ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ

Zia Mohiuddin Dagar
ਜਨਮ	14 March 1929 Udaipur, Rajasthan
ਮੌਤ	28 ਸਤੰਬਰ 1990(1990-09-28) (ਉਮਰ 61)
ਵੰਨਗੀ(ਆਂ)	Hindustani classical music
ਸਾਜ਼	Rudra veena
ਲੇਬਲ	Awards: Sangeet Natak Akademi Award in 1981 Kalidas Samman Award by the Madhya Pradesh government in 1986

ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ (ਜਨਮ 14 ਮਾਰਚ 1929-ਦੇਹਾਂਤ 28 ਸਤੰਬਰ 1990) (ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜ਼ੈੱਡ. ਐੱਮ. ਡਾਗਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਇੱਕ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ) ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਡਾਗਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਧ੍ਰੁਪਦ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀ 19ਵੀਂ ਪੀਡ਼੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ ਤੇ ਅਪਣੇ ਏਕਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੇਹਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[1]

ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵੀਨਾ ਦੀ ਚੋਣ

ਜ਼ੈੱਡ. ਐੱਮ. ਡਾਗਰ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਮਾਰਚ 1929 ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਉਦੈਪੁਰ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਆਉਦੀਨ ਖਾਨ ਡਾਗਰ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ।^[1][2] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਗਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਧੁਨਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਵੀਨਾ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਨੌਜਵਾਨ ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਗਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਵੀਨਾ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਿਰਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਏਕਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਬਾਸ ਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ (ਕਈ ਵਾਰ 'ਡਾਗਰ ਵੀਨਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ): ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਕਨੈਲਾਲ ਐਂਡ ਬ੍ਰਦਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਉਸਨੇ ਵਧੇਰੇ ਗੂੰਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧ੍ਰੁਪਦ ਗਾਇਕੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣ ਲਈ ਤੂੰਬਾ (ਲੌਕੀ ਅਤੇ ਧੰਡੀ) ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਸੋਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸਾਧਨ ਮਿਆਰੀ ਉੱਤਰੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਸੀ (ਖੱਬੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਤੂੰਬੇ ਦੇ ਨਾਲ) ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੱਖਣੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਵਜਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੂੰਬਾ ਜ਼ਮੀਨ' ਤੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੱਬੇ ਗੋਡੇ 'ਤੇ ਸੀ।^[2][3]

ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ

ਸੰਨ1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਾਗਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਅਖੀਰ ਉਹ ਮੁੰਬਈ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। 25 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਕੇ, ਰੋਟੀ ਵੇਚ ਕੇ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ, ਫਿਲਮ ਦੇ ਸਕੋਰਾਂ ਲਈ ਯੰਤਰ ਵਜਾ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਘਰ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਛੱਡੋ, ਕੋਈ ਤਾਨਪੁਰਾ, ਸਿਤਾਰ ਜਾਂ ਵੀਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੋਹੀ ਬਹਾਊਦੀਨ ਨੇ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਧ੍ਰੁਪਦ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਨਕੀਪਨ ਸੀ।

"ਧਰੁਪਦ? ਕੌਣ ਸੁਣੇਗਾ? ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ? ਕੁਝ ਹੋਰ ਚਲਾਓ। ਲੰਬੇ ਅਲਾਪ? ਬਹੁਤ ਬੋਰਿੰਗ!"^[4]

ਵਜਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ

ਜ਼ੈੱਡ. ਐੱਮ. ਡਾਗਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਆਮ ਤੌਰ' ਤੇ ਸਿਰਫ ਤਾਨਪੁਰੇ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ (ਉਹ ਘੱਟ ਹੀ ਪਖਾਵਾਜ ਨਾਲ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਧੁਨੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ

ਉਹ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਰਕਲੇ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਮੈਰੀਕਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਫਾਰ ਈਸਟਰਨ ਆਰਟਸ ਨਾਲ ਜੋਡ਼ਦਾ ਸੀ (ਜ਼ੀਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ ਨੇ 1977 ਦੀ ਬਸੰਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ 12 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਐਂਡੋਮੈਂਟ ਫਾਰ ਆਰਟਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਵਰਲਡ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਵੈਸਲੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਰੋਟਰਡਮ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਰੀ , ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸੀਏਟਲ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਜ਼ਟਿੰਗ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸੀ, ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[nl]^[1][3]

ਸਨਮਾਨ

• ਸੰਨ 1986 ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਕਾਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸਨਮਾਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[1]
• ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਨ 1981 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਕੁੰਭ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ।^[1][3][2]

ਪਰਿਵਾਰ

ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਆ ਫਰੀਦੁਦੀਨ ਡਾਗਰ, ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਮੋਹੀ ਬਹਾਊਦੀਨ, ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵੀਨਾ ਵਾਦਕ ਹੈ।^[1][3]

ਧਰੁਪਦ ਗੁਰੂਕੁਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ

1982 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ, ਗੁਰੂਕੁਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ ਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇਗਾ ਅਤੇ 'ਗੁਰੂ ਸ਼ਿਸ਼ਯ ਪਰੰਪਰਾ' ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਵੇਗਾ-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਛੱਤ ਹੇਠ ਪਡ਼੍ਹਦੇ ਹਨ। ਉਸਤਾਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੁਰੂਕੁਲ 1982 ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਪਨਵੇਲ ਨੇਡ਼ੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਪਲਾਸਪਾ ਵਿਖੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।^[3]

ਮੌਤ

ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ ਦੀ ਮੌਤ 28 ਸਤੰਬਰ 1990 ਨੂੰ ਹੋਈ।^[1][2]

ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ

ਐਲਬਮਾਂ
ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ ਪਾਠ (ਐੱਲ. ਪੀ.)	ਏਚ ਏਮ ਵੀ	ਈਸੀਐੱਸਡੀ 2736	1974
ਮੋਰਗੋਨਰਾਗਾ (ਐੱਲ. ਪੀ., ਐਲਬਮ)	ਐੱਮਐੱਨਡਬਲਿਊ	ਐੱਮਐੱਨਡਬਲਿਊ 2ਐੱਫ	1974
ਰਾਗ ਮਾਂਗਯਾਬੁਸ਼ਨ (ਐੱਲ. ਪੀ., ਐਲਬਮ)	ਡਿਸਕ ਅਲਵਰਸ	ਐਲਡੀ 114	1974
ਰਾਗ ਪੰਚਮ ਕੋਸ਼ (ਐੱਲ. ਪੀ., ਐਲਬਮ)	ਅਵੀਦੀ	ਏਵੀ 4514	1984
ਰਾਗ ਚੰਦਰਕਾਊਂ (ਐੱਲ. ਪੀ., ਮੋਨੋ)	ਏਚ ਏਮ ਵੀ	ਪੀ. ਐੱਮ. ਐੱਲ. ਪੀ. 3039	1989
ਰਾਗ ਯਮਨ (ਸੀ. ਡੀ., ਐਲਬਮ)	ਨਿੰਬਸ ਰਿਕਾਰਡਜ਼	ਐਨਆਈ 5276	1991
ਰਾਗ ਸ਼ੁੱਧ ਟੋਡੀ	ਨਿੰਬਸ ਰਿਕਾਰਡਜ਼		1994
ਟੋਡੀ, ਅਹੀਰ ਲਲਿਤ, ਪੰਚਮਕਾਊਂ (ਸੀਡੀ, ਐਲਬਮ)	ਰਾਗਾ ਰਿਕਾਰਡਜ਼	ਰਾਗਾ-219	1998
ਰਾਗ ਯਮਨ/ਰਾਗ ਸ਼ੁੱਧ ਟੋਡੀ (2xCD, ਐਲਬਮ)	ਨਿੰਬਸ ਰਿਕਾਰਡਜ਼	NI 7047/8	2000
ਮਾਰਵਾ, ਬਾਗਸ਼੍ਰੀ (ਸੀ. ਡੀ., ਐਲਬਮ)	ਰਾਗਾ ਰਿਕਾਰਡਜ਼	ਰਾਗਾ-222	2001
Z. M. ਡਾਗਰ * ਅਤੇ Z. F. ਡਾਗਰ-ਰਾਗ ਮਲਕੌਨਸ, ਬੰਬਈ 1968 (ਸੀ. ਡੀ.)	ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ	02 ਈਸਵੀ	2005
Z. M. ਡਾਗਰ * ਅਤੇ Z. F. ਡਾਗਰ-ਰਾਗਿਨੀ ਮੀਆਂ ਕੀ ਟੋਡੀ (CD)	ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ	ਸੀਈ19	2011
ਜ਼ਿਆ ਮੋਹਿਉਦੀਨ ਡਾਗਰ * ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਤਾਰਾਨਾਥ-ਲਾਈਵ ਇਨ ਸਟਾਕਹੋਮ 1969 (ਸੀ. ਡੀ.)	ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ	ਸੀਈ36	2015
ਬਿਨਾਂ ਸਿਰਲੇਖ (ਕੈਸ, ਐਲਬਮ)	ਸੀ. ਬੀ. ਐੱਸ.	ਯੂਡੀ-001	ਅਣਜਾਣ

ਹਵਾਲੇ

1. "Tribute to a Maestro, Zia Mohiuddin Khan Dagar". ITC Sangeet Research Academy website. Archived from the original on 2022-12-01. Retrieved 5 January 2022. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "ITC" defined multiple times with different content
2. "Profile of Zia Mohiuddin Dagar". dhrupad.org website. 12 April 2001. Archived from the original on 3 May 2006. Retrieved 5 January 2022. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "dhrupad" defined multiple times with different content
3. Kuldeep Thopate (4 March 2015). "Ustad Zia Mohiuddin Dagar: A Dream that Dhrupad Once Had". Swarmanttra.com. Archived from the original on 2022-09-24. Retrieved 5 January 2022. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "SM" defined multiple times with different content
4. . Chennai, India. {{cite news}}: Missing or empty |title= (help)