ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸੂਤਰਬਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਪਦਾਰਥਕ ਸਵਾਰਥ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਇੱਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਆਰਥਿਕ ਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਕੂਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਗੁਣਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਨ (ਅਤੇ ਹਨ)। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਲਈ ਨਾਚੱਲਣਯੋਗ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮਾਡਲ ਦਾ ਟੀਚਾ, ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ - ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਅਨੇ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਜੋਂ, ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਇਕਸੁਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਵੀ ਹੈ। "ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ" ਸ਼ਬਦ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਹਮਾਇਤੀ ਜੇ ਸੀ ਕੁਮਾਰਾਪੱਪਾ ਨੇ ਘੜਿਆ ਸੀ।^[1]

ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਚਾਰ

ਸਮਾਜੀ-ਦੁਨਿਆਵੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿਚਕਾਰ ਘੱਟ ਹੀ ਅੰਤਰ ਵੇਖਦਾ ਸੀ) ਜੌਨ ਰਸਕਿਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਲੇਖਕ ਹੈਨਰੀ ਡੇਵਿਡ ਥੋਰੋ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੌਰਾਨ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਤਿ ਗਰੀਬੀ, ਪਛੜੇਪਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰਥਿਕ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਬਲਕਿ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸਮਝਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਯੂਰਪੀਅਨ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਨ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਕਰਦਿੱਤਾ ਸੀ। ^[2]

ਘਰੇਲੂ ਖਾਦੀ ਕਪੜੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਬਣਾਏ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇ ਕੇ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਨਾਗਰਿਕ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਚੰਪਾਰਨ ਅਤੇ ਖੇੜਾ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਵੱਲ ਧੱਕ ਰਹੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਲਈ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ (ਸਿਵਲ ਨਾਫੁਰਮਾਨੀ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਘਰਸ਼ ) ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ੁਲਮ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਕਾਰੀ ਯਤਨ ਆਰੰਭ ਕੀਤੇ ਗਏ। ^[2]

ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਸ਼ਰਮ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ (ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿਚ ਆਸ਼ਰਮ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ)। ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਮਿਊਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਇਸ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ, ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ। ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੇਤ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਖੁਦ ਬਣਾਏ ਮਕਾਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਤੋਂ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ,ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ "ਟਰੱਸਟੀਸ਼ਿਪ" ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਪਦਾਰਥਕ ਦੌੜ ਅਤੇ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦੇ ਲਾਲਚ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਆਸੀ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਚ "ਟਰੱਸਟੀ" ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ^[3]

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ, ਗਾਂਧੀ ਜਮਾਤੀ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ-ਅਧਾਰਤ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਗੜਬੜੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦਾ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਪਦਾਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘਨਸ਼ਿਆਮਦਾਸ ਬਿਰਲਾ, ਅੰਬਾਲਾਲ ਸਾਰਾਭਾਈ, ਜਮਨਾ ਲਾਲ ਬਜਾਜ ਅਤੇ ਜੇ ਆਰ ਡੀ ਟਾਟਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਈ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ^[4]

ਸਵਰਾਜ, ਸਵੈ-ਰਾਜ

ਰੁਡੌਲਫ਼ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਡਰੂ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਗ਼ਲਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਕੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਨਵੀਂ ਹਿੰਮਤ ਵਿੱਚ "ਸਵੈ-ਕਸ਼ਟ" ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਬੰਗਾਲੀ ਢੰਗ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਮਤ ਲੱਭਣ ਵਿਚ, ਉਹ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 'ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ' ਅਤੇ 'ਅਹਿੰਸਾ' ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।^[5] ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਚਾਰ ਅਰਥ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ; ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ; ਗਰੀਬੀ ਤੋਂ ਸਮੂਹਕ ਆਜ਼ਾਦੀ; ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਵੈ-ਰਾਜ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ। ^[6]

ਗਾਂਧੀ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਵਰਣਿਤ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਸੀ, ^[7] ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਭਾਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਈ ਅੰਡਰਲਾਈੰਗ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ^[8] ਉਸਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ "ਆਦਰਸ਼ਕ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਰਾਜਕਤਾ ਹੋਵੇਗੀ।" ^[9] ਜਦ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ `ਤੇ ਹੇਰਾਰਕੀ ਅਧਾਰਤ ਹਨ, ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਪਰਤ ਹੇਠਲੀ ਪਰਤ ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੈਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨੂੰ. ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ ਸਵੈ-ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਰਾਜ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰੇ। ^[10]

ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਟਕਰਾਅ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਤਾ ਦਰਜਾਬੰਦ ਅਥਾਰਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਖ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏਗੀ, ਜੋ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਲੋਕ ਪਰਸਪਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਵੈ-ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ, ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਚਾਰਟਰ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਤਜਰਬੇ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇਕ ਚਾਰਟਰ ਹੋਣਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।" ^[11]

ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਸਥਾਪਤ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ, “ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਬਣਾ ਦਿਓਗੇ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੰਗਲਿਸ਼-ਸਤਾਨ ਕਹਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਉਹ ਸਵਰਾਜ ਨਹੀਂ ਜੋ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ” ^[12] ਤਿਵਾੜੀ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੇਖਦਾ ਸੀ; ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀਗਤਤਾ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨਾ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਵੰਡਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੁਲਝਾਉਣਾ; ਇਸ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਲੋਕਤੰਤਰ ਜੀਉਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸੀ। ^[13]

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਕੌਮ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਨੈਤਿਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਪਾਪੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਸ਼ੇਅਰਧਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਲਾਭ-ਅੰਸ਼ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੇ ਲੱਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ, ਮਨਾਂ ਅਤੇ ਆਤਮਾਵਾਂ ਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੁਆਰਾ ਮਿਣਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਪੈਸੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੁੱਢਲਾ ਸਿਧਾਂਤ 'ਸਾਦੇ ਜੀਵਨ' ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਹੈ ਜੋ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਧਦੀ ਖਪਤਕਾਰੀ ਭੁੱਖ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ' ਸਟੈਂਡਰਡ ਆਫ਼ ਲਿਵਿੰਗ ' ਅਤੇ ' ਸਟੈਂਡਰਡ ਆਫ਼ ਲਾਈਫ ' ਵਿਚਕਾਰ ਫਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾ ਕੇਵਲ ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਦਾ ਪਦਾਰਥਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਮਿਆਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਚਾ ਪੱਧਰ ਤਦ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ, ਪਦਾਰਥਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ।

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਛੋਟੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ-ਉਤਪਾਦਨ ਹੈ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ-ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਉਪਲਬਧ ਹੋ ਸਕਣ, ਸਰਵੋਦਿਆ ^{[14] [15]} - ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਉਲਟ, ਸਭ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰੇ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਰਤ-ਬਚਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿਰਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਇਹ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜਾ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਗਾਂਧੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਇਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਅਕੇਵੇਂ ਭਰੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲਮਕਵੇਂ ਦਮਘੋਟੂਪਣੇ ਨੂੰ ਘਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਿੰਗਰ ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਜੋਂ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਗੌਰਵ 'ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਵੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਵਲੋਂ 'ਰੋਟੀ ਲਈ ਕਿਰਤ' ਕਰਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਟਰੱਸਟੀਸ਼ਿਪ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਕ ਆਰਥਿਕ ਉੱਦਮ ਦੁਆਰਾ ਵਧੀਆ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ, ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦੀ ਵਾਧੂ ਦੌਲਤ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਦੀ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਮਾਨਤ ਵਜੋਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਤਿੰਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਜੇਕਰ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਰਵੋਦਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ:

1. ਸੱਤਿਆ (ਸੱਚ)
2. ਅਹਿੰਸਾ (ਅਹਿੰਸਾ)
3. ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ (ਗ਼ੈਰ-ਕਬਜ਼ਾ) ਜਾਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਮਾਲਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸੱਤਿਆ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ 'ਪਹਾੜੀਆਂ ਜਿੰਨੇ ਪੁਰਾਣੇ' , ਸਨ, ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਉਸਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੂਤਰਬੱਧ ਕੀਤਾ। ਕਬਜ਼ਾ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ (ਆਪਣੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ)। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਏਗੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਕੱਪੜੇ, ਘੜੀ, ਸੋਟੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬਰਤਨ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਲਈ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਵਜੋਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਲਈ ਅਮਾਨਤ ਵਜੋਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ - ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਟਰੱਸਟੀ ਹਨ।

ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਕਸਰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ 'ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਅਭਿਆਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤਬਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਉਭਾਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਰਥ ਹੋਵੇਗਾ।

ਅਖੀਰਲੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚ, ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੁਣ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨਾ, ਸੁਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਤਕੜਾ ਕਰਨਾ ਹੈ. ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਆਰਥਿਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਨਾਗਰਿਕ ਲਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਲਈ ਨਹੀਂ। ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅਹਿੰਸਕ ਪੇਂਡੂ ਆਰਥਿਕਤਾ

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਸਾਰੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ, ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਟਰੱਸਟੀਸ਼ਿਪ, ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਣ, ਕਿਰਤ-ਘਣੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਕ ਹੋਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂ ਸੋਚ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਂਡੂ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੇਹਿੱਸ ਜਾਂ ਸਰਗਰਮ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਲਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ, ਬਸ਼ਰਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਵਾਤਾਵਰਣਵਾਦ

ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਈ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ। ਜੇ ਸੀ ਕੁਮਾਰੱਪਾ ਪਹਿਲਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਮੀਰਾ ਬੇਹਨ ਨੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਡੈਮ ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹਿਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਛੋਟੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ, ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਅਤੇ ਘੱਟ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਲੀਆ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਘੱਟ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਹਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣਵਾਦ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੁਮਾਰੱਪਾ ਨੂੰ “ਗ੍ਰੀਨ ਗਾਂਧੀਅਨ” ਕਿਹਾ ਹੈ। ^[16]

ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਣਾ

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ " ਟਰੱਸਟੀਸ਼ਿਪ " ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਪਦਾਰਥਕ ਹੋੜ ਅਤੇ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਕਿ ਅਭਿਆਸਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ "ਟਰੱਸਟੀ" ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ। ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਨਿਜੀ ਲਾਲਚ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ। ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਮਾਰਗ ਸਿਰਫ ਅਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਆਤਮਘਾਤੀ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗੀ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਮਲ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਘਰ ਬੁਣੇ ਖਾਦੀ ਕਪੜਿਆਂ, ਖਾਦੀ ਪਹਿਰਾਵੇ (ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ) ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਲੋਕ-ਪਸੰਦ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ, ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ; ਉਹ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਫਿਰਕੂ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਵਿਨੋਬਾ ਭਾਵੇ ਅਤੇ ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ ਜਿਹੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਕਾਰਕੁਨ ਸਰਵੋਦਿਆ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੂਮੀ ਵੰਡ, ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਟੇਜ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਜਮਾਤੀ ਟਕਰਾਅ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਸਨਅਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਣ ਨਾਲ ਭੜਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਰਵੋਦਿਆ ਵਿੱਚ ਭੂਦਾਨ, ਜਾਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਦੀ ਮੱਧਯੁਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਜਾਰਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਭਾਵੇ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਵਰਗ-ਅਧਾਰਤ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਆਰਥਿਕ ਬਰਾਬਰੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀਅਤ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੂਦਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੁਨਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ। ਭੂਦਾਨ ਅਤੇ ਸਰਵੋਦਿਆ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਣੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਭਾਵੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸਥਾਰਕਰਤਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜੋ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਭਾਰਤੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ (1975–1977) ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ ਨੇ ਵੀ ਸੰਗਠਿਤ ਅਪਰਾਧ, ਸ਼ਰਾਬਬੰਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ

ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸੋਚ ਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਕਾਰਨ ਮੁਕਤ-ਮੰਡੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ, ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਹੋੜ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤੀ, "ਟਰੱਸਟੀਸ਼ਿਪ" ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਆਮਦਨੀ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਫੋਕਸ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਗਰੀਬੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਪੱਛੜੇਪਨ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਔਜਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉੱਘੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ

• ਜੇ ਕੇ ਮਹਿਤਾ
• ਜੇ ਸੀ ਕੁਮਰੱਪਾ

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

• ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦ

ਨੋਟ

ਹਵਾਲੇ

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

1. Kumarappa, Joseph Cornelius (1951). Gandhian economic thought. Library of Indian economics (1st ed.). Bombay, India: Vora. OCLC 3529600.
2. B. N. Ghosh, Gandhian political economy: principles, practice and policy (2007) p. 17
3. Jagannath Swaroop Mathur, Industrial civilization & Gandhian economics (1971) p 165
4. Romesh K. Diwan and Mark A. Lutz, Essays in Gandhian economics (1987) p. 25
5. Susanne Hoeber, Rudolph (1963). "The New Courage: An Essay on Gandhi's Psychology". World Politics. 16 (1): 98–117. doi:10.2307/2009253. JSTOR 2009253.
6. Anthony Parel, ed., Gandhi, Freedom, and Self-Rule (2000) p 166
7. Snow, Edgar. The Message of Gandhi. 27 September March 1948. "Like Marx, Gandhi hated the state and wished to eliminate it, and he told me he considered himself 'a philosophical anarchist.'"
8. Jesudasan, Ignatius. A Gandhian theology of liberation. Gujarat Sahitya Prakash: Ananda India, 1987, pp. 236–237
9. Bidyut Chakrabarty (2006). Social and political thought of Mahatma Gandhi. Routledge. p. 138. ISBN 978-0-415-36096-8. Retrieved 25 January 2012.
10. Gandhi, Mohandas Karamchand; Tolstoy, Leo (September 1987). B. Srinivasa Murthy (ed.). Mahatma Gandhi and Leo Tolstoy letters. Long Beach Publications.
11. Easwaran, Eknath. Gandhi the Man. Nilgiri Press, 2011. p. 49.
12. Paul Gillen; Devleena Ghosh (2007). Colonialism and Modernity. UNSW Press. p. 130. ISBN 9780868407357.
13. Tewari, S. M. (1971). "The Concept of Democracy in the Political Thought of Mahatma Gandhi". Indian Political Science Review. 6 (2): 225–251.
14. Nadkarni, M.V. (June 2015). "Gandhi's civilizational alternative and dealing with climate change" (PDF). Journal of Social & Economic Development. 17: 90–103. doi:10.1007/s40847-015-0006-3.^{[permanent dead link]}
15. Ethics for our times : essays in gandhian perspective (2 ed.). [S.l.]: Oup India. 2014. pp. 45–54. ISBN 978-0-19-945053-4. Archived from the original on 2021-05-07. Retrieved 2020-10-01. {{cite book}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
16. Ramachndra Guha (2004). Anthropologist Among the Marxists: And Other Essays. Orient Blackswan. pp. 81–6. ISBN 9788178240015.