ਗੋਪੇਸ਼ਵਰ ਬੈਨਰਜੀ

Gopeshwar Banerjee
ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ1880
Bishnupur, Bengal Presidency, British India
ਮੌਤ28 ਜੁਲਾਈ 1963 (ਉਮਰ 82–83)
Bishnupur, Bankura, West Bengal
ਵੰਨਗੀ(ਆਂ)Hindustani classical music
ਕਿੱਤਾvocalist, musicologist
ਸਾਜ਼surbahar, sitar
ਸਾਲ ਸਰਗਰਮ1895–1963
ਲੇਬਲGramophone Company of India

ਗੋਪੇਸ਼ਵਰ ਬੈਨਰਜੀ ਜਾਂ ਗੋਪੇਸ਼ਵਰ ਬੰਦੋਪਾਧਿਆਏ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਿਸ਼ਣੂਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਬਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਖਿਆਲ ਅਤੇ ਧ੍ਰੁਪਦ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਠੁਮਰੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਠੁਮਰੀ, ਕੋਨ ਗਲੀ ਗਾਓ ਸ਼ਿਆਮ, ਰਾਗ ਮਿਸ਼ਰਾ ਖਾਮਾਜ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਗਾਇਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਪਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ।[1] ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਅਤੇ ਰਬਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1895 ਵਿੱਚ ਬਰਧਮਾਨ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1924 ਤੱਕ 29 ਸਾਲ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕੋਲਕਾਤਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਨ 1962 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ(ਜੋ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਕਾਦਮੀ) ਵੱਲੋਂ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟ ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ।

ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ

[ਸੋਧੋ]
ਗੋਪੇਸ਼ਵਰ ਬੈਨਰਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਸੰਗੀਤ ਮੰਜਰੀ ਕਿਤਾਬ

1880 ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਨਕੁਰਾ ਦੇ ਬਿਸ਼ਣੂਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਨੰਤਲਾਲ ਬੈਨਰਜੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਜੋ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਦੇ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇਵ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਰਾਮ ਸ਼ੰਕਰ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਦਾ ਸ਼ਗਿਰਦ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਦੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਸੰਗੀਤ ਸਕੂਲ, ਬਿਸ਼ਨੁਪੁਰ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਿਆਲਯ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱੱਚ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਰਾਮ ਸਰਨ ਸੰਗੀਤ ਕਾਲਜ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।[2] ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰ, ਰਾਮਪ੍ਰਸੰਨਾ ਬੈਨਰਜੀ, ਗੋਪੇਸ਼ਵਰ ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਬੈਨਰਜੀ ਸਾਰੇ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਮਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਕੇਤ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।[2] ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ, ਰਾਮਪ੍ਰਸੰਨਾ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਸੰਗੀਤ ਮੰਜਰੀ (1935) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਗ੍ਰੰਥ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੋਕਲ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪਸੰਦੀਦਾ ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਰੁਪਦ, ਖਿਆਲ, ਠੁਮਰੀ ਅਤੇ ਟੱਪਾ ਹਨ

ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਬੈਨਰਜੀ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਸ਼ਰਨ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਹੇ। 28 ਜੁਲਾਈ 1963 ਨੂੰ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[3]

ਉਸ ਨੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਬੇਤੀਆ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਗਾਇਕਾ ਰਾਧਿਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗੋਸਵਾਮੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਕੈਰੀਅਰ

[ਸੋਧੋ]
ਸੰਗੀਤ ਚੰਦਰਿਕਾ

ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, 1895 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਧਮਾਨ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਗਾਇਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ 29 ਸਾਲਾਂ ਲਈ, 1924 ਤੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਫਲਦਾਈ ਸਮਾਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ , ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਤਿੰਦਰਮੋਹਨ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਈਦ ਮੁਹੰਮਦ ਤੋਂ ਸੁਰਬਹਾਰ ਵਜਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਤੋਂ ਸਿਤਾਰ ਵਜਾਉਣੀ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰਬਹਾਰ ਦਾ ਪਾਠ ਵਪਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਬਰਧਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤਾ ਚੰਦਰਿਕਾ ਨੂੰ ਦੋ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਐਨ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।[5] ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਗੀਤ-ਦਰਪਣ, ਗੀਤ-ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਿਕਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ-ਲਹਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਨ।

ਬਰਧਮਾਨ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਕਲਕੱਤਾ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1943 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ 20 ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ। ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਬੈਨਰਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਧਰੁਪਦ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਸੰਕੇਤ ਨਾਲ ਸੰਪੂਰਨ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਗਾਇਆ, ਬਲਕਿ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਬਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਗੀਤ ਹਨ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਧਰੁਪਦੰਗਾ ਵਿੱਚ। 1917 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਚੰਦਰਿਕਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਰਚਨਾ, ਪਾਠ ਏਕਨ ਕੇਲਾ ਅਲਸੀਤਾ ਅੰਗ ਲਈ ਸੰਕੇਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਧਿਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗੋਸਵਾਮੀ, ਗੋਪਾਲ ਬਾਬੂ ਅਤੇ ਅਘੋਰ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਧਰੁਪਦ-ਸ਼ੈਲੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਮੇਸ਼ ਬੈਨਰਜੀ ਵੀ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੀਟਾ ਗਾਂਗੁਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਸੰਨ 1962 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ-ਸੰਗੀਤ ਨਾਟ ਅਕਾਦਮੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ।[6]

ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ

[ਸੋਧੋ]
  • ਤਰਾਨਾ-ਅਡਾਨਾ ਕੇਵਲੀ (1908) -ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ, ਕਲਕੱਤਾ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ)
  • ਲੰਗਰ ਡੀਟ ਮੋਹੇ ਘੇਰੀ-ਬੇਹਾਗ ਕਵਾਲੀ (1908) -ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ, ਕਲਕੱਤਾ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ) [7]
  • ਬ੍ਰਹਮੋਮੋਈ ਪਰਸ਼ਤੋਪਾਰਾ (1908) (ਬੰਗਾਲੀ) [7]

ਕੰਮ

[ਸੋਧੋ]
  • ਸੰਗੀਤਾ-ਚੰਦਰਿਕਾਃ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ, ਵੋਲਯੁਮ I., ਦੂਜਾ ਐਡੀਸ਼ਨ। ਪਬਲਿਸ਼ਰ- ਵਿਜੈ ਚੰਦ ਮਹਤਾਬ ਬਹਾਦੁਰ, ਬੁਰਧਵਾਨ। 1925.
  • ਸੰਗੀਤਾ-ਚੰਦਰਿਕਾਃ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ, ਵੋਲਯੁਮ II. ਪਬਲਿਸ਼ਰ - ਵਿਜੈ ਚੰਦ ਮਹਤਾਬ ਬਹਾਦੁਰ, ਬੁਰਧਵਾਨ। 1925.
  •  
  •  

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ

[ਸੋਧੋ]
ਬਿਸ਼ਨੁਪੁਰ ਰਾਜ ਦਾ ਧਰੁਪਦ ਘਰਾਣਾ

ਫ਼ਿਲਮ

[ਸੋਧੋ]
  • ਪੂਰਬੀ ਜ਼ੋਨਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਨੇ 'ਔਨਲਾਇਨ ਆਰਚੀਵ ਡੋਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵ " ਤੋਂ ਚੌਥੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਰਾਜ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਘਰਾਣੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ M. Ganguly (7 May 2008). "Sweet tributes to music". The Telegraph. Archived from the original on 2 May 2014. Retrieved 19 July 2013.
  2. ↑ 2.0 2.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Society1986
  3. ↑ "Obituary". 30 July 1963. p. 5. Retrieved 25 April 2017.
  4. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Sangeet Natak, p. 68
  5. ↑ "Sangita Chandrika". National Library of India. Retrieved 19 July 2013.
  6. ↑ "SNA: List of Sangeet Natak Akademi Ratna Puraskarwinners (Akademi Fellows)". SNA Official website. Archived from the original on 4 March 2016.
  7. ↑ 7.0 7.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Kinnear1994