Virgilius Maro Grammaticus (Virgili lo Gramatician) o Virgili de Tolosa (circa sègle VII) foguèt l'autor de dos ancians tèxtes gramaticals coneguts coma las Epitomae e las Epistolae.
Non se sap exactament quora ni ont foguèt actiu : als sègles onze e dotze siècles, Abbon de Fleury e d'autres lo coneissián coma Virgili de Tolosa, e los sabents que seguiguèron assagèron de l'atribuïr a l'Espanha, al País Basque o a la Gàllia. De traças aparentas d'ebrèu suscitèron tanben de suggestions que seriá estat josiu [1]. Sa coneissença supausada d'elements de vocabulari irlandés ancian e de vèrses de meteissa origina menèt pus recentament a l'atribuïr a l'Irlanda e i a de pròvas solidas que sos escrits èran plan coneguts dels primièrs erudits medievals irlandeses [2]. Çaquelà, la pròva irlandesa es pas segura, e las originas de Virgili demòran indeterminadas. En realitat, coma sembla que faguèt los estudis a l'escòla de Tolosa, ont recebèt l'ensenhament de Virgilius Asianus, res empacha pas de pensar que son origina pus versemblabla èra gallesa, amai benlèu del sud de la Gàllia.
Pr'aquò, i a pas tant de dobtes sus l'epòca. Se pòt datar Virgili ambe una certana fisança al sègle sèt : sabiá que certanas partidas de las Etymologiae d'Isidòr de Sevilha èran dejà escritas cap a 636; e Aldhelm de Malmesbury (c. 639 – 25 de mai 709) lo citèt abans 709/710. Las citations de Virgili dins certans tèxtes irlandeses de comput permeton de l'inscriure dins la primièra mitat del sègle sèt, mai que mai abans 658.
Sos escrits subrevivon en un vintenat de manuscrits o de fragments, datats del sègle VIII al sègle XI. Los tres manuscrits principals (París, Bibliothèque nationale Latinus 13026; Amians, Bibliothèque municipale, 426; e Nàpols, Biblioteca Nazionale IV.A.34) que las edicions modèrnas son basadas sus eles son franceses e del començament del sègle IX. Dins la màger part dels manuscrits de Virgili, i a tanben d'autres tèxtes gramaticals o escolars. En règla generala, las Epitomae agèron una astrada diferenta de las Epistolae, que son plan mens representadas dins los manuscrits que demòran : sonque un manuscrit de las Epistolae conten lo tèxte entièr (Nàpols, Biblioteca Nazionale IV.A.34), e la comparason ambe d'autres tròces suggerís que son testimoniatge es pas totjorn digne de fe.
Virgili escriguèt almens doás òbras que subrevisquèron, las Epitomae e las Epistolae. Lo nombre de libres dins los dos grops, de 12 et 8, encara que lo darrèr Epitoma conservat aja poscut èsser numerotat 15, çò qu'implica que i auriá tres libres de mai de perduts, es comparable al nombre de libres de Donatus, Ars Maior e Ars Minor. Mòstra que coneissiá d'autors tals coma Isidòr de Sevilha, Virgili e Aelius Donatus, mas jamai los cita pas per lor nom. En lòc d'aquò, se tròban dins sas òbras una parrabastada d'autoritats escuras e d'improbabla sonoritat, que son pas mençonadas enlòc mai, e de citacions attribuïdas a d'autors plan coneguts que se pòdon pas identificar dins lors escrits. Es atal que i a Varron, Caton (quin Caton ?), tres Vergiliuses, tres Vulcans, Aeneas e Origenes, e tanben Sufphonias, Galbungus, Sagillus, Blastus, Gurgilius, Balapsidius - se'n poiriá espandir la lista. D'unes d'aqueles noms son de claras invencions, que mòstran pr'aquò una coneissença considerabla de la literatura classica e de la patristica.
Tot ben qu'escrit dins un estil similar als tèxtes gramaticals antics tardius qu'incorpòran una matèria gramaticala autentica, los escrits de Virgili contenon fòrça material extravagant e ideós : parla de dotze sòrtas de latin, que un sol es utilizat efectivament, e atribuís una granda part de sa tradition a de gramaticians que entre els un visquèt mila ans, que discutisson de questions talas que l'ablatiu de ego e escrivon de tèxtes tals que De laudibus indefunctorum (Elògi dels non-mòrts). Sovent, aquelas autoritats gramaticalas son a l'origina d'anecdòtas: Virgili se referís sovent a Aeneas en tant que son professor; un gramatician espanhòl del passat visita Virgili al mièg de la nuèit; e d'autres fan la guèrra ambe de milièrs d'òmes sus de definicions gramaticalas. L'estranhesa dels tèxtes de Virgili s'espandís delà la parodia, e se sostenguèt que sas invencions particularas son un plaidejament escondut per la diversitat e la varietat. Vivien Law (1954-2002 [3]) placèt Virgilius Maro dins lo contèxte cultural del sègle sèt, un periòde d'endurciment ideologic creissent, e assagèt d'explicar sos escrits coma una defensa de la libertat de pensada (la « philosophia » e la « sapientia ») fàcia al dogmatisme de la Glèisa [4]. Pr'aquò, fòrça causas demòran malseguras a prepaus de Virgilius, de sas originas e de la visada vertadièra de sos escrits.
Las òbras de Virgilius Maro foguèron fòrtament recebudas dels autors seguents del sègle VIII e als sègle X e XI èran consideradas encara coma de tractats serioses. Subretot, son estil foguèt influent. D'unas de sas expressions e etimologias estranhas trobèron un camin dins la tradicion gramaticala pus larga. Puèi foguèt desbrembat e tornat descobèrt solament en 1794.
Joan Glaudi Dinguirard, dins lo n° 27 de Via Domitia, p. 57 a 70, aprigondís las notacions de Virgilius Grammaticus dins las Epitomae.
Virgilius Grammaticus tracta de l'aspiracion h, siá coma consonanta que precedís una vocala (ambe un son vesin de f), siá coma consonanta capabla de se jónher a una autra consonanta; Virgili cita d'exemples d'oclusivas sordas hcorda, htronus, hpalanx. Virgili es lo primièr a parlar de las oclusivas sordas aspiradas, atestadas dins un tèxte en dialècte de Gavarnia, que Jacques Allières transcriguèt : prononciacions phai (< PATER), khap (< CAPUT), trattha (< TRACTARE). Aquels caractèrs ( F > h, oclusivas sordas aspiradas) son basques tanben. Virgili es donc tanben lo primièr a parlar de las divergéncias del latin parlat dins las Gàllias [5].
Virgili tracta de la prononciacion del latin, mas tanben de mots indigènas presents dins lo latin, coma goela, « latin lectuosus » e explica que quitament son oncle èra chafrat Goelanus. E, mai que del latin, evòca d'autras lengas, latinitats segon son vocabulari, eventualament lo protobasc. Demest las « latinitats » presentas en Bigòrra, n'i a una que nomma la semedia, dont descriu atal l'usatge limitat « hoc est nec tota inusitata nec tota usitata ». Ne dona un exemple : mota gelus correspond a mons altus « mont naut ». Sembla que mota corresponda a mons, çò que fa pensar al preceltic *motta, de sens aparentat, e que gela correspond a altus. Dinguirard cita l'euscarològue Henri Gavel a prepaus de Cala (Gurris): « puèi que, d'una part, lo c inicial de l'epòca romana deu aparéisser auèi jos la fòrma d'un g e, d'autra part, l' l simpla intervocalica deu normalament èsser representada per una r, se l'element cala s'es conservat en basque, deu èsser vengut gara. Òr, precisament, aquel mot existís. Es un adjectiu que significa naut ». En admetent que se tracta d'especulacions, Dinguirard compara cal(a) e gel(us), dos tèrmes que prepausa d'identificar foneticament, estant que i a coïncidéncia semantica. Mòstra que la finala de gel(us) es pas una desinéncia latina, mès benlèu un sufixe tonic.
Justament, gelus sembla d'èsser conservat en Gasconha occidentala, es a dire dins la partida mens latinizada. E Dinguirard cita Castèlgelós, Ainhice-Mongelos e Castet-Gelos (nom francés), en daissant pel moment Gelòs e Argelòs. Dins Castèlgelós, l'adjectiu gelós seriá lo resultat d'una atraccion paronimica, perqué se pòt pas aisidament separar Castelgelós e Castèthgelòs (francés Castet-Gelos, comuna de Castèth, en Bearn) [6].
Enfin, Dinguirard dobta que la semedia siá de basque e aquò per tres rasons. Primièrament, l'autre exemple de semedia que dona Virgilius Grammaticus, gilmula, en latin « gula », junta pas gaire ambe çò que sabèm del basque. Segondament, perqué lo mot *motta es tròp ubiqüista, tròp espandit, per èsser de basque. Tresenament, los euscarofònes an pas conegut lo mot gelus coma una varianta de gara : lo nom de Mongelos es Mondoloze en basque [en realitat, Monjolose]. E segon Dinguirard, « òm pensa... a una basquizacion, pel milhor a una rebasquizacion de Mongelos, mès qu'auriá esparnhat lo nom tradicional del vilatge ».
Es donc permés de se demandar se, entre las dotze « latinitats » (al sens de « lenga ») que Virgili supausa, n'i auriá pas una o doás que representarián l'aquitan primitiu. La semedia es dins lo cas [7], mas Virgili evòca tanben una autra lenga, la spela.
La spela es una autra lenga, rustica e mespresada ( « spela, hoc est humillima, quae semper res terrenas loquitur »). Virgilius Grammaticus ne fornís qualques elements de vocabulari : sabon, « lepus, lèbre », gabul, « vulpis, rainal », gariga, « grus, grua », lena, « gallina, galina ». Sabon, « lepus, lèbre », pòt donar una explicacion a l'adjectiu sabalh, sabalhós, sabaiard, , « grisàs » que fins ara los etimologistas podián pas associar a cap de lenga coneguda. Tanben, coma en gascon los grands escacièrs pòrtan de nom derivats del latin gallina, lo mot gariga poiriá testimoniar de l'ancianetat d'una evolucion gascona (mès pas basca), lo passatge de -ll- intervocalicas a r.
La spela seriá donc una lenga de substrat en Gasconha [8].
Çò que ditz Virgili de l'umilitat de la spela incita a s'interrogar sus l'estatut social dels aquitans. Devián passar per de salvatges als uèlhs dels elèits romanizats. Probable que ne deviá èsser atal pels basques que los dominèron abans, que lor atribuïssián una cultura inferiora. L'euscarizacion de lor antroponimia, nimai lo nom de vascons, son pas de pròvas que parlavan basque (de tals arguments farián del francés una lenga germanica), mès qu'èran someses a una cultura dominanta qu'èra indubitablament euscaroïda [9].
L'article, fòra de la recension de l'article de Dinguirard, es una traduccion de l'article anglés, ambe d'apondis que venon dels articles alemand e francés.