ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼

ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ( Mahā-Mēgha-Vāhana, ਦੂਜੀ ਜਾਂ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੱਕ^[1][2] ) ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਲਿੰਗਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸੀ।^[3] ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ, ਚੇਦੀਰਾਸਟ੍ਰਾ (ਜਾਂ ਸੇਤਰਥ, ਭਾਵ, ਚੇਡੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜ)^[4] ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਨੇ ਕਲਿੰਗ ਅਤੇ ਕੋਸਲ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਤੀਜੇ ਰਾਜਾ ਖਾਰਵੇਲਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ, ਦੱਖਣੀ ਕੋਸਲ ਰਾਜ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।^[5][6] ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਾਥੀਗੁੰਫਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦੱਖਣੀ ਕੋਸਲ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੱਤਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਗੌਤਮੀਪੁਤਰ ਸੱਤਕਰਨੀ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੀ, ਮੇਘਾ ਜਾਂ ਮੇਘਵਾਹਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਕੋਸਲ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਕਸ਼ੀਨਾਪਾਠ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਕੋਸਲ ਦੇ ਮਹੇਂਦਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਘਾ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੌਰਾਨ ਦੱਖਣੀ ਕੋਸਲ, ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ।^[1][7]

ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

ਹਥੀਗੁੰਫਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[8] ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ ਅਤੇ ਖਰਵੇਲਾ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[9]

ਸਦਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਜਿਸਨੇ ਗੁੰਟਾਪੱਲੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਮਰਾਵਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਲਿੰਗਾ ਮਹੀਸਾਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।^[10][11] ਉਹ ਮਹਾਂ ਸਦਾ, ਸਿਵਾਮਕ ਸਦਾ ਅਤੇ ਅਸਕਾ ਸਦਾ ਸਨ।^[10]

ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ

ਉਦਯਾਗਿਰੀ ਅਤੇ ਖੰਡਗਿਰੀ ਗੁਫਾਵਾਂ ਮਹਾਮੇਘਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਖਰਵੇਲਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਦਯਾਗਿਰੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਸਨਰਾਈਜ਼ ਹਿੱਲ" ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ 18 ਗੁਫਾਵਾਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਖੰਡਗਿਰੀ (ਦਾ ਮਤਲਬ "ਬ੍ਰੋਕਨ ਹਿੱਲ") ਵਿੱਚ 15 ਗੁਫਾਵਾਂ ਹਨ। ਹਾਥੀਗੁੰਫਾ ਗੁਫਾ ("ਹਾਥੀ ਗੁਫਾ") ਵਿੱਚ ਹਾਥੀਗੁੰਫਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਲਿੰਗਾ ਦੇ ਰਾਜਾ ਖਰਵੇਲਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਥੀਗੁੰਫਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਨਮੋਕਰ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਡੂੰਘੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਤਾਰਾਂ ਲਾਈਨਾਂ ਹਨ। ਉਦਯਾਗਿਰੀ ਵਿੱਚ, ਹਥੀਗੁੰਫਾ (ਗੁਫਾ 14) ਅਤੇ ਗਣੇਸ਼ਗੁੰਫਾ (ਗੁਫਾ 10) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਹਤਾਂ ਦੇ ਕਲਾ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਣੀ ਕਾ ਨੌਰ (ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੀ ਗੁਫਾ, ਗੁਫਾ 1) ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਗੁਫਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਫਰੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਖੰਡਗਿਰੀ ਇਸ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਨੰਤ ਗੁਫਾ (ਗੁਫਾ 3) ਔਰਤਾਂ, ਹਾਥੀਆਂ, ਐਥਲੀਟਾਂ, ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਹੰਸ ਦੀਆਂ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

• 
  ਉਦਯਾਗਿਰੀ
• 
  ਗਣੇਸ਼ ਗੁੰਫਾ (ਗੁਫਾ ਨੰ-10), ਉਦਯਾਗਿਰੀ
• 
  ਹਥੀ ਗੁੰਫਾ (ਗੁਫਾ ਨੰ-14), ਉਦਯਾਗਿਰੀ
• 
  ਹਥੀਗੁੰਫਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ
• 
  ਨਵਮੁਨੀ ਗੁੰਫਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ
• 
  ਉਦੈਗਿਰੀ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ
• 
  ਜੈਨ ਤੀਰਥਨਕਰਾਂ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ
• 
  ਸਰਪਾ ਗੁੰਫਾ (ਗੁਫਾ ਨੰ-13), ਉਦਯਾਗਿਰੀ

ਹਵਾਲੇ

1. Sahu, J. K. (1977). "The Meghas of Kosala". Proceedings of the Indian History Congress. 38: 49–54. ISSN 2249-1937. JSTOR 44139050.
2. Sahu, J.K. (1977). "The Meghas of Kosala" (PDF). shodhganga.
3. For a map of their territory see: Schwartzberg, Joseph E. (1978). A Historical atlas of South Asia. Chicago: University of Chicago Press. p. 145, map XIV.1 (f). ISBN 0226742210.
4. L Bhagawandas Gandhi (1927). Tribes in Ancient India.
5. Hampa Nagarajaiah (1999). A History of the Early Ganga Monarchy and Jainism. Ankita Pustaka. p. 10. ISBN 978-81-87321-16-3.
6. Kailash Chand Jain (2010). History of Jainism. D. K. Print World (P) Limited. p. 437. ISBN 978-81-246-0547-9.
7. Sahu, J.K. "The Meghas of Kosala" (PDF). shodhganga.
8. Bhagwanlal Indraji (1885). "The Hâtigumphâ and three other inscriptions in the Udayagiri caves near Cuttack". Proceedings of the Leyden International Oriental Congress for 1883. pp. 144–180.
9. Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. pp. 176–177. ISBN 978-81-224-1198-0.
10. Vyas 1995.
11. Shimada, Akira (9 November 2012). Early Buddhist Architecture in Context: The Great St?pa at Amar?vat? (ca. 300 BCE-300 CE) (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). BRILL. ISBN 978-90-04-23283-9.

ਸਰੋਤ

• Vyas, Dr. R. T., ed. (1995), Studies in Jaina Art and Iconography and Allied Subjects, The Director, Oriental Institute, on behalf of the Registrar, M.S. University of Baroda, Vadodara, ISBN 81-7017-316-7

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

• ਮਹਾ-ਮੇਘਵਾਹਨ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ