ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੋਲੇਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ

ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੋਲੇਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ 240 square kilometres (93 sq mi) ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਗੋਆ ਰਾਜ ਦੇ ਧਾਰਬੰਦੋਰਾ ਤਾਲੁਕ ਵਿੱਚ, ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਮੋਲੇਮ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, 57 kilometres (35 mi) ਪਣਜੀ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ, ਗੋਆ ਦੀ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੱਲ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 4A ਇਸਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਰਮੁਗਾਓ - ਲੋਂਡਾ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ। ਇਹ 15°15"30' ਤੋਂ 15°29"30' ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ 74°10"15' ਤੋਂ 74°20"15' ਈ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।[1] ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੋਆ ਦੇ ਕਦੰਬਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਦਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਝਰਨਿਆਂ ਦਾ ਘਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਫਾਲਸ ਅਤੇ ਤੰਬਡੀ ਫਾਲਸ। ਪਾਰਕਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਚਰਵਾਹਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਘਰ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਧਨਗਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

[ਸੋਧੋ]

ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਲੇਮ ਗੇਮ ਅਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 1969 ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਅਸਥਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਸਥਾਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ 107 square kilometres (41 sq mi) ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ ਮੋਲੇਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਵਜੋਂ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[2][3]

ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ

[ਸੋਧੋ]

ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੇ ਗਰਮ ਸਦਾਬਹਾਰ ਜੰਗਲ, ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੇ ਅਰਧ-ਸਦਾਬਹਾਰ ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਨਮੀ ਪਤਝੜ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਮੂਲ ਬਨਸਪਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਸਦਾਬਹਾਰ ਜੰਗਲ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਅਤੇ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਟਰਮੀਨਲੀਆ, ਲੈਗਰਸਟ੍ਰੋਮੀਆ, ਜ਼ਾਇਲੀਆ ਅਤੇ ਡਾਲਬਰਗੀਆ ਹਨ। ਜੰਗਲ ਦੀ ਛੱਤ ਲਗਭਗ ਬੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਘਾਹ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਦੀਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਕਾਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।[4]

ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

[ਸੋਧੋ]

ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 492 ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ 122 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ 722 ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ 128 ਕਿਸਮਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ, ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ 37 ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਟੇਰੀਡੋਫਾਈਟਸ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।[5][6]

ਥਣਧਾਰੀ

[ਸੋਧੋ]

ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜੰਗਲੀ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚੀਤਾ (ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਲਾ ਰੂਪ ),[7] ਭੌਂਕਣ ਵਾਲਾ ਹਿਰਨ, ਬੰਗਾਲ ਟਾਈਗਰ,[8][9] ਬੋਨਟ ਮਕਾਕ, ਆਮ ਲੰਗੂਰ, ਸਿਵੇਟ, ਉੱਡਦੀ ਗਿਲਹਰੀ, ਗੌਰ, ਮਾਲਾਬਾਰ ਜਾਇੰਟ ਸਕਵਾਇਰ, ਮੋਊਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।, ਪੈਂਗੋਲਿਨ, ਪੋਰਕੂਪਾਈਨ, ਪਤਲੇ ਲੋਰਿਸ, ਸਾਂਬਰ, ਸਪਾਟਡ ਹਿਰਨ, ਜੰਗਲੀ ਸੂਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 

ਮਈ 2019 ਵਿੱਚ, 2 ਬਾਘ ਇਸ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਾਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਵਕ ਮਧੇਈ ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਸੈਂਚੂਰੀ ਵਿੱਚ ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ,[10] 2013 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਬਕਾ ਕਰਨਾਟਕ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ।[11][12]

ਪੰਛੀ

[ਸੋਧੋ]

ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ : ਡਰੋਂਗੋ, ਐਮਰਾਲਡ ਡਵ, ਪਰੀ ਬਲੂਬਰਡ, ਗੋਲਡਨ ਓਰੀਓਲ, ਗਰੇਟਰ ਇੰਡੀਅਨ ਹੌਰਨਬਿਲ, ਇੰਡੀਅਨ ਬਲੈਕ ਵੁੱਡਪੇਕਰ, ਮਾਲਾਬਾਰ ਸਲੇਟੀ ਹੌਰਨਬਿਲ, ਮਾਲਾਬਾਰ ਪਾਈਡ ਹੌਰਨਬਿਲ, ਗ੍ਰੇ-ਹੈੱਡਡ ਮਾਈਨਾ, ਸਲੇਟੀ ਜੰਗਲ, ਗ੍ਰੀਨ ਬਾਰਬ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪੈਰਾਡਾਈਜ਼ ਫਲਾਈਕੈਚਰ, ਰੈਕੇਟ-ਟੇਲਡ ਡਰੋਂਗੋ, ਰੂਬੀ-ਗਲੇ ਵਾਲਾ ਪੀਲਾ ਬੁਲਬੁਲ (ਗੋਆ ਰਾਜ ਦਾ ਪੰਛੀ), ਚੀਕਣ ਵਾਲਾ, ਤਿੰਨ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲਾ ਕਿੰਗਫਿਸ਼ਰ, ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਫਰੋਗਮਾਊਥ, ਵੈਗਟੇਲਸ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਹਨ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਤਿਤਲੀਆਂ

[ਸੋਧੋ]

ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਤਿਤਲੀਆਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਹਨ: ਨੀਲਾ ਮਾਰਮਨ, ਆਮ ਈਜ਼ੇਬਲ, ਆਮ ਮਾਰਮਨ, ਆਮ ਮਾਈਮ, ਪਲਮ ਜੂਡੀ, ਕਾਮਨ ਵੈਂਡਰਰ, ਕਰੀਮਸਨ ਗੁਲਾਬ, ਚੂਨਾ ਬਟਰਫਲਾਈ, ਪਲੇਨ ਟਾਈਗਰ, ਦੱਖਣੀ ਬਰਡਵਿੰਗ ਅਤੇ ਟੇਲਡ ਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਹਨ। ਪਿਗਮੀ ਸਕ੍ਰਬ-ਹੌਪਰ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਲਾਬਾਰ ਟ੍ਰੀ ਨਿੰਫ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਯੋਮੈਨ ਵਰਗੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਹਨ। 

ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ

[ਸੋਧੋ]

ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਆਪਣੇ ਸੱਪਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਿੰਗ ਕੋਬਰਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇੱਥੇ  : ਕਾਂਸੀ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦਾ ਸੱਪ, ਕੈਟ ਸੱਪ, ਹੰਪ-ਨੋਜ਼ਡ ਪਿਟ ਵਾਈਪਰ, ਇੰਡੀਅਨ ਰੌਕ ਪਾਇਥਨ, ਮਾਲਾਬਾਰ ਪਿਟ ਵਾਈਪਰ, ਰੈਟ ਸੱਪ, ਰਸਲਜ਼ ਵਾਈਪਰ, ਇੰਡੀਅਨ ਕੋਬਰਾ ਅਤੇ ਆਮ ਕ੍ਰੇਟ ਵੀ ਹਨ।[13]

ਆਕਰਸ਼ਣ

[ਸੋਧੋ]

ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਜ਼ਟਰ ਸੇਵਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹਨ ਜੋ ਗੋਆ ਦੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਜ਼ਿਟਰ ਮੰਜ਼ਿਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। 

ਤੰਬੜੀ ਸੁਰਲਾ ਮੰਦਿਰ

[ਸੋਧੋ]
ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਿਰ, ਗੋਆ ਦੇ ਕਦੰਬਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ

ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਦੇਵ ਦਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਪਰ ਨਿਹਾਲ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਿਰ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 13 km (8.1 mi) ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਬੋਲਕੋਰਨਮ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ, ਪਾਰਕ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਲੇਨ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਗਰਭਗ੍ਰਹਿ, ਅੰਤਰਾਲ ਅਤੇ ਬੇਸਾਲਟ ਦਾ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਥੰਮ ਵਾਲਾ ਨੰਦੀ ਮੰਡਪ ਹੈ। ਹਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਜੰਜ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਚਾਰ ਥੰਮ੍ਹ ਐਸ਼ਟੋਕਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਾਰੀਕ ਉੱਕਰੀ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਈ ਪੱਥਰ ਦੀ ਛੱਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।[14][15]

ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨਾ

[ਸੋਧੋ]

ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਫਾਲਸ (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਸਾਗਰ) ਪਾਰਕ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਮੰਡੋਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਟਾਇਰਡ ਝਰਨਾ ਹੈ, 10 km (6.2 mi) . ਕੋਲੇਮ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੈ। ਇਹ 310 m (1,020 ft) 'ਤੇ ਹੈ, ਇਹ ਗੋਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਝਰਨਾ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ 227ਵਾਂ ਸਥਾਨ ਹੈ।[16] ਦੱਖਣੀ ਪੱਛਮੀ ਰੇਲਵੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਈਡਕਟ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਝਰਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਈਕਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਜਾਣ ਲਈ10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਇੱਕ ਲੇਨ ਵਾਲੀ ਕੱਚੀ ਸੜਕ ਜਾਂ ਕੋਲੇਮ ਵਿਖੇ 4-ਪਹੀਆ ਡਰਾਈਵ ਵਾਹਨ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਮੌਨਸੂਨ ਸੀਜ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਪਹੁੰਚ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਹੈ।

  • Dudhsagar Falls
  • ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨੇ
    ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨੇ
  • ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘਦੀ ਰੇਲਗੱਡੀ
    ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘਦੀ ਰੇਲਗੱਡੀ
  • ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨੇ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਅੱਧ
    ਦੁੱਧਸਾਗਰ ਝਰਨੇ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਅੱਧ

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ S.D. Gad; S.K. Shyama (2009). "Studies on the food and feeding habits of Gaur Bos gaurus H. Smith (Mammalia: Artiodactyla: Bovidae) in two protected areas of Goa". Journal of Threatened Taxa. 1 (2): 128–130. doi:10.11609/jott.o1589.128-30.
  2. ↑ The Department of Science, Technology & Environment, Saligao – Bardez, Goa WILDLIFE SANCTUARIES & NATIONAL PARKS Archived 2016-10-24 at the Wayback Machine.
  3. ↑ (9/10/2005) The Hindu, Bhagwan Mahavir Sanctuary
  4. ↑ ATREE, Eco-Informatics Center, Bhagwan Mahavir or Mollem Wildlife Sanctuary Archived 2014-03-12 at the Wayback Machine., 2006
  5. ↑ Datar Mandar & P. Lakshminarasimhan. 2013. Flora of Molem National Park and Surroundings, Goa. Botanical survey of India, Kolkata
  6. ↑ Datar, M. N.; Lakshminarasimhan, P. (2013). "Check List of Wild Angiosperms of Bhagwan Mahavir (Molem) National Park, Goa, India". Check List. 9 (2): 186–207. doi:10.15560/9.2.186.
  7. ↑ "Black panther in India". Archived from the original on 2013-01-20. Retrieved 2022-07-19.
  8. ↑ Kamat, Prakesh (2019-05-19). "Tiger spotted at Goa's only national park". The Hindu. Retrieved 2019-07-09.
  9. ↑ Sayed, Nida (2019-05-19). "Goa's new visitor: Big cat at Molem national park". The Times of India. Retrieved 2019-07-09.
  10. ↑ "Tigress and cubs spotted at Mhadei Wildlife Sanctuary". The Times of India. 2019-05-21. Retrieved 2019-07-09.
  11. ↑ Kamat, Prakesh (2019-05-19). "Tiger spotted at Goa's only national park". The Hindu. Retrieved 2019-07-09.Kamat, Prakesh (2019-05-19). "Tiger spotted at Goa's only national park". The Hindu. Retrieved 2019-07-09.
  12. ↑ Sayed, Nida (2019-05-19). "Goa's new visitor: Big cat at Molem national park". The Times of India. Retrieved 2019-07-09.Sayed, Nida (2019-05-19). "Goa's new visitor: Big cat at Molem national park". The Times of India. Retrieved 2019-07-09.
  13. ↑ Forest Dept, Govt. of Goa, Pocket Guide Series to Bhagwan Mahaveer Wildlife Sanctuary & Mollem National Park
  14. ↑ Archaeological Survey of India, Sign at location
  15. ↑ Mahadev Temple, Tambdi Surla Archived 2009-01-07 at the Wayback Machine.
  16. ↑ "World's highest waterfalls". World Waterfall Database. Archived from the original on 2011-06-11. Retrieved 2006-11-11. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)