ਹਾਜਰਾ ਬੇਗਮ (1910-2003) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਆਗੂ ਅਤੇ 1954 ਤੋਂ 1962 ਤੱਕ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਵੂਮੈਨ (NFIW) ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੀ।
ਹਾਜਰਾ ਬੇਗਮ ਦਾ ਜਨਮ 1910 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ[1] ਉਹ ਰਾਮਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ।[2] ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮੇਰਠ ਵਿੱਚ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਸਨ।[2] ਜ਼ੋਹਰਾ ਸਹਿਗਲ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਸੀ।[3] ਹਾਜਰਾ ਬੇਗਮ ਦਾ ਵਿਆਹ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਤਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿਆਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ।[2][4] ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ, ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਆਂਇਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਗਈ।[2]
1933 ਵਿੱਚ ਬੇਗਮ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਚਲੀ ਗਈ, ਉੱਥੇ ਮੋਂਟੇਸਰੀ ਅਧਿਆਪਨ ਕੋਰਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ।[2][4][5] ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।[6] ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।[2] ਉਸਨੇ 1935 ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ[5] 1935 ਵਿੱਚ ਬੇਗਮ ਕੇ.ਐਮ. ਅਸ਼ਰਫ਼, ਜ਼ੈਡ ਏ ਅਹਿਮਦ ਅਤੇ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਪਰਤ ਆਈ।[6] ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਜ਼ੈਡ ਏ ਅਹਿਮਦ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਫੁੱਲ-ਟਾਈਮ ਪਾਰਟੀ ਕਾਡਰ ਬਣ ਗਏ।[2][4] ਉਹ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਰੇਲਵੇ ਕੂਲੀ, ਪ੍ਰੈਸ ਵਰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ।[7] ਉਹ ZA ਅਹਿਮਦ, KM ਅਸ਼ਰਫ ਅਤੇ ਰਾਮਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ CSP ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਕੋਰ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ; ਲੋਹੀਆ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਭੂਮੀਗਤ ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ. ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸਨ।[8] ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸੀਪੀਆਈ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਮਹਿਲਾ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।[4]
ਉਹ 1940 ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਵੂਮੈਨਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸਕੱਤਰ ਬਣੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਹਿੰਦੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਗ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ।[5][9] ਉਹ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਕਉਮੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੀ।[5] ਉਹ 1949 ਵਿੱਚ ਲਖਨਊ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਕੈਦ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੂਮੀਗਤ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।[5]
ਉਹ 1952 ਵਿੱਚ ਵਿਆਨਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਸੀ [5] ਹਾਜਰਾ ਬੇਗਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਅਨ ਵੂਮੈਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ 1954 ਤੋਂ 1962 ਤੱਕ ਸਾਬਕਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੀ[5]
ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 20 ਜਨਵਰੀ 2003 ਨੂੰ ਹਾਜਰਾ ਬੇਗਮ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[5] ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੀ ਬੇਟੀ, ਉਰਦੂ ਥੀਏਟਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਸਲੀਮਾ ਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਪੋਤੀ, ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਆਇਸ਼ਾ ਰਜ਼ਾ ਮਿਸ਼ਰਾ ਹੈ।[10]