Aleksander Birkenmajer

Aleksander Birkenmajer
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

8 lipca 1890
Czernichów

Data i miejsce śmierci

30 września 1967
Warszawa

Zawód, zajęcie

historyk, bibliotekoznawca

Narodowość

polska

Tytuł naukowy

profesor zwyczajny

Alma Mater

Uniwersytet Jagielloński

Rodzice

Ludwik Birkenmajer, Zofia Karlińska

Krewni i powinowaci

brat Józef Birkenmajer, żona Antonina Gajewska

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Zasługi (II RP) Złoty Krzyż Zasługi Medal 10-lecia Polski Ludowej Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego
Multimedia w Wikimedia Commons

Aleksander Ludwik Birkenmajer (ur. 8 lipca 1890 w Czernichowie, zm. 30 września 1967 w Warszawie) – polski historyk nauk ścisłych i filozofii, bibliotekoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i Warszawskiego, dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego (1939, 1945–1947).

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Był synem Ludwika Antoniego[1], astronoma i historyka nauki, oraz Zofii z Karlińskich[1], wnukiem astronoma Franciszka Karlińskiego. Brat Aleksandra Józef był poetą, tłumaczem i historykiem literatury, bratanek Krzysztof Birkenmajer został geologiem, członkiem PAN.

Kształcił się w szkole powszechnej i gimnazjum w Czernichowie k. Krakowa. W 1908 ukończył ze stopniem celującym VIII klasę i zdał z odznaczeniem egzamin dojrzałości w Zakładzie Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem (w jego klasie byli m.in. Leon Koppens, Stanisław Łoś, Kazimierz Papara)[2]. W latach 1908–1912 studiował filologię klasyczną, fizykę, matematykę oraz nauki pomocnicze historii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1914 obronił doktorat na UJ na podstawie pracy Henri Bate z Mechlinu, astronom i filozof wieku XIII, a przypisywana mu „Krytyka tablic króla Alfonsa”, przygotowanej pod kierunkiem Władysława Natansona. Jeszcze w czasie studiów pracował w Obserwatorium Astronomicznym UJ. W 1918 uzyskał dyplom profesora gimnazjalnego[1]. Od 1919 był związany z Biblioteką Jagiellońską; pracował początkowo jako starszy bibliotekarz, od 1924 kierował Działem Rękopisów i Starych Druków. Po przedstawieniu pracy Renesans nauk matematycznych i przyrodniczych w wiekach średnich został w 1929 docentem i kierownikiem Katedry Historii Nauk Ścisłych UJ. W 1933 ożenił się z Antoniną Gajewską (1909–1996)[1]. Od 1937 był również docentem bibliotekoznawstwa, w 1938 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. Z kierowania Katedrą Historii Nauk Ścisłych zrezygnował w 1931 w proteście wobec braku działań Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej oraz władz uczelni na rzecz rozwoju nauki polskiej.

Po tym, jak Stefan Vrtel-Wierczyński otrzymał nominację na dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie, ogłoszono konkurs na nowego dyrektora Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego. Konkurs ten Aleksander Birkenmajer wygrał i objął stanowisko w 1939[3]. Po wejściu Niemców do Poznania biblioteka została opieczętowana, a znajdujące się w niej mieszkanie i księgozbiór prywatny profesora zarekwirowane, powrócił więc do Krakowa[4]. W listopadzie 1939 został uwięziony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen w ramach Sonderaktion Krakau. Zwolniony jesienią 1940 wrócił do pracy w Bibliotece Jagiellońskiej na stanowisko zwykłego bibliotekarza, zabezpieczał zbiory przed zagrożeniami wojennymi[5]. Pracował w bibliotece do połowy 1944, gdy został zwolniony z powodu zaginięcia rękopisów przeznaczonych do wysyłki do nazistowskich Niemiec[6].

Jeszcze pod koniec wojny, na mocy zarządzenia Ministra Oświaty z 15 lutego 1945 został mianowany okręgowym kierownikiem bibliotecznym dla województw poznańskiego i pomorskiego, odpowiedzialnym za zabezpieczenie i ochronę zbiorów[7]. Powrócił wtedy z Krakowa do Poznania, obejmując ponownie funkcję Dyrektora Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego. Pozostał na tym stanowisku do 1947. Odbudował w tym czasie gmach Biblioteki ze zniszczeń wojennych, odzyskał jej księgozbiór rozlokowany przez Niemców hitlerowskich w magazynach zewnętrznych z przeznaczeniem do wywiezienia, oraz przywrócił funkcjonowanie, pomimo braku funduszy i kadr[8][9]. Była to jednak tylko część jego pracy, gdyż z wymienionego wyżej mianowania wynikał również obowiązek pozyskania i zabezpieczenia księgozbiorów na terenie dwóch województw. Uprawnienia jakie posiadał miały związek również z później wydaną z Ustawą z 6 maja 1945 roku o majątkach opuszczonych i porzuconych. Pierwsze dotyczyło majątków prywatnych - de facto nie tyle porzuconych co odebranych ziemianom polskim, którzy w nowym ustroju nie mogli już do nich powrócić. Drugie zaś dotyczyło majątków niemieckich, w tym zarówno zagrabionych Polakom w 1939, jak i należących kiedyś do Niemców, którzy po zmianie granic znalazły się na terenie Polski. Oznaczało to niezwykle intensywną pracę, nieustanne podróże, znajdowanie i zabezpieczanie zbiorów narażonych na zniszczenie, w tym ratowanie przed szabrownictwem czy to ludności czy wojsk sowieckich[10]. Doceniany za te wysiłki, Aleksander Birkenmajer zapragnął jednak powrócić do rodzinnego Krakowa, gdzie objął stanowisko Dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej w 1947, pozostając tam do 1951.

Na zlecenie Ministerstwa Oświaty przeprowadził w 1949 roku pierwszą w swojej karierze bibliotekarskiej wizytację Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych we Wrocławiu. W instytucjach znajdowały się poddane ochronie materiały biblioteczne. Do Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w latach 1947–1949 zwieziono z terenu Dolnego Śląska około 900 000 tomów, głównie poniemieckiej proweniencji[11].

W 1951 podjął pracę na Uniwersytecie Warszawskim; został profesorem zwyczajnym i kierownikiem Katedry Bibliotekoznawstwa. Przeszedł na emeryturę w 1960. W latach 1954–1966 kierował także Sekcją Historii Nauk Matematycznych, Fizyko-Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN oraz przewodniczył Radzie Naukowej tego Zakładu.

Zmarł w Warszawie, pochowany 4 października 1967 na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera XII B-płd-8)[12].

Znaczenie

[edytuj | edytuj kod]

Był uznanym światowym autorytetem w dziedzinie badań nad Kopernikiem i Arystotelesem; w połowie lat 30. skoncentrował się na problematyce bibliotekoznawstwa i księgoznawstwa, uważano go za eksperta oprawy romańskiej. W 1936 został członkiem korespondentem, w 1945 członkiem czynnym PAU; pełnił funkcje sekretarza kilku komisji tej akademii – Komisji Historii Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Komisji Historii Medycyny i Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, a także Komitetu Słownika Łaciny Średniowiecznej w Polsce. W 1943 wchodził w skład Komitetu Obchodu Rocznicy Śmierci Mikołaja Kopernika PAU. Brał również udział w pracach innych akademii i towarzystw naukowych polskich i zagranicznych; był członkiem Międzynarodowej Akademii Historii Nauki (od 1935) i jej wiceprzewodniczącym (1959–1965), członkiem Królewskiego Towarzystwa Historycznego w Londynie, członkiem Związku Bibliotekarzy Czeskich w Pradze. Uczestniczył w XIII Międzynarodowym Zjeździe Bibliotekoznawców w Oslo (1947) oraz Międzynarodowych Kongresach Historii Nauki we Florencji (VIII, 1956) i Barcelonie (IX, 1959). W 1963 otrzymał godność Członka Honorowego Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich[13].

Publikacje

[edytuj | edytuj kod]

Przygotował wydanie I księgi dzieła Kopernika De revolutionibus (1953). Badał dorobek, życie i znaczenie Witelona, ustalił autorstwo dzieła Philosophia Pauperum św. Alberta Wielkiego, zajmował się pracami Arystotelesa. Ogłosił łącznie ponad 380 prac naukowych, m.in.:

  • 1921: Prądy umysłowe XII i XIII stulecia[1],
  • 1921: Studia nad Witelonem[1],
  • 1924: Krakowskie wydanie tzw. Philosophia Pauperum Alberta Wielkiego[1],
  • 1929: Nowoczesne budownictwo biblioteczne[1],
  • 1932: Nowe szczegóły o dziejach księgozbioru Jakóba Brzeźnickiego,
  • 1935: Odkrycia fragmentów nieznanych pism przyrodniczo-filozoficznych Dawida z Dinant,
  • 1935: Zarys dziejów drzeworytnictwa ilustracyjnego w XV wieku,
  • 1936: Witelo, najdawniejszy śląski uczony,
  • 1936: Pecja[14]
  • 1937: Astronomowie i astrologowie śląscy w wiekach średnich[15]
  • 1953: Z dziejów autografu De Revolutionibus[16]
  • 1961: Belgijski bibliofil Arseni Fasseau.
  • 1963: Kopernik jako filozof[17]

Przewodniczący komitetu redakcyjnego dzieła Encyklopedia wiedzy o książce (1971).

Na prośbę Stanisława Kota napisał cztery hasła astrologia, astronomia, wiedza matem. fizyczna, wiedza o przyrodzie żywej do Encyklopedii staropolskiej Brücknera[18].

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 48.
  2. ↑ Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1908. Przemyśl: 1908, s. 37, 49.
  3. ↑ Małgorzata Głowacka-Helak, Profesor Aleksander Birkenmajer jako dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu w latach 1939–1947, „Biblioteka”, 30 (21), Poznań: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, 2017, s. 88-89, ISSN 1506-3615.
  4. ↑ Ryszard Nowicki, Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz odbudowy zbiorów bibliotecznych. Ziemie zachodniej i północnej Polski w latach 1945-1947., „Prace Biblioteki Uniwersyteckiej”, Poznań: Wyd. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2006, s. 101, ISBN 83-918728-4-X, ISSN 0860-1933.
  5. ↑ Olszewska B., Dobrzycki J., Kurdziałek M., Róziewicz J., Aleksander Birkenmajer 1890–1967, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1968, nr 1, s. 107–126.
  6. ↑ Ibidem.
  7. ↑ Ryszard Nowicki, Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce, „Napis”, Warszawa 2005, s. 278, ISSN 1507-4153.
  8. ↑ Jan Baumgart, Działalność bibliotekarska Aleksandra Birkenmajera, „Roczniki Biblioteczne”, 5 (1/4), 1961, s. 11-21, ISSN 0080-3626.
  9. ↑ Małgorzata Głowacka-Helak, Profesor Aleksander Birkenmajer jako dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu w latach 1939–1947, 2017, s. 93-100, ISSN 1506-3615.
  10. ↑ Ryszard Nowicki, Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych. Ziemie zachodniej i północnej Polski w latach 1945–1947, „Prace Biblioteki Uniwersyteckiej”, 27, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2006, s. 160, ISBN 83-918728-4-X, ISSN 0860-1933.
  11. ↑ Ryszard Nowicki, Aleksander Birkenmajer jako wizytator Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych we Wrocławiu, „Biblioteka”, pressto.amu.edu.pl, s. 139-151, DOI: 10.14746/b.2013.17.7 [dostęp 2021-09-02] (pol.).
  12. ↑ Wykaz miejsc spoczynku zasłużonych bibliotekarzy warszawskich. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich
  13. ↑ Członkowie Honorowi SBP [online], www.sbp.pl [dostęp 2024-02-09].
  14. ↑ Aleksander Birkenmajer, Pecja, Kraków: Anczyc W.L. i Spółka, 1936.
  15. ↑ Aleksander Birkenmajer, Astronomowie i astrologowie śląscy w wiekach średnich, Katowice: Skład główny Nasza Ksiągarnia, 1937.
  16. ↑ Aleksander Birkenmajer, Z dziejów autografu De Revolutionibus, „Nauka Polska”, 1 (3), 1953, s. 154, ISSN 0028-1271.
  17. ↑ Aleksander Birkenmajer, Kopernik jako filozof, „Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. Seria C”, 7, 1963, s. 31-63, ISSN 0562-2794.
  18. ↑ Brückner t. II 1990 ↓, s. 1044.
  19. ↑ M.P. z 1933 r. nr 259, poz. 278 „za zasługi na polu pracy naukowej”.
  20. ↑ M.P. z 1948 r. nr 43, poz. 200 „za długoletnią, ofiarną pracę naukową”.
  21. ↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa nr 0/201 - na wniosek Ministra Szkolnictwa Wyższego.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, k. 307–308.
  • Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A–J, Wrocław 1983.
  • Aleksander Brückner: Encyklopedia staropolska, tom II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISBN 83-01-10360-4.
  • R. Nowicki, Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych. Ziemie zachodniej i północnej Polski w latach 1945–1947, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006.