କାକବିନ ରାମାୟଣ

ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗଟି ଜାଭାର କାକବିନ ରାମାୟଣ ବାବଦରେ । ବାକିସବୁ ପାଇଁ, ରାମାୟଣ (ବହୁବିକଳ୍ପ) ପ୍ରସଙ୍ଗଟି ଦେଖନ୍ତୁ ।

ଜାଭାର ସଂସ୍କୃତିରେ ରାମାୟଣ କଥା । ପ୍ରମ୍ବନନ ମନ୍ଦିରରେ ରାମାୟଣ ଶିଳାଖୋଦିତ ଚିତ୍ର – ଅଶୋକ ବାଟିକାରେ ହନୁମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୀତାଙ୍କ ସନ୍ଧାନ (ଉପର); ବାନର ସେନାର ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତି (ତଳ) ।

କାକବିନ ରାମାୟଣ (ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ Kakawin Ramayana) ପ୍ରାଚୀନ ଜାଭା ଭାଷାରେ ଓ କାକବିନ ଛନ୍ଦରେ ଲିଖିତ ସଂସ୍କୃତ ରାମାୟଣର ଆଉ ଏକ ସାହିତ୍ୟିକ ପରିପ୍ରକାଶ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଜାଭା ବା ଆଧୁନିକ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆରେ ପ୍ରାୟ ୮୭୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ସମୟରେ ମେଦାଙ୍ଗ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ରାଜା ମ୍ପୁ ସିଣ୍ଡୋକଙ୍କ ରାଜୁତି କାଳରେ ଏହାର ରଚନା ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।^[୧]:128 କାକବିନ ରାମାୟଣ ଏକ କାକବିନ (କାବ୍ୟର ଜାଭା ରୂପ) ଏବଂ ଏହି କବିତାବଳୀ ପାରମ୍ପରିକ ସଂସ୍କୃତ ଛନ୍ଦକୁ ଅନୁସରଣ କରି ରଚିତ ।

ଜାଭାରେ କାକବିନ ରାମାୟଣକୁ କଳାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଇଥାଏ । କାକବିନ ରାମାୟଣର ପୁରୁଣା ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଓ ପୋଥିକୁ ଯେପରି ସଂରକ୍ଷିତ କରି ରଖାଯାଇଛି ସେଥିରୁ ଏହାର ଲୋକପ୍ରିୟତା ଓ ଆଦୃତି କେତେ ଅଧିକ ଥିଲା ତାହାର ସମ୍ୟକ ଧାରଣା ମିଳିଥାଏ । ଜାଭାର ହିନ୍ଦୁ-ବୌଦ୍ଧ ଯୁଗରେ ପ୍ରାଚୀନ ଜାଭା ଭାଷାରେ ଲିଖିତ ସମସ୍ତ କାକବିନ ମଧ୍ୟରୁ ଏହି ରାମାୟଣ ଦୀର୍ଘତମ ।

ମୂଳ ରାମାୟଣ ଓ କାକବିନ ରାମାୟଣ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଭିନ୍ନତା

ମୂଳ ହିନ୍ଦୁ ଗ୍ରନ୍ଥଠାରୁ ଜାଭାର ରାମାୟଣରେ କିଛି ଭିନ୍ନତା ରହିଛି । ଏହି ଜାଭା ରାମାୟଣର ପ୍ରଥମାର୍ଦ୍ଧର ମୂଳ ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟ ସହିତ ଅନେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ଶେଷାର୍ଦ୍ଧର ଅନେକ ଚରିତ୍ର ମୂଳ କାବ୍ୟଠାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଭିନ୍ନ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ରାମୟଣ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ରାମାୟଣର ଅଂଶ ବୋଲି ଚିହ୍ନନ୍ତି ନାହିଁ । ଜାଭାର ପରମ୍ପରାରେ ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ଦେବ ସେମାର (ବାଲି ସାହିତ୍ୟର ତ୍ୱାଲେନ), ତାଙ୍କ ବିକୃତ ପୁତ୍ର ଗାରେଂଗ, ପେତ୍ରୁକ ଏବଂ ବାଗୋଂଗ ପ୍ରଭୃତି ଚରିତ୍ର ମୂଳ କଥାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଲଗା । କାକବିନ ରାମାୟଣର ଏହି ଶେଷାର୍ଦ୍ଧ ଜାଭାରେ ଅତି ଲୋକପ୍ରିୟ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ଅଧିକାଂଶ ୱାୟାଂଗ ନାଟକ ପ୍ରଦର୍ଶନରେ ଏହି ଅଂଶର ଅଭିନୟ କରାଯାଏ ।^{[୨][୩][୪][୫][୬][୭][୮][୯][୧୦][୧୧][୧୨][୧୩]}

ଉତ୍ସ

ସାହିତ୍ୟ ବିଦୂଷୀମାନେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ରଚିତ ଏକ ପୁରାତନ କାବ୍ୟ ରାବଣବଧ କିମ୍ବା ଭଟ୍ଟିକାବ୍ୟକୁ କାକବିନ ରାମାୟଣର ଉତ୍ସ ବୋଲି ମତ ଦେଇଛନ୍ତି । ଭଟ୍ଟି କାବ୍ୟ ଭାରତର ଜଣେ ସଂସ୍କୃତ କବି ଭଟ୍ଟିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୬ଷ୍ଠରୁ ୭ମ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ରଚନା କରାଯାଇଥିଲା । କାକବିନ ରାମାୟଣର ପ୍ରଥମାଂଶ ପ୍ରାୟ ଭଟ୍ଟିକାବ୍ୟ ପରି ।

କାକବିନ ରାମାୟଣ କଥାର ସାରାଂଶ

ଅଯୋଧ୍ୟାର ଦଶରତଙ୍କର (ଦଶରଥ) ଚାରୋଟି ପୁତ୍ର ଥିଲେ : ରାମ, ଭରତ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଓ ଶତ୍ରୁଗ୍ନ (ଶତ୍ରୁଘ୍ନ) । ଥରେ ଋଷି ୱିଶ୍ୱାମିତ୍ର (ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର) ତାଙ୍କ ଆଶ୍ରମକୁ ଆକ୍ରମଣ କରୁଥିବା ଏକ ରାକ୍ଷସକୁ ବିତାଡ଼ିତ କରିବା ପାଇଁ ଦଶରଥଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ଲୋଡ଼ିଲେ । ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଋଷିଙ୍କ ଆଶ୍ରମକୁ ଗଲେ ।

ଆଶ୍ରମରେ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କର ବିନାଶ କରିବା ପରେ ମିଥିଳା ଦେଶ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କଲେ ଯେଉଁଠାରେ ଏକ ସ୍ୱୟମ୍ବର ଆୟୋଜିତ ହେଉଥିଲା । ଏହି ସ୍ୱୟମ୍ବରର ବିଜେତାଙ୍କ ବିବାହ ରାଜାଙ୍କ କନ୍ୟା ସୀନ୍ତା (ସୀତା) ସହିତ ହେବାର ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କୁ ଏକ ଧନୁ ଉଠାଇବାକୁ କୁହାଗଲା ଯାହା ସୀନ୍ତାଙ୍କ ଜନ୍ମ ସମୟରୁ ତାଙ୍କ ସାଥୀ ଥିଲା । ରାମଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ କେହି ଏହି ଧନୁକୁ ଉଠାଇବାରେ ସଫଳ ହୋଇନଥିଲେ । ରାମ ଓ ସୀନ୍ତା ବିବାହ କରି ଅଯୋଧ୍ୟା ଫେରି ଆସିଲେ । ଜ୍ୟେଷ୍ଠତମ ପୁତ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ରାମଙ୍କ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଚାଲିଲା ।

କିନ୍ତୁ ଦଶରଥଙ୍କ ଆଉ ଜଣେ ରାଣୀ କୈକେୟୀ ରାଜାଙ୍କୁ ଏକ ପୁରୁଣା ଶପଥ ମନେ ପକାଇ ନିଜ ପୁତ୍ର ଭରତଙ୍କ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ କରାଇବାକୁ ବାଧ୍ୟ କଲେ । ଦୁଃଖିତ ଦଶରଥ ଭରତଙ୍କୁ ରାଜା କରାଇଲେ । ରାମ, ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ରାଜ ପ୍ରାସାଦ ଛାଡ଼ିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ଓ ଏହି ଦୁଃଖରେ ଦଶରଥ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ ।

ନୂଆ ରାଜା ଭରତ ରାମଙ୍କ ଅନ୍ୱେଷଣରେ ବାହାରିଲେ । ରାମଙ୍କୁ ଅଯୋଧ୍ୟା ଫେରାଇ ନେବାକୁ ଓ ରାଜ ପଦରେ ବସାଇବାକୁ ସେ ଚେଷ୍ଟା କଲେ । କିନ୍ତୁ ରାମ ମନା କରି ଭରତଙ୍କୁ ନିଜର ପ୍ରତୀକ ସଦୃଶ ପାଦୁକାମାନ ପ୍ରଦାନ କଲେ । ଭରତ ପାଦୁକା ଧରି ଅଯୋଧ୍ୟା ଫେରି ଆସିଲେ । ରାମ, ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବଣରେ ରହିବା ପାଇଁ ଚାଲିଗଲେ । ସେମାନଙ୍କ ବନବାସ ସମୟରେ ସୂର୍ପଣକା (ସୂର୍ପଣଖା) ନାମକ ଏକ ରାକ୍ଷସୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ପ୍ରେମରେ ପଡ଼ିଗଲେ ଓ ଏକ ସୁନ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀ ବେଶରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ପ୍ରେମ ନିବେଦନ କଲେ । ଲକ୍ଷ୍ମଣ ତା’ଦ୍ୱାରା ଆକର୍ଷିତ ନ ହେବାରୁ ରାକ୍ଷସୀ ବଳ ପୂର୍ବକ ବିବାହ ନିବେଦନ କଲେ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ତାଙ୍କର ନାସାଗ୍ର ଛେଦନ କଲେ । ରାକ୍ଷସୀ ରାଗରେ ନିଜ ଭାଇ ଲଙ୍କାର ରାକ୍ଷସ ରାଜା ରାବଣଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଆଗରେ ସୀନ୍ତାଙ୍କ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ତାଙ୍କୁ ଅପହରଣ କରିବାକୁ ପ୍ରରୋଚିତ କଲେ ।

ଥରେ ସୀନ୍ତା ଏକ ସୁନ୍ଦର ହରିଣ ଦେଖି ରାମଙ୍କୁ ତାହା ଆଣିଦେବାକୁ କହିଲେ । ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ସୀତାଙ୍କ ସୁରକ୍ଷା ଦାୟିତ୍ୱ ଦେଇ ରାମ ହରିଣ ଧରିବାକୁ ବାହାରିଲେ । ରାମ ବହୁ ସମୟ ଧରି ନ ଫେରିବାରୁ ସୀତା ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ରାମଙ୍କୁ ଖୋଜିବା ପାଇଁ କହିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ରାବଣ ସୀନ୍ତାଙ୍କ ଅପହରଣ କରି ତାଙ୍କୁ ଲଙ୍କା ନେଇ ଆସିଲେ ।

ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସୀତାଙ୍କୁ ଫେରି ପାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ଏହି ଚେଷ୍ଟାରେ ବାନରମାନଙ୍କ ରାଜା ହନୁମାନଙ୍କ ସହାୟତା ମିଳିଲା । ଶେଷରେ ରାବଣଙ୍କୁ ବଧ କରି ରାମ ଓ ସୀନ୍ତା ଅଯୋଧ୍ୟା ଫେରିଲେ ଓ ରାମଙ୍କୁ ରାଜପଦରେ ଅଭିଷିକ୍ତ କରାଗଲା ।

ପ୍ରମ୍ବନନ ରାମାୟଣ ନାଟକ

ପ୍ରମ୍ବନନ ମନ୍ଦିରରେ ରାମାୟଣ କଥା ନାଟକ

ପ୍ରମ୍ବନନ ରାମାୟଣ ନାଟକ ଏହି କାକବିନ ରାମାୟଣର କଥା ଚିତ୍ରର ନାଟ୍ୟ ରୂପାନ୍ତର । ଏହି ନାଟକ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ପ୍ରମ୍ବନନ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୁଏ ।^[୧୪] ଯଦିଓ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଏହାକୁ ପ୍ରମ୍ବନନ ରାମାୟଣ ବାଲେ (Prambanan Ramayana Ballet) ବୋଲି କୁହନ୍ତି କିନ୍ତୁ ପ୍ରମ୍ବନନ ରାମାୟଣ ନାଟକ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟର ବାଲେ ନୃତ୍ୟ ଶୈଳୀରେ ନୁହଁ ବରଂ ସ୍ଥାନୀୟ ୱାୟାଂଗ୍ ୱୋଂଗ୍ ଶୈଳୀରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଏ ।

ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରାମାୟଣ କାହାଣୀ ୪ଟି ଅଧ୍ୟାୟରେ ୪ଟି ରାତିରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ । ମଇରୁ ଅକ୍ଟୋବର ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାରିଟି ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ନିର୍ମଳ ଆକାଶ ତଳେ ଏହି ନାଟକ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୁଏ । (୧) ଦେୱୀ (ସୀନ୍ତା)ଙ୍କ ଅପହରଣ, (୨) ଜ୍ୱଳନ୍ତ ହନୁମାନ, (୩) କୁମ୍ବକର୍ଣ୍ଣ (କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ) ବଧ ଓ (୪) ରାମ ଓ ସୀନ୍ତାଙ୍କ ମିଳନ ଏହି ନାଟକର ଚାରି ଅଧ୍ୟାୟ ।^[୧୫]

ଆହୁରି ଦେଖନ୍ତୁ

• ଓଡ଼ିଆ ରାମାୟଣ
• ରାମାକିଅନ

ଆଧାର

1. Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
2. Stutterhiem, WF: 1921: Rama-legenden und Rama reliefs in Indonesien. Mueller, Munich: 1925.
3. Hooykaas C. The Old Javanese Ramayana Kakawin. The Hague: Nijhoff: 1955.
4. KMusuem manuscript Kropak no. 1102 Ramayana of the Sundanese Lontar Collection (Koleksi Lontar Sunda of 'Museum dan Kepustakaan Nasional Indonesia, Jakarta National Museum.
5. Netscher E. iets over eenige in de Preanger-regentschappen gevonden Kawi handschriften in Tiijdschroft van het Bataviaasch Genootschap. Volume 1. pp469-479. Chapter Het verboden Tschiboeroej in Pleyte CM Soendasche Schetsen (Bandung Kolff C 1905. pp160-175.)
6. Nurdin. J aka J. Noorduyn: 1971.Traces of an Old Sundanese Ramayana Tradition in Indonesia, Vol. 12, (Oct., 1971), pp. 151-157 Southeast Asia Publications at Cornell University. Cornell University: 1971
7. Hatley, Barbara: 1971. "Wayang and Ludruk: Polarities in Java in The Drama Review: TDR, Vol. 15, No. 2, Theatre in Asia (Spring, 1971), pp. 88-101. MIT Press: 1971
8. "Suryo S. Negoro. Semar. in Joglo Semar (Semar's mansion)". Archived from the original on 2009-07-11. Retrieved 2020-11-06.
9. [୧]^{[permanent dead link]}
10. [୨]^{[permanent dead link]}
11. [୩]^{[permanent dead link]}
12. "Archived copy". Archived from the original on 2011-07-24. Retrieved 2009-11-18.
13. Desai, Santosh N. (1970). "Ramayana--An Instrument of Historical Contact and Cultural Transmission between India and Asia". The Journal of Asian Studies. 30 (1): 5–20. doi:10.2307/2942721. JSTOR 2942721.
14. "Long running Prambanan Ramayana Ballet wins PATA Gold Award 2012". Ministry of Tourism and Creative Economy, Republic of Indonesia. Retrieved 3 May 2014.
15. "Ramayana Prambanan Ballet". Kiostix.com. Archived from the original on 15 May 2014. Retrieved 15 May 2014.

• C. Hooykaas, 1955, The Old-Javanese Rāmāyaṇa kakawin, VKI 16, The Hague: Martinus Nijhoff. This book is about the connection with the Indian Bhaṭṭi-kāvya.
• Hendrik Kern, 1900, Rāmāyaṇa Kakawin. Oudjavaansch heldendicht, ’s Gravenhage: Martinus Nijhoff.
• Soewito Santoso, 1980, Rāmāyaṇa kakawin, New Delhi: International Academy of Indian Culture. 3 volumes.
• P.J. Zoetmulder, 1974, Kalangwan. A Survey of Old Javanese Literature, The Hague: Martinus Nijhoff. (Recension, page 218-233) ISBN 90-247-1674-8

http://www.joglosemar.co.id/semar.html Archived 2009-07-11 at the Wayback Machine.

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଲିଂକ୍

• The Episodes of Ramayana Stories (Indonesian version)
• Indonesian Ramayana (vol. 1 of the Old-Javanese text with English translation)
• Indonesian Ramayana (vol. 2 of the Old-Javanese text with English translation)
• Indonesian Ramayana (vol. 3 of the Old-Javanese text with English translation)