ਜਾਂਨਿਸਾਰ ਅਖ਼ਤਰ

ਜਾਂ ਨਿਸਾਰ ਅਖ਼ਤਰ
ਜਨਮ	(1914-02-18)18 ਫਰਵਰੀ 1914 ਗਵਾਲੀਅਰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ (ਹੁਣ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ)
ਮੌਤ	19 ਅਗਸਤ 1976(1976-08-19) (ਉਮਰ 62) ਮੁੰਬਈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ
ਕਿੱਤਾ	poet, lyricist
ਸ਼ੈਲੀ	ਗਜ਼ਲ
ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ	ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਲੇਖਕ ਅੰਦੋਲਨ
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ	"ਖ਼ਾਕ-ਏ-ਦਿਲ" (1973)
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	Safiya Siraj-ul Haq Khadija Talat
ਬੱਚੇ	ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਸਲਮਾਨ ਅਖਤਰ ਸ਼ਾਹਿਦ ਅਖਤਰ ਉਨੇਜ਼ ਅਖਤਰ ਐਲਬੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ

ਜਾਂ ਨਿਸਾਰ ਅਖ਼ਤਰ (Urdu: جان نثار اختر; ਫ਼ਰਵਰੀ 18, 1914 – ਅਗਸਤ 19, 1976) 20ਵੀਂ ਸਦੀ , ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਰਦੂ ਕਵੀ, ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਲੇਖਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਅਤੇ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਲਈ ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ ਆਦਿ ਬਹੁ-ਪੱਖਿ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸਨ।^[1]

ਜੀਵਨੀ

ਜਾਂ ਨਿਸਾਰ ਅਖ਼ਤਰ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ, 18 ਫ਼ਰਵਰੀ 1914 ਨੂੰ ਮੁਜ਼ਤਰ ਖ਼ੈਰਾਬਾਦੀ ਦੇ ਘਰ ਗਵਾਲੀਆਰ ਵਿਖੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। 1939 ਵਿੱਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਐਮ.ਏ ਕੀਤੀ। 1940 ਵਿੱਚ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕਾਲਜ ਗਵਾਲੀਆਰ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹਮੀਦੀਆ ਕਾਲਜ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਬੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਥੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ। ਜਨਾਬ ਅਖਤਰ ਨੇ ਰਜ਼ੀਂਆ ਸੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਹਕੀਕਤ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਲਈ ਗੀਤ ਲਿਖੇ। ਉਹ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਅਤੇ ਅਦੀਬ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ।

ਕੈਰੀਅਰ

ਜਾਂ ਨਿਸਾਰ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਮੁੜ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕਾਲਜ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਜੋਂ ਅਧਿਆਪਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, 1943 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਸਫੀਆ ਸਿਰਾਜ-ਉਲ ਹੱਕ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਉਹ ਵੀ ਏ.ਐੱਮ.ਯੂ. ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਵੀ ਮਜਾਜ਼ ਲਖ਼ਨਵੀ ਦੀ ਭੈਣ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ, ਜਾਵੇਦ ਅਤੇ ਸਲਮਾਨ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1945 ਅਤੇ 1946 ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭੋਪਾਲ ਚਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਹਮੀਦੀਆ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਫਿਆ ਵੀ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

1949 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਬੰਬੇ ਉਰਦੂ / ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਬੰਬੇ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਮੁਲਕ ਰਾਜ ਆਨੰਦ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ, ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਅਤੇ ਇਸਮਤ ਚੁਗਤਾਈ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਬੰਬੇ ਦੇ ਸਿਲਵਰ ਫਿਸ਼ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 'ਬੰਬੇ ਗਰੁੱਪ ਆਫ਼ ਰਾਈਟਰਜ਼' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।^[2] ਫਿਲਮੀ ਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਫਲਤਾ ਉਸ ਦੇ ਰਾਹ ਬੜੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਈ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ ਜੋ ਭੋਪਾਲ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀ 1953 ਵਿੱਚ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਅਚਨਚੇਤੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੈਰੀਅਰ ਯਾਸਮੀਨ '(1955) ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਸੰਗੀਤ ਸੀ. ਰਾਮਚੰਦਰ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਫਿਲਮੀ ਗਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਿਆ।^[3] ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੀਤ ਸਨ, " ਨਯਾ ਅੰਦਾਜ਼ " (1956) ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ, ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ," ਦੁਆਰਾ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰੋਂ ਮੇਂ ਤੁਮ, "ਗਰੀਬ ਜਾਨ ਕੇ ਹਮ ਕੋ ਨਾ ਤੁਮ ਦਗਾ ਦੇਨਾ" "ਛੂ ਮੰਤਰ" ਵਿੱਚ (ਮੁਹੰਮਦ. ਰਫੀ ਦਾ ਗਾਇਆ, ਹਿੱਟ "ਪੀਆ ਪੀਆ ਪੀਆ ..." "ਬਾਪ ਰੇ ਬਾਪ" (1955) ਵਿੱਚ ਓ ਪੀ ਨਈਅਰ ਦਾ ਸੰਗੀਤ, “ਆਪ ਯੂੰ ਫ਼ਾਸਲੋਂ ਸੇ” ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਵਲੋਂ “ਸ਼ੰਕਰ ਹੁਸੈਨ” (1977) ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਗਿਆ।^[4]

ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਗੌਰਵ, ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਝੁਕਾਅ ਦੇ ਹੋਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਸੀ।^[5] ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸਦੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕਤਾ ਜੋ ਉਸਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਮੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘‘ਨਜ਼ਰੇ-ਏ-ਬੁੱਤਾਂ ’’, ‘‘ਸਲਾਸਿਲ’’, ‘‘ ਜਾਵਿਦਾਂ ’’, ’’ ਘਰ ਆਂਗਨ ’’ ਅਤੇ ‘ਖਾਕ-ਏ-ਦਿਲ’ (ਸਾਰੇ ਉਰਦੂ ਸਿਰਲੇਖ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ:

ਅਸ਼ਾਰ ਮੇਰੇ ਯੂ ਐਨ ਤੋ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਹੈਂ ,
ਕੁਛ ਸ਼ੇਅਰ ਫਕਤ ਉਨਕੋ ਸੁਨਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਹੈਂ।

ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਚਨਾਵਾਂ

• ਨਜ਼ਰ-ਏ-ਬੁਤਾਂ
• ਸਲਾਸਿਲ
• ਜਾਵਿਦਾਂ
• ਘਰ-ਆਂਗਨ
• ਖ਼ਾਕ-ਏ-ਦਿਲ
• ਤਨਹਾ ਰਾਤ ਦਾ ਸਫਰ

ਹਵਾਲੇ

1. Jan Nisar Akhtar Encyclopaedia of Hindi cinema, by, Gulzar, Govind Nihalani, Saibal Chatterjee (Encyclopaedia Britannica, India). Popular Prakashan, 2003. ISBN 8179910660. p. 296.
2. Literary radicalism in India: gender, nation and the transition to independence, by Priyamvada Gopal. Routledge, 2005. ISBN 0-415-32904-3, p. 165.
3. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named sat
4. Jan Nisar Akhtar Lyrics Archived 8 January 2010 at the Wayback Machine..
5. History of Indian Literature: 1911–1956, struggle for freedom: triumph and tragedy, by Sisir Kumar Das. Sahitya Akademi, 2006. ISBN 81-7201-798-7. p. 226.