Lis | |
Rodzina | |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | |
Data i miejsce śmierci | |
Ojciec | |
Matka | |
Żona | |
Dzieci |
Książę Aleksander Antoni Sapieha herbu Lis, ps.: „X*** S*** Członek kilku Akademiów i Towarzystw Uczonych” (ur. 3 września 1773 w Strasburgu, zm. 8 września 1812[1] w Dereczynie nad Zelwą) – Wielki Miecznik Dworu Króla Jegomości w Warszawie w 1811 roku[2], szambelan i adiutant cesarza Napoleona I, przyrodnik, slawista, etnograf, mecenas, podróżnik i polityk. Jako geolog był zwolennikiem neptunizmu.
Urodził się w Strasburgu w czasie pobytu rodziców na emigracji spowodowanej konfederacją barską. Ojcem jego był książę Józef Sapieha – pułkownik husarski i krajczy litewski, a matką była ks. Teofila Strzeżysława z Jabłonowskich. Wczesne dzieciństwo spędził we Francji, gdzie przenieśli się jego rodzice po upadku konfederacji barskiej. Od 1777 mieszkał u ciotki, Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, głównie w Siemiatyczach i Kocku, gdzie ujawniły się jego zainteresowania naukowe.
W 1794 ożenił się z Anną z Zamoyskich. Latem tegoż roku Sapiehowie i Zamoyscy wraz ze Staszicem wyjechali do Wiednia. Tam też nawiązał kontakty z Józefem Maksymilianem Ossolińskim.
W styczniu 1807 organizował pobyt w Warszawie Napoleona. Szybko znalazł się w jego bliskim otoczeniu, stając się członkiem gwardii honorowej. Brał udział w oblężeniu Gdańska (1807), po czym zimę spędził w Paryżu, w otoczeniu dworskim Napoleona. Twórca siatki agenturalnej na ziemiach zabranych pracującej na rzecz wywiadu francuskiego[3]. W 1812 wszedł do Komisji Rządzącej Tymczasowej Litewskiej, w której objął resort wojskowy.
Po nominacji przez Napoleona nieżyczliwego Litwinom Dirka van Hogendorpa na stanowisko w Komisji Rządzącej Sapieha podał się do dymisji. Schorowany i przemęczony intensywną pracą oraz konfliktami opuścił Wilno, udając się do ulubionych Wisznic. Podczas podróży na podwórzu karczmy w Dereczynie zaatakował go i ugryzł w nogę knur. Zakażenie i gangrena połączone z wcześniejszą chorobą i ogólnym osłabieniem były przyczyną śmierci księcia. Zmarł 8 września 1812 w majątku krewnego, Franciszka Sapiehy w Dereczynie nad Zelwą[4].
W 1792 poznał Stanisława Staszica, z którym łączyły go zainteresowania geologią wschodniej części Polski. W kolejnych latach odbył wycieczki badawcze na tereny zamieszkane przez Słowian na Półwyspie Bałkańskim. W latach 1797–1802 mieszkał przeważnie w kraju, zajmując się mineralogią.
W 1800 Aleksander Antoni, zarekomendowany przez Stanisława Staszica został członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1801–1802 publikował prace z zakresu chemii. W latach 1802–1803 odbył swoje wielkie podróże bałkańskie, z których powstała publikacja Podróże w krajach słowiańskich odbywane w latach 1802 i 1803 przez X*** S*** (Wrocław, 1811). Po krótkiej przerwie na pobyt we Francji, gdzie wygłosił kilka odczytów, wrócił na Bałkany, gdzie przebywał z przerwami do 1806. Cały czas był śledzony przez policję austriacką i francuską, doszukującą się w jego działaniach znamion politycznych. Po powrocie do kraju zdał sprawę z wypraw bałkańskich Towarzystwu Przyjaciół Nauk. W latach 1808–1809 prowadził badania we Francji, następnie w kraju pod pozorem badań rozpoznawał nastroje w zaborze rosyjskim przesyłając Napoleonowi odpowiednie raporty.
Poza TPN był członkiem towarzystw naukowych w Erfurcie, Turynie i Lyonie. Był mecenasem TPN, darowując Towarzystwu 4500 woluminów.
Artykuły swe ogłaszał także w „Nowym Pamiętniku Warszawskim” (1802 t. 5, 8). K.W. Wójcicki, a za nim S. Krzemiński przypisywali mu błędnie autorstwo paszkwilu antykrólewskiego Na karuzel 1788 roku (Sto tysięcy na pomnik...).
Był synem Józefa Sapiehy i Teofili z Jabłonowskich. Był ojcem Anny, żony ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i Leona oraz pradziadem kard. Adama Stefana Sapiehy.
Odznaczony przez Napoleona Złotym Orłem Legii Honorowej.