ਹਮੀਰ
 | ਇਹ ਲੇਖ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਉੱਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। |
ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਮਧੁਰ ਰਾਗ ਹੈ।
'ਧ ਗ ਵਾਦੀ ਸੰਵਾਦੀ ਮਾਨਤ, ਪ੍ਰਥਮ ਪ੍ਰੇਹਰ ਨਿਸ਼ਿ ਗਾਵਤ।
ਦੋ ਮਧ੍ਯਮ ਸਬ ਸੁਰਨ ਸੇ, ਹਮੀਰ ਰਾਗ ਸਬ ਜਾਨਤ।।'
----ਪ੍ਰਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥ ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾ ਸਾਰ
ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਦੀ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ-
| ਥਾਟ | ਕਲਿਆਣ |
| ਸੁਰ | ਅਰੋਹ 'ਚ ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਤੇ ਪੰਚਮ(ਪ) ਵਰਜਤ
ਮਧ੍ਯਮ(ਮ) ਦੋਂਵੇਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ |
| ਜਾਤੀ | ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਣ ਵਕ੍ |
| ਵਾਦੀ | ਧੈਵਤ(ਧ) |
| ਸੰਵਾਦੀ | ਗੰਧਾਰ(ਗ) |
| ਅਰੋਹ | ਸ ਗ ਮ ਧ ਨੀ ਧ ਸੰ
ਜਾਂ ਸ ਗ ਮ ਨੀ ਧ ਪ ਗ ਮ ਧ ਨੀ ਸੰ |
| ਅਵਰੋਹ | ਸੰ ਨੀ ਧ ਪ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਪ ਗ ਮ ਪ ਗ ਮ ਰੇ ਸ
ਜਾਂ ਸੰ ਨੀ ਧ ਪ ਗ ਮ ਰੇ ਸ |
| ਮੁਖ ਅੰਗ | ਪ; ਗ ਮ ਨੀ ਧ; ਧ ਪ ;ਗ ਮ ਪ ਗ ਮ ਰੇ ਸ |
| ਠਹਿਰਾਵ ਵਾਲੇ ਸੁਰ | ਸੰ ਧ ਸੰ -ਸੰ ਧ ਪ ਰੇ |
| ਸਮਾਂ | ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ |
| ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਰਾਗ | ਕਾਮੋਦ,ਕੇਦਾਰ,ਗੋੜ ਸਾਰੰਗ ਤੇ ਛਾਇਆਨੱਟ |
ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਗੱਲਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ-
- ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀਰ-ਬਹਾਦੁਰੀ ਦੇ ਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਸੁਭਾ ਚੰਚਲ ਹੈ।
- ਇਹ ਇੱਕ ਉਤਰਾਂਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਸੁਰ ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਮੱਧ ਅਤੇ ਤਾਰ ਸਪਤਕ 'ਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿੜਦਾ ਹੈ।
- ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਵਿੱਚ ਦੋਂਵੇਂ ਮਧ੍ਯਮ (ਮ) ਲਗਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੀਵ੍ਰ ਮ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿਰਫ ਅਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ(ਪ) ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸ਼ੁੱਧ ਮ ਅਰੋਹ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੂੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਵੇਂ- ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਜਾਂ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਪ,ਗ ਮ ਰੇ ਸ।
- ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਦੇ ਅਰੋਹ 'ਚ ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਸੁਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵਕ੍ਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਵੇਂ -ਨੀ ਧ ਸੰ
- ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਦੇ ਅਵਰੋਹ ਵਿਚ ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਸੁਰ ਵਕ੍ਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿੰਵੇਂ ਗ ਮ ਰੇ ਸ।
- ਰਾਗ ਹਮੀਰ 'ਚ ਰੰਜਕਤਾ ਵਧਾਓਣ ਲਈ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਅਵਰੋਹ ਵਿੱਚ ਧੈਵਤ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਮਲ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਕੁੱਝ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਨੂੰ ਬਿਲਾਵਲ ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸਰੂਪ ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ।
- ਰਾਗ ਦਾ ਇਹ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਰਾਗ ਦਿਨ ਦੇ ਪੂਰਵ ਅੰਗ ਯਾਨੀ ਕਿ ਦੁਪਹਿਰ ੧੨ ਵਜੇ ਤੋਂ ਰਾਤ ੧੨ ਵਜੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਪੂਰਵ ਅੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਪ ਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ ਉੱਤਰ ਅੰਗ ਦਾ ਯਾਨੀ ਕਿ ਮ ਪ ਧ ਨੀ ਸੰ ਚੋਣ ਕੋਈ ਇੱਕ ਪਰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਰਾਗ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦਾ ਅਪਵਾਦ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਵਾਦੀ ਧ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦੀ ਸ ਹੈ ਅਤੇ ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ ਹੈ।
ਹੇਠਾਂ ਦਰਸ਼ਾਈਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ 'ਚ ਰਾਗ ਹਮੀਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਰੂਪ ਨਿਖਰਦਾ ਹੈ -
ਰੇ ਰੇ ਸ;ਪ;ਗ ਮ ਪ ਗ ਮ ਰੇ ਸ ; ਗ ਮ ਨੀ ਧ ਧ ਪ ; ਗ ਮ ਧ ਨੀ ਸੰ ; ਪ ਧ ਪ ਪ ਸੰ ;ਗ ਮ ਧ ਨੀ ਧ ਸੰ ;ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਨੀ ਸੰ ; ਸੰ ਰੇੰ ਸੰ ; ਨੀ ਸੰ ਧ ਧ ਪ ਸੰ ; ਨੀ ਧ ਪ;ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਗ ਮ ਰੇ ; ਪ ਗ ਮ ਰੇ ਸ
ਰਾਗ ਹਮੀਰ 'ਚ ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ-
| ਗੀਤ | ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ |
ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ |
ਫਿਲਮ/
ਸਾਲ |
|---|---|---|---|
| ਲਛਮੀ ਮੂਰਤ ਦਰਸ
ਦਿਖਾਏ |
ਆਰ ਸੀ ਬੋਰਾਲ/
ਆਰਜ਼ੂ ਲਖਨਵੀ |
ਕਾਨਨ ਦੇਵੀ | ਸਟ੍ਰੀਟ ਸਿੰਗਰ/
1938 |
| ਮਧੁਬਨ ਮੇਂ ਰਾਧਿਕਾ
ਨਾਚੇ ਰੇ |
ਨੌਸ਼ਾਦ/
ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ |
ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/ | ਕੋਹਿਨੂਰ/1960 |
| ਮੈਂ ਤੋ ਤੇਰੇ ਹਸੀਨ
ਖਿਆਲੋੰ ਮੇਂ ਖੋ ਗਿਆ |
ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾੰਤ
ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ/ ਐਸ਼ ਕੰਵਲ |
ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ | ਸੰਘਰਸ਼/1965 |
| ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲੁ
ਭਜ ਮਨ |
ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਓ ਵਿਆਸ/
ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ |
ਕੋਰਸ | ਭਰਤ ਮਿਲਾਪ/
1942 |