Agata Tuszyńska

Agata Tuszyńska
Ilustracja
Agata Tuszyńska (2022)
Data i miejsce urodzenia

25 maja 1957
Warszawa

Zawód, zajęcie

poetka, prozaiczka, reportażystka

Małżeństwo

Henryk Dasko (†2006)

Odznaczenia
Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Kawaler Orderu Sztuki i Literatury (Francja)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Agata Tuszyńska (ur. 25 maja 1957 w Warszawie) – polska pisarka, poetka i reportażystka.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Córka Bogdana Tuszyńskiego, reportera i historyka sportu, i Haliny Przedborskiej, dziennikarki pochodzącej z rodziny żydowskiej[1]. Przez swoją matkę jest spokrewniona z reżyserem Marianem Marzyńskim[2].

W 1976 ukończyła III Liceum Ogólnokształcące im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie[3]. Tuszyńska jest historykiem teatru, wyższe studia ukończyła na Wydziale Wiedzy o Teatrze PWST w Warszawie, doktorat z nauk humanistycznych otrzymała w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk. W latach 1987–1992 pracowała jako adiunkt w Instytucie Badań Literackich. W latach 1996–1998 wykładała w Centrum Dziennikarstwa w Warszawie, a od 2001 roku wykładała sztukę reportażu i wywiadu literackiego na Uniwersytecie Warszawskim. Od 2011 roku związana jest z Instytutem Reportażu w Warszawie.

Karierę literacką zaczynała w periodykach kulturalnych jako autorka tekstów o teatrze, łącząc to z zainteresowaniem biografistyką i reportażem literackim. Debiutowała w roku 1990 biografią findesieclowej aktorki warszawskiej, Marii Wisnowskiej. W tym samym roku wydała w Instytucie Literackim w Paryżu książkę Rosjanie w Warszawie, opisującą życie i kulturę zniewolonej stolicy w latach zaboru rosyjskiego. Materiały do biografii noblisty Isaaca Bashevisa Singera, urodzonego w Polsce i tworzącego w jidysz, Tuszyńska zbierała w Stanach Zjednoczonych, Izraelu, Francji i na polskiej prowincji. Książka Singer. Pejzaże pamięci, wydana w 1994 roku i wielokrotnie wznawiana w Polsce, ukazała się również w USA i we Francji. Tuszyńska kontynuowała swoje zainteresowania odchodzącym światem polskich Żydów w tomie reportaży izraelskich Kilka portretów z Polską w tle, wydanym również w przekładzie francuskim. Wyznania gorszycielki – wspomnienia Ireny Krzywickiej, pisarki i feministki, autorki „Wiadomości Literackich” i wieloletniej przyjaciółki Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Agata Tuszyńska spisywała w podparyskiej miejscowości, gdzie Krzywicka mieszkała od połowy lat 60. Tuszyńska powróciła do historii Krzywickiej po jej śmierci w książce Długie życie gorszycielki. Wydana w marcu 2005 roku bestsellerowa Rodzinna historia lęku (nominowana do Prix Médicis) to dramatyczna i wielowymiarowa opowieść o losach jej polskich i żydowskich przodków. Pisarka połączyła w niej swoje doświadczenie biografistki z rzadko uprawianym w Polsce gatunkiem personal non-fiction.

Zapis zmagań męża Tuszyńskiej, Henryka Dasko, ze śmiertelnym nowotworem złośliwym mózgu jest tematem Ćwiczeń z utraty (2007), jej bardzo osobistej książki, która powstawała na bieżąco podczas kilkunastu miesięcy, które autorka spędziła z umierającym[4], wydanej także po francusku (Grasset, 2009) i koreańsku (2012).

Najbardziej kontrowersyjna w jej dorobku okazała się książka Oskarżona: Wiera Gran (Wydawnictwo Literackie, 2010) – historia śpiewaczki z warszawskiego getta oskarżonej po wojnie o kolaborację z Niemcami. Opowieść oparta na rozmowach z bohaterką w starczym wieku, uzupełniona została relacjami świadków, dokumentami archiwalnymi i zeznaniami sądowymi. Książka doczekała się wielu tłumaczeń, m.in. we Francji, Hiszpanii, Włoszech, Holandii, Grecji, Izraelu, USA, Niemczech, a także w Słowenii. Rodzina Władysława Szpilmana wystąpiła do sądu przeciw autorce, która cytowała wypowiedzi Wiery Gran oskarżające Władysława Szpilmana o kolaborację w czasie pobytu w getcie warszawskim. W listopadzie 2014 roku Sąd Apelacyjny w Warszawie w prawomocnym wyroku oddalił pozew wdowy po Władysławie Szpilmanie. „Swoboda twórczości literackiej i prawo do wolności wypowiedzi są ważniejsze niż kult pamięci po zmarłym” – uznał sąd[5]. W lutym 2016 rozpatrujący skargę kasacyjną Sąd Najwyższy uchylił ten wyrok i przekazał sprawę sądowi niższej instancji do ponownego rozpatrzenia[6]. 29 lipca 2016 roku Sąd Apelacyjny częściowo uwzględnił pozew i uznał, że Agata Tuszyńska i Wydawnictwo Literackie muszą przeprosić wdowę oraz syna za naruszenie ich prawa do kultywowania pamięci o zmarłym jako o dobrym człowieku. Sąd nakazał też, by wydawca w kolejnych dodrukach książki usunął kilka stron, na których padają oskarżenia pod adresem Władysława Szpilmana[7][8][9][10].

W sprawie niemieckiego wydania tej książki Wyższy Sąd Krajowy w Hamburgu w wyroku z 21 maja 2013 r. zakazał wydawnictwu Insel Verlag zamieszczania fragmentów sugerujących, że Szpilman uczestniczył w akcji policji żydowskiej w getcie w 1942 r.[potrzebny przypis]

Tyrmandowie. Romans amerykański to opowieść o ostatnim okresie życia autora Złego u boku jego amerykańskiej żony Mary Ellen Fox. Blisko setka niepublikowanych listów Tyrmanda dopełnia wspomnienia wdowy, pokazując zupełnie nieznaną twarz playboya znad Wisły[potrzebny przypis].

Tuszyńska jest współautorką – wraz z Jerzym Żurkiem – dramatu w sześciu obrazach Wiera, opublikowanego w miesięczniku „Dialog” (2013, nr 11).

Wydaną w 2015 książkę Narzeczona Schulza poświęciła Józefinie Szelińskiej, jedynej kobiecie, której Bruno Schulz zaproponował małżeństwo[potrzebny przypis]. Książka została także przetłumaczona na język francuski i nominowana do francuskiej nagrody Prix Médicis i Prix Femina 2015, a także do Nagrody Literackiej dla Autorki Gryfia 2016[11]. Książka została przetłumaczona na język macedoński, francuski i ukraiński.

Jamnikarium (2016) jest o jamnikach i jamnikolubach oraz dla jamnikolubów[potrzebny przypis].

Bagaż osobisty. Po Marcu (2018) to wielogłosowa opowieść o pokoleniu pomarcowych emigrantów, którzy opuścili Polskę z „dokumentem podróży” stwierdzającym, że jego okaziciel nie jest już obywatelem tego kraju. To historia dojrzewania, przyjaźni, utraty ojczyzny i budowania emigracyjnego losu. Napisana wspólnie z uczestniczkami seminarium w Domu Spotkań z Historią[potrzebny przypis].

Mama zawsze wraca to oparta na wspomnieniach ocalałej z Zagłady, poruszająca historia dziewczynki ukrywanej przez wiele miesięcy na terenie warszawskiego getta. Poetycko zilustrowane przez Iwonę Chmielewską świadectwo zbawczej mocy miłości i wyobraźni[potrzebny przypis].

W kwietniu 2023 roku, ukazała się Czarna torebka (Osnova) – opowieść o polskiej torebce, żydowskiej Babki Deli, ukrywanej w rodzinnym domu autorki przez kilkadziesiąt lat. Z tą torebką Dela razem z córką Halinką wyszły z getta.

Równolegle z biografistyką i reportażem uprawia twórczość poetycką. Wydała siedem zbiorów poezji, z których najnowszy, zatytułowany Niesny, ukazał się zimą 2022 roku. Jej wiersze publikowano w przekładach na języki: angielski, francuski, hebrajski, hiszpański i rosyjski.

Współpracuje z „Zeszytami Literackimi”, „Tygodnikiem Powszechnym”, „Kresami”, „Odrą” i „Skarpą Warszawską”, współpracowała z paryską „Kulturą” i „Zeszytami Historycznymi”. Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, PEN-Clubu i ZAiKS-u. Stypendystka Uniwersytetu Columbia, Fundacji Fulbrighta, MacDowell, Ledig-Rowohlt, Fundacji Kościuszkowskiej, Instytutu Jad Waszem i American Jewish Archives. Laureatka Nagrody Polskiego PEN-Clubu im. Ksawerego Pruszyńskiego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie reportażu i literatury faktu (1993). Honorowa Obywatelka Łęczycy i gminy Kadzidło. Wchodzi w skład Komitetu Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie[12].

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Wydania alfabetem Braille’a (Bibliothèque Braille Romande, Genewa):

  • Oskarżona: Wiera Gran
  • Rodzinna historia lęku
  • Ćwiczenia z utraty

Tłumaczenia na języki obce

[edytuj | edytuj kod]

Angielski

  • Lost Landscapes: In Search of Isaac Bashevis Singer and the Jews of Poland (Singer. Pejzaże pamięci), tł. Madeline Levine. New York: William Morrow, 1998
  • Vera Gran – The Accused (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Charles Ruas. New York: Knopf. Random House, Inc., 2013
  • Family History of Fear (Rodzinna Historia Lęku), tł. Charles Ruas. New York: Knopf. Random House, Inc., 2016

Czeski

  • Krajiny pameti (Singer. Pejzaże pamięci), tł. Vlasta Dvorackova. H&H Vysehradska s.r.o., 2006

Francuski

  • Les disciples de Schulz (Uczniowie Schulza), tł. M.Carlier, G.Erhard. Paris: Noir sur Blanc 2000
  • Singer. Paysages de la memoire (Singer. Pejzaże pamięci), tł. Jean Yves Erhel. Paris: Noir sur Blanc 2002
  • Une histoire familiale de la peur (Rodzinna historia lęku), tł. Jean-Yves Erhel. Paris: Éditions Grasset & Fasquelle 2006
  • Exercices de la perte (Ćwiczenia z utraty), tł. Jean-Yves Erhel. Paris: Éditions Grasset & Fasquelle 2009
  • L’Accusée: Wiera Gran (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Isabelle Jannès-Kalinowski, Grasset & Fasquelle 2011
  • La fiancée de Bruno Schulz (Narzeczona Schulza) tł., Isabelle Jannès-Kalinowski, Grasset & Fasquelle 2015
  • Affaires personnelles (Bagaż osobisty) tł. Isabelle Jannès-Kalinowski, Éditions de l'antilope 2020
  • Le jongleur, tł. Isabelle Jannes – Kalinowski, Les Editions Stock, Paryż 2023

Niemiecki

  • Die Sängerin aus dem Ghetto (Oskarżona: Wiera Gran), Suhrkamp/Insel 2013

Grecki

  • Oskarżona: Wiera Gran, tł. Thomas Skassis, Rachel Kapon 2011

Hiszpański

  • La cantante del gueto de Varsovia. Wiera Gran, la acusada (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Íñigo Sánchez Paños, Elena-Michelle Cano, Madrit: Alianza Literaria, 2011

Koreański

Holenderski

  • Vera Gran. De zangeres van het getto van Waschau (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Liesbeth van Nes, De Bezige Bij, Amsterdam, 2011

Włoski

  • Wiera Gran. L’accusata (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Margherita Botto, Giulio Einaudi, 2012

Hebrajski

  • Vera Gran (Oskarżona: Wiera Gran), tł. z j. francuskiego Arieh Uriel, Kinneret, 2012

Słoweński

  • Obtozena (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Tatjana Jamnik, Modrijan, 2015

Macedoński

  • Obwinieta: Wjera Gran [Oskarżona: Wiera Gran], tł. Milica Mirkulowska, Skopje: Antolog, 2015
  • Narzeczona Schulza, tł. Milica Mirkulowska, Skopje: Antolog, 2016

Ukraiński

  • Narzeczona Schulza, tł. Wiera Meniok, Czerniowice: Wydawnictwo 21, 2018

Adaptacje sceniczne

[edytuj | edytuj kod]
  • Mama zawsze wraca, reż. Marek Kalita, Premiera w 79.rocznicę Wybuchu Powstania w getcie warszawskim, 19 kwietnia 2022 Muzeum Historii Żydów Polskich Polin,
  • WIERA - prapremierowe czytanie performatywne, 29 stycznia 2024 roku o godz. 17:00 i 20:00 w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego Reżyseria: Magdalena Łazarkiewicz, Obsada: Grażyna Barszczewska (Wiera), Eliza Rycembel (Ona), Autor plakatu: Andrzej Pągowski Produkcja: Fundacja ADRESY, Organizator: Dzielnica Śródmieście m.st. Warszawy, Czytaniu towarzyszyło przesłanie #słowoktórezabija[13].

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Agata Tuszyńska: Rodzinna historia lęku. [dostęp 2021-05-25].
  2. ↑ Zmarł reżyser Marian Marzyński. Stowarzyszenie Filmowców Polskich, 2023-04-06. [dostęp 2023-04-08].
  3. ↑ Historia szkoły - Historia szkoły | III Liceum Ogólnokształcące im. gen. Józefa Sowińskiego [online], lo3-waw.edupage.org [dostęp 2024-06-29].
  4. ↑ Ćwiczenia z utraty. [dostęp 2011-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-15)].
  5. ↑ Agata Tuszyńska wygrała po raz drugi z rodziną Szpilmana w serwisie Wyborcza.pl.
  6. ↑ Patryk Słowik. Sprawa Szpilmana potwierdza, że cytowanie nie zwalnia z odpowiedzialności. „Dziennik Gazeta Prawna”, s. B5, 11 lutego 2016. 
  7. ↑ Pisarka Agata Tuszyńska musi przeprosić wdowę po Władysławie Szpilmanie [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2017-11-21].
  8. ↑ Dobra osobiste bohatera ważniejsze niż swoboda twórcza. Rodzina Szpilmana wygrała w sądzie.
  9. ↑ Familie von berühmten Ghetto-Pianisten Szpilman gewinnt in Polen Rufmord-Prozess
  10. ↑ The Pianist's Family Wins Appeal Over Defamatory Claims | Time.
  11. ↑ Ogłosiliśmy finalistki Gryfii 2016 [online], nagrodagryfia.pl [dostęp 2016-05-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-16].
  12. ↑ Komitet Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. [dostęp 2021-06-01].
  13. ↑ Czytanie performatywne sztuki „Wiera”. Instytut Teatralny. [dostęp 2024-03-11]. (pol.).
  14. ↑ Wręczenie medali „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis” [online], mkidn.gov.pl [dostęp 2016-12-06].
  15. ↑ Ceremonia odznaczenia Agaty Tuszyńskiej Orderem Sztuki i Literatury [online], La France en Pologne - Ambassade de France en Pologne [dostęp 2023-05-08] (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Barbara Tyszkiewicz, Tuszyńska Agata, w: Polscy pisarze i badacze literatury przełomu XX i XXI wieku. Słownik biobiliograficzny, tom I (opracował zespół pod redakcją Alicji Szałagan), Warszawa 2011, s. 285–287