ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ (10 ਅਗਸਤ 1855 –16 ਮਾਰਚ 1946) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਜੈਪੁਰ ਘਰਾਣਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੁਰਲੱਭ ਰਾਗਾਂ, ਰਚਨਾਵਾਂ,ਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਣ ਲਈ ,ਪੁਨਰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਣ ਲਈ ਅਤੇ ਭਾਸਕਰਬੁਵਾ ਬਖਲੇ, ਕੇਸਰਬਾਈ ਕੇਰਕਰ, ਅਤੇ ਮੋਗੂਬਾਈ ਕੁਰਦੀਕਰ ਵਰਗੇ ਚੇਲੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਅਗਸਤ 1855 ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਟੋਂਕ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੈਪੁਰ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ) ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਉਨਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਖਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਵਾਮੀ ਹਰੀਦਾਸ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਨਾਥ ਵਿਸ਼ਵੰਭਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੁਗਲ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖਾਨ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸ਼ਾਂਡਿਲਿਆ ਗੋਤਰ ਦੇ ਗੌਡ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਦੀ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਖਾਨ ਦੇ ਚਾਚਾ ਜਹਾਂਗੀਰ (ਜੈਪੁਰ ਦੇ), ਨੇ ਉਸਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਤੱਕ ਧਰੁਪਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੋਰ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਖਿਆਲ ਸਿਖਾਇਆ। ਖਾਨ 50 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਛੇ ਘੰਟੇ ਪੱਲਟੇ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮਾਲਤਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਦੀ ਬੇਨਤੀ 'ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਖਾਨ ਨੇ 30 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਹੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਉਸ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਸੁਆਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੈਪੁਰ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਬਿਹਾਰ, ਪਟਨਾ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਬੜੌਦਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਸ਼ਾਹੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸ ਗਏ।
1922 ਵਿੱਚ, ਰਾਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹਿਫਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ। ਉੱਥੇ, ਉਹ ਬਾਲਗੰਧਰਵ ਵਰਗੇ 'ਨਾਟਯ ਸੰਗੀਤ' ਗਾਇਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 16 ਮਾਰਚ 1946 ਨੂੰ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ੂਦੀਨ ਖਾਨ ਸਾਹਬ ਨੇ ਦਸਿਆ ਹੈ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਮਾਈ ਲਾਈਫ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਅਮਲਨ ਦਾਸਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਉਰਮਿਲਾ ਭਿਰਡੀਕਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਥੀਮਾ, ਕੋਲਕਾਤਾ, 2000 ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੇ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਰਾਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਟ ਕਾਮੋਦ, ਭੂਪ ਨਟ, ਕੌਂਸੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ, ਸੰਪੂਰਣ ਮਾਲਕੌਂਸ, ਬਸੰਤੀ ਕੇਦਾਰ, ਸ਼ੁੱਧ ਨਟ, ਮਾਲਵੀ, ਸਾਵਨੀ ਕਲਿਆਣ, ਧਵਲਾਸ਼੍ਰੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਗ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਖਾਨਸਾਹਬ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ, ਖਾਨਸਾਹਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਈਵ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਰਾਗ ਬਸੰਤੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜਿੰਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰੁਪਦ ਅਤੇ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਬਣਾਇਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਗ ਨਾਇਕੀ ਕਨੜਾ ਬੰਦਿਸ਼ "ਮੇਰੋ ਪਿਆ ਰਸੀਆ" ਅਤੇ ਬਿਹਾਗਦਾ ਬੰਦਿਸ਼ "ਏ ਪਿਆਰੀ ਪਗ ਮੋਰੀ" ਸਨ। "ਖਾਨ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।"
ਖਾਨਸਾਹਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਅਜ਼ਮਤ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ, ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈਦਰ ਖਾਨ , ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਭੁਰਜੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ੂਦੀਨ ਖਾਨਸਾਹਬ ਸਨ।
ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖਾਨਸਾਹਬ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚੇਲੇ ਸਨ ਤਾਨੀਬਾਈ ਘੋਰਪੜੇ, ਭਾਸਕਰਬੂਵਾ ਬਖਲੇ, ਕੇਸਰਬਾਈ ਕੇਰਕਰ, ਮੋਗੂਬਾਈ ਕੁਰਦੀਕਰ, ਗੋਵਿੰਦਰਾਓ ਸ਼ਾਲੀਗ੍ਰਾਮ, ਅਤੇ ਗੁਲੂਭਾਈ ਜਸਦਾਨਵਾਲਾ ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਜੈਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ, ਨਸੀਰੂਦੀਨ "ਬਦੇਜੀ" ਖਾਨ (1886 – 1966), ਸਿਹਤ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾ ਸਕੇ, ਇਸ ਲਈ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਭੁਰਜੀ ਖਾਨ ਨੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੁੱਤਰ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਨੇ 1935 ਵਿੱਚ ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮਨਸੂਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੰਜੀ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 1937 ਵਿੱਚ (ਮਾਰਚ 1937 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ) ਹੋ ਗਈ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਭੂਰਜੀ ਖਾਨ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗਾਯਕੀ 'ਤੇ ਗਿਆ। ਵਾਮਨਰਾਓ ਸਡੋਲੀਕਰ, ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮਨਸੂਰ ਅਤੇ ਧੋਂਦੂਤਾਈ ਕੁਲਕਰਨੀ ਭੂਰਜੀ ਖਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਆਗਰਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਗਜਾਨਨ-ਬੂਵਾ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਵੀ ਭੁਰਜੀ ਖਾਨ ਤੋਂ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹੈਦਰ ਖਾਨ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੋਗੂਬਾਈ ਕੁਰਦੀਕਰ, ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਜਾਧਵ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਨਾਥਨ ਖਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਾਮਨ ਰਾਓ ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ ਨਾਥਨ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ। ਪਰ ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ 1946 ਵਿੱਚ ਨੱਥਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਮੋਗੀਬਾਈ ਕੁਰਦੀਕਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਧੀ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਅਮੋਨਕਰ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਾਮਨਰਾਓ ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ, ਕੌਸਲਿਆ ਮੰਜੇਸ਼ਵਰ, ਪਦਮਾ ਤਲਵਲਕਰ ਵਰਗੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੇ ਕਈ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰਜੀਵਤ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲਾਂ, ਧਰੁਪਦਾਂ ਅਤੇ ਧਮਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਾਗਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:[1]
ਸਲਾਨਾ ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਸੰਗੀਤ ਉਤਸਵ ਹਰ ਸਾਲ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਧਾਰਵਾੜ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਉਸਤਾਦ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਦੇ ਡਰੋਂ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਨਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਹੈ ਕਿ ਅਸਪਸ਼ਟ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਖਾਨ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਠੁਮਰੀ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਨ ਦੇ ਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ।
2007 ਵਿੱਚ, ਮਹਾਨ ਭੂਰਜੀ ਖਾਨ ਦੇ ਚੇਲੇ, ਧੋਂਦੂਤਾਈ ਕੁਲਕਰਨੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਨਮਿਤਾ ਦੇਵੀਦਿਆਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲ, ਦ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਰੂਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ। [2]
{{cite journal}}: Missing or empty |title= (help)