ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ

ਰਾਗ ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ, ਭੈਰਵ ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।

ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ

ਥਾਟ	ਭੈਰਵ
ਸੁਰ	ਰੇ ਅਤੇ ਨੀ ਕੋਮਲ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ ਲਗਦੇ ਹਨ
ਸਮਾਂ	ਦਿਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਰ
ਜਾਤੀ	ਸੰਪੂਰਨ-ਸੰਪੂਰਨ
ਅਰੋਹ	ਸ ਰੇ,ਗ ਮ ਪ ਧ ਨੀ ਸੰ
ਅਵਾਰੋਹ	ਸੰ ਨੀ ਧ ਪ ਮ ਗ ਰੇ ਰੇ ਸ
ਪਕੜ	ਗ ਮ ਰੇ ਰੇ ਸ ਨੀ(ਮੰਦ੍ਰ) ਧ(ਮੰਦ੍ਰ) ਨੀ(ਮੰਦ੍ਰ) ਰੇ ਰੇ ਸ
ਵਾਦੀ	ਮ
ਸੰਵਾਦੀ	ਸ

  ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਾਗ ਹੈ।

ਇਹਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਫ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭੈਰਵ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਰਾਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਕੁਛ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਦੁਰਲੱਭ ਰਾਗ ਅਹਿਰੀ ਜਾਂ ਅਭਿਰੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ, ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਭੈਰਵ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ।^[1][2]

ਭੈਰਵ ਅੰਗ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਹਰ ਅਲਾਪ ਭੈਰਵ ਅੰਗ ਤੇ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਵਾਇਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਰਾਗ ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਵਾਇਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨਃ

1. ਮਨ ਰੰਗੀਲੇ (ਤੀਨ ਤਾਲ,ਵਿਲਮਬਿਤ ਲਯ)
2. ਸ਼ੰਕਰਾ ਮ੍ਹਾਰੇ ( ਦ੍ਰੁਤ ਲਯ) ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਨਾਗਰਾਜਾਰਾਓ ਹਵਲਦਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
3. ਮੋਹੇ ਛੇਡੋ ਨਾ ਗਿਰੀਧਾਰੀ (ਦ੍ਰੁਤ ਲਯ) ਇਹ ਬੰਦਿਸ਼ ਪਰਵੀਨ ਸੁਲਤਾਨਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਸਿਧਾਂਤ

ਅਰੋਹ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ

ਅਰੋਹ- ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਪ ਧ ਨੀ ਸੰ

ਅਵਰੋਹ-ਸੰ ਨੀ ਧ ਪ ਮ ਗ ਰੇ ਸ

ਪਕੜ - ਗ ਮ ਰੇ ਰੇ ਸ ਨੀ(ਮੰਦ੍ਰ) ਧ(ਮੰਦ੍ਰ) ਨੀ(ਮੰਦ੍ਰ) ਰੇ ਰੇ ਸ

ਅਰੋਹ(ਚੜਾਅ) ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਪ(ਪੰਚਮ) ਅਤੇ ਸ(ਸ਼ਡਜ) ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਵਰੋਹ(ਉਤਾਰ) ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਭੈਰਵ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੋਮਲ ਰੇ ਉੱਤੇ ਮਾਮੂਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਕੇ ਅਕਸਰ ਸੰ ਨੀ ਧ ਪ ਮ,ਗ ਮ ਗ ਰੇ ਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[1]

ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਮਵਾਦੀ

ਵਾਦੀ -ਮ

ਸੰਵਾਦੀ-ਸ

ਪਕੜ ਜਾਂ ਚਲਨ

ਗ ਮ ਰੇ ਰੇ ਸ ਨੀ(ਮੰਦ੍ਰ) ਧ(ਮੰਦ੍ਰ) ਨੀ(ਮੰਦ੍ਰ) ਰੇ ਰੇ ਸ

ਕੋਮਲ ਨੀ, ਸ਼ੁੱਧ ਧਾ, ਕੋਮਲ ਰੇ, ਸਾ ਦਾ ਚਲਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ

ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ 'ਚ ਰਾਗ ਚੱਕਰਵਾਕਮ ਹੈ।

ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਾਗ-

• ਭੈਰਵ
• ਨਟ ਭੈਰਵ

ਥਾਟ -ਭੈਰਵ

ਵਿਵਹਾਰ

ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਇੱਕ ਉੱਤਰਾਂਗਵਾਦੀਰਾਗ ਹੈ।

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ

ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਰਾਗ ਸਵੇਰੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਰ ਸਵੇਰੇ 6 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਤੱਕ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਿਕਾਰਡ

ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ, ਤਿੰਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਾਗ ਐੱਚ.ਐੱਮ.ਵੀ. ਐੱਲ.ਪੀ., 1957. ਅਤੇ ਐਂਜਲ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਸੀਡੀ, 2000.

ਹਰਿਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ, ਰਾਗ ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਆਹ ਗੀਤ। ਨਿੰਬਸ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਸੀਡੀ, 1987.

ਨਿਖਿਲ ਬੈਨਰਜੀ, ਰਾਗ ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਮਲਟੀਟੋਨ ਰਿਕਾਰਡਜ਼, ਯੂ. ਕੇ. ਲਿਮਟਿਡ, 1995. ਐਲ.ਪੀ. (Tunes 'ਤੇ ਉਪਲਬਧ)

ਵਸੀਫ਼-ਉਦ-ਦੀਨ ਡਾਗਰ,"ਚਲੋ ਸਖੀ ਬ੍ਰਜ ਰਾਜੇ " ਦਵਾਰਾ ਧਮਾਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲਿਤਾ ਗਿਆ ਆਲਾਪ। ਮਯੂਜਿਕ ਟੂਡੇ A97015. ਕੈਸਟੈ. ^[3]

ਰਾਗ ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ

ਗੀਤ	ਸੰਗੀਤਕਾਰ	ਗੀਤਕਾਰ	ਗਾਇਕ	ਫਿਲਮ ਸਾਲ
ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕੀ ਉਲਝਣ ਕੋ	ਕਲਯਾਣ ਜੀ ਆਨੰਦ ਜੀ	ਏਮ ਜੀ. ਹਸ਼ਮਤ	ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ,ਸੂਲਕਸ਼ਣਾ ਪੰਡਿਤ	ਉਲਝਣ 1975
ਅਬ ਤੇਰੇ ਬਿਨ ਜੀ ਲੇਂਗੇ ਹਮ	ਨਦੀਮ- ਸ਼੍ਰਵਣ	ਸਮੀਰ,ਰਾਨੀ ਮਲਿਕ	ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਾਣੂ,ਅਨੁਰਾਧਾ ਪੌਡਵਾਲ	ਆਸ਼ਿਕੀ 1990
ਅਲਬੇਲਾ ਸਜਣ ਆਯੋ ਰੇ	ਮਹਬੂਬ	ਇਸਮਾਇਲ ਦਰਬਾਰ	ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤਿ ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ ਸੁਲਤਾਨ ਖਾਨ	ਹਮ ਦਿਲ ਦੇ ਚੁਕੇ ਸਨਮ 1999
ਚਲੋ ਮਨ ਘਰ ਜਾਏਂ ਅਪਣੇ	ਸਲਿਲ ਚੌਧਰੀ	ਗੁਲਜ਼ਾਰ	ਯੇਸੁਦਾਸ	ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਨੰਦ 1994
ਧੀਰੇ ਧੀਰੇ ਸੁਬਹ ਹੁਈ	ਭੱਪੀ ਲਹਰੀ	ਇੰਦੀਵਰ	ਯੇਸੁਦਾਸ	ਹੈਸੀਅਤ 1984
ਹਮੇਂ ਕੋਈ ਗ਼ਮ ਨਹੀਂ ਥਾ	---	ਫਯਾਜ਼ ਹਾਸ਼ੀ	ਮੇਹੰਦੀ ਹਸਨ	ਗ਼ੈਰ ਫਿਲਮੀ ਗ਼ਜ਼ਲ
ਮਾਈ ਰੀ ਮੈਂ ਕਾਸੇ ਕਹੂੰ	ਮਦਨ ਮੋਹਨ	ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ	ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ	ਦਸਤਕ 1970
ਮੈਂ ਤੋਂ ਕਬ ਸੇ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਣ ਮੇਂ ਹੂੰ	ਜਯਦੇਵ	ਨਕਸ਼ ਲਯਲਪੁਰੀ	ਅਨੁਰਾਧਾ ਪੌਡਵਾਲ ਏ ਹਰੀਹਰਨ	ਰਏਐਮ ਨਗਰੀ 1982
ਮਨ ਆਨੰਦ ਆਨੰਦ ਛਾਯੋ	ਅਜੀਤ ਵਰਮਣ	ਵਸੰਤ ਦੇਵ	ਆਸ਼ਾ ਭੋਂਸਲੇ ਸਤਯਾਸ਼ੀਲ ਪਾਂਡੇ	ਵਿਜੇਤਾ 1983
ਮੇਰੀ ਬੀਣਾ ਤੁਮ ਬਿਨ ਰੋਏ	ਮਦਨ ਮੋਹਨ	ਰਜਿੰਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ	ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਆਸ਼ਾ ਭੋਂਸਲੇ	ਦੇਖ ਕਬੀਰਾ ਰੋਯਾ 1957
ਪੂਛੋ ਨਾ ਕੈਸੇ ਮੈਂਨੇ ਰੈਣ ਬਿਤਾਈ	ਏਸ ਡੀ ਬਰਮਨ	ਸ਼ੇਲੇਂਦ੍ਰ	ਮੰਨਾਂ ਡੇ	ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਤੇਰੀ ਆਂਖੇਂ 1963
ਰਾਮ ਕਾ ਗੁਣ ਗਾਨ ਕਰੀਏ	ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਖਲੇ ਅਨਿਲ ਮੋਹਲੇ	ਪੰਡਿਤ ਨਰੇਂਦਰ ਸ਼ਰਮਾ	ਭੀਮ ਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ	ਗ਼ੈਰ ਫਿਲਮੀ
ਰਾਮ ਤੇਰੀ ਗੰਗਾ ਮੈਲੀ ਹੋ ਗਈ	ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ	ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ	ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ	ਰਾਮ ਤੇਰੀ ਗੰਗਾ ਮੈਲੀ 1985
ਸੋਲਹ ਬਰਸ ਕੀ ਬਾਲੀ ਉਮਰ ਕੋ ਸਲਾਮ	ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾਂਤ ਪਯਾਰੇ ਲਾਲ	ਆਨੰਦ bakshi	ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ	ਏਕ ਦੂਜੇ ਕੇ ਲਿਯੇ 1981
ਵਵਕਤ ਕਰਤਾ ਜੋ ਵਫਾ	ਕਲਯਾਣ ਜੀ ਆਨੰਦ ਜੀ	ਇੰਦੀਵਰ	ਮੁਕੇਸ਼	ਦਿਲ ਨੇ ਪੁਕਾਰਾ 1967
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੋ ਸੰਵਾਰਨਾ ਹੋਗਾ	ਜਯਦੇਵ	ਡਾੱ ਰਾਹੀ ਮਾਸੂਮ ਰਜ਼ਾ	ਯੇਸੁਦਾਸ	ਆਲਾਪ 1977

ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ

ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ 16ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਚੱਕਰਵਾਕਮ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨਾ ਜਾਤੀ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ,ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।^[4] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ ਰਾਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਝ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

1. Bor 1999
2. Kaufmann 1968, p.250
3. Bagchee 1998
4. Raganidhi by P. Subba Rao, Pub. 1964, The Music Academy of Madras