Aleksander Zelwerowicz

Aleksander Zelwerowicz
Ilustracja
Aleksander Zelwerowicz (1930)
Data i miejsce urodzenia

14 sierpnia 1877
Lublin

Data i miejsce śmierci

18 czerwca 1955
Warszawa

Zawód

aktor filmowy i teatralny, reżyser, pedagog

Współmałżonek

Krystyna Severin-Zelwerowicz

Lata aktywności

1896–1955

Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi (II RP, nadany dwukrotnie) Złoty Krzyż Zasługi Złoty Krzyż Zasługi Złoty Krzyż Zasługi Złoty Wawrzyn Akademicki Medal 10-lecia Polski Ludowej
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Aleksander Zelwerowicz jako Figaro w Cyruliku sewilskim Pierre’a Beaumarchais; Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1917
Aleksander Zelwerowicz jako Szambelan w Panu Jowialskim Aleksandra Fredry, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1918
Aleksander Zelwerowicz w sztuce „Pan Damazy”, 1946
A.Zelwerowicz i Ludwik Solski w Polskim Radiu, 1949
Grób na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Aleksander Zelwerowicz (ur. 14 sierpnia 1877 w Lublinie, zm. 18 czerwca 1955 w Warszawie) – polski aktor, reżyser, dyrektor teatru, pedagog, członek Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w 1949 roku. Był określany jako jeden z najwybitniejszych polskich aktorów i reżyserów w historii[1].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w kamienicy Rynek 3 w Lublinie[2], w rodzinie Aleksandra, komisarza sądowego, i Bronisławy z Rydzewskich. Po śmierci ojca wraz z matką przeniósł się do Warszawy, gdzie w 1886 roku rozpoczął naukę w rosyjskim IV Gimnazjum Męskim o profilu klasycznym. Nie zdał egzaminów i w 1890 roku musiał opuścić szkołę. Później uczęszczał do innej szkoły, skąd został wydalony z wilczym biletem za bywanie w teatrach ogródkowych[1]. Po zdaniu matury w rosyjskim gimnazjum w Orle studiował w Szkołe Handlowej Ludwika Kronenberga w Warszawie, a jednocześnie w Klasie Dykcji i Deklamacji przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, którą ukończył w 1897[3].

Zadebiutował jeszcze jako amator w Komedii omyłek Szekspira w teatrze ogródkowym w 1896 roku w Warszawie. Po rocznym pobycie i studiach w Genewie w 1899 roku znalazł się w Łodzi, w zespole Michała Wołowskiego, który prowadził tu stałą scenę teatralną „Victoria” przy ul. Piotrkowskiej 67 (w latach późniejszych budynek znany jako kino „Polonia”) i to był jego pierwszy w pełni zawodowy debiut aktorski[4]. Po jednorocznym sezonie (1899/1900) przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie występował do 1908 roku. Tu ujawnił się jego talent komediowy i charakterystyczny. Z biegiem lat rozszerzył repertuar o role dramatyczne, nasycone ironią i sarkazmem. Jego dorobek twórczy obejmuje ok. 900 ról. Sztuka aktorska Zelwerowicza nie poddaje się jednoznacznym definicjom. Realista, czerpał inspiracje z rozmaitych stylów i kierunków: naturalizmu, modernizmu czy ekspresjonizmu, zachowując jednak własny ton.

Ceniony reżyser, głównie komedii np. Fredry i Blizińskiego, przygotował ok. 280 przedstawień.

Najbardziej ceniony jego okres twórczości teatralnej przypada na sezon 1920/1921, kiedy był dyrektorem Teatru Miejskiego w Łodzi. W jego zespole występowali w tym czasie m.in. Stefan Jaracz i Kazimierz Junosza-Stępowski[5].

W okresie późniejszym dyrektorował scenom w Wilnie, Teatru Narodowego w Warszawie. Ponadto występował gościnnie w Poznaniu, Wilnie i Lublinie. Reżyserował również i występował gościnnie w Rydze i w Pradze.

Współtwórca polskiego szkolnictwa teatralnego, w 1932 roku doprowadził do powstania Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, pierwszej polskiej nowoczesnej uczelni kształcącej aktorów i reżyserów. Był dyrektorem PIST-u w latach 1932–1936 i reaktywował Instytut w Łodzi po wojnie.

Ulica Szczygla w Warszawie, przy której Zelwerowicz mieszkał i pomagał ukrywać Żydów w czasie okupacji niemieckiej, przed 1939

W 1940 roku, ze względu na szykany ze strony władz okupacyjnych, opuścił stolicę i przebywał w majątku Uleniec w okolicy Grójca. Od lutego 1941 roku mieszkał i pracował w Domu Inwalidów Wojennych Polskiego Czerwonego Krzyża w Oryszewie. Regularnie przyjeżdżał do Warszawy. Przesyłał paczki żywnościowe i pieniądze, pomagając utrzymać mieszkanie przy ulicy Szczyglej 9, gdzie jego córka ukrywała Żydów, w tym działacza Bundu i prezesa Rady Pomocy Żydom „Żegota” Leona Feinera[6]. W październiku 1944 roku do Zelwerowicza dotarła Maria Nudel. Zapewniał jej kryjówkę do końca wojny[7]. Włączył się w organizowanie pod Sochaczewem schronisk dla uchodźców z powstania warszawskiego. W 1949 roku był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu[8][7].

Zmarł w Warszawie, pochowany z honorami państwowymi 21 czerwca 1955 roku w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A24-tuje-10)[9][10]. Przed pogrzebem trumna z jego zwłokami była wystawiona na widok publiczny w foyer Teatru Polskiego. Hołd artyście oddali m.in. członek Biura Politycznego KC PZPR Edward Ochab, sekretarz KC PZPR Jerzy Morawski, zastępca przewodniczącego Rady Państwa Stefan Ignar, wicepremier Stanisław Łapot, minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski, szef Urzędu Rady Ministrów Kazimierz Mijal, sekretarz Rady Państwa Marian Rybicki, członek Rady Państwa Stefan Matuszewski, przewodniczący Prezydium Stołecznej Rady Narodowej Jerzy Albrecht oraz kierownik Wydziału Nauki KC PZPR Stefan Żółkiewski, a także wybitni aktorzy scen warszawskich Mieczysława Ćwiklińska, Wojciech Brydziński, Karol Adwentowicz, Seweryna Broniszówna, Nina Andrycz, Janina Romanówna, Jan Kreczmar, Marian Wyrzykowski. Przemówienie nad grobem w imieniu władz PRL wygłosił minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski[11].

Nagrobek autorstwa Teresy Brzóskiewicz ma formę polerowanej płyty z ciemnego granitu ozdobionej w czterech rogach maskami teatralnymi[12].

Pośmiertnie wydano jego wspomnienia Gawędy starego komedianta (Warszawa, 1958), tom O sztuce teatralnej. Artykuły - wspomnienia - wywiady z lat 1908–1954 (wybór i oprac. B. Osterloff, Wrocław 1993) oraz Listy (wstęp, wybór i oprac.: B. Osterloff, Warszawa 1999).

W 1977 roku (pośmiertnie) wraz z córką Helena Zelwerowicz-Orchoń otrzymał tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawany osobom ratującym Żydów podczas Holocaustu przez izraelski Instytut Pamięci Jad Waszem[13].

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]

Zelwerowicz był trzykrotnie żonaty. Pierwszą żoną, od stycznia 1903, była Emilia z Kulikowskich, która popełniła samobójstwo w 1909[14]. Mieli córkę Lenę, aktorkę, oraz syna Stanisława[14]. Drugą – od 3 lipca 1927 była Krystyna Severinówna[15][16], reżyserka, trzecią – od 1951 była Maria Rozalia z Borowskich (1908–2009)[9].

Filmografia

[edytuj | edytuj kod]

Role teatralne

[edytuj | edytuj kod]
  • Grabiec w Balladynie J. Słowackiego (1902)
  • Czepiec w Weselu S. Wyspiańskiego (1905)
  • Wojnicki w Wujaszku Wani A. Czechowa (1906)
  • Damazy Żegota w Panu Damazym J. Blizińskiego (1909)
  • Protasow w Żywym trupie L. Tołstoja (1916)
  • Major w Fantazym J. Słowackiego (1917)
  • Figaro w Weselu Figara P. A. de Beaumarchais’go (1918)
  • Hipolit w Papierowym kochanku J. Szaniawskiego (1920)
  • Argan w Chorym z urojenia Moliera (1921)
  • Szambelan w Panu Jowialskim A. Fredry (1923)
  • Horodniczy w Rewizorze N. Gogola (1926)
  • Mecenas w Adwokacie i różach J. Szaniawskiego (1929)
  • Porfiry w Zbrodni i karze według F. Dostojewskiego (1934)
  • Inspektor Goole w Pan Inspektor przyszedł J.B. Priestleya (1947)
  • Żebrak w Elektrze J. Giraudoux (1946)
  • Henryk Jaskrowicz w Grzechu S. Żeromskiego (1951)

Prace reżyserskie teatralne

[edytuj | edytuj kod]
  • Klątwa S. Wyspiańskiego (1909)
  • Samuel Zborowski J. Słowackiego (1911)
  • Wesele S. Wyspiańskiego (1912)
  • Wróg ludu H. Ibsena (1913)
  • Juliusz Cezar W. Shakespeare’a (1914)
  • Wyzwolenie S. Wyspiańskiego (1916)
  • Fantazy J. Słowackiego (1917)
  • Pan Jowialski A. Fredry (1918)
  • Pan de Pourceaugnac Moliera (1918)
  • Cyrulik Sewilski P. A. Beaumarchais’go (1918)
  • Intryga i miłość F. Schillera (1925)
  • Król Edyp Sofoklesa (1926)
  • Dziady A. Mickiewicza (1927)
  • Adwokat i róże J. Szaniawskiego (1929)
  • Przestępcy F. Brucknera (1930)
  • Wielki człowiek do małych interesów A. Fredry (1935)
  • Krysia J. Szaniawskiego (1935)
  • Pan Damazy J. Blizińskiego (1946)

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Nagrody

[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

W 1955 roku jego imię otrzymała PWST w Warszawie, obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza.

Od 1985 roku redakcja miesięcznika „Teatr” przyznaje nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza dla najlepszej aktorki i najlepszego aktora sezonu.

W 2015 r. Poczta Polska wyemitowała zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską upamiętniający Aleksandra Zelwerowicza znaczek pocztowy o nominale 4,20 zł należący do serii „Ludzie kina i teatru”[32].

Ulice nazwane imieniem Aleksandra Zelwerowicza:

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Aleksander Zelwerowicz, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-21].
  2. ↑ Obecnie na kamienicy znajduje się tablica pamiątkowa.
  3. ↑ a b Aleksander Zelwwerowicz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 0244-08-15].
  4. ↑ Wanda Lipiec: Zelwerowicz i scena łódzka. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960, s. 7.
  5. ↑ Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra; Warszawa 1979.
  6. ↑ Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 29–30. ISBN 83-90-66296-5.
  7. ↑ a b Historia pomocy – Rodzina Zelwerowiczów [online], sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2019-08-29].
  8. ↑ Trybuna Robotnicza, nr 92 (1481), 9 kwietnia 1949, s. 1.
  9. ↑ a b Wyszukiwarka cmentarna --- Warszawskie cmentarze [online], www.cmentarzekomunalne.com.pl [dostęp 2024-08-15].
  10. ↑ Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 35. ISBN 83-217-2641-0.
  11. ↑ „Stolica pożegnała Aleksandra Zelwerowicza”, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 147 (3563), 22 czerwca 1955, s. 1.
  12. ↑ Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 55.
  13. ↑ Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 872. ISBN 978-83-87832-59-9.
  14. ↑ a b „Przyjaciel człowieka”. Historia rodziny Zelwerowiczów | Polscy Sprawiedliwi [online], sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2023-01-27].
  15. ↑ „Przyjaciel człowieka”. Historia rodziny Zelwerowiczów | Polscy Sprawiedliwi [online], sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2022-12-28].
  16. ↑ Instytut Teatralny, Ilu ludzi zawdzięczało mu życie? | e-teatr.pl [online], Teatr w Polsce – polski wortal teatralny [dostęp 2022-12-28] (pol.).
  17. ↑ M.P. z 1954 r. nr 27, poz. 419 „w związku z sześćdziesięcioleciem pracy artystycznej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki teatralnej”.
  18. ↑ Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I). Warszawa: 2008, s. 47.
  19. ↑ M.P. z 1950 r. nr 6, poz. 58 „za zasługi dla Narodu i Państwa w dziedzinie (...), kultury i sztuki”.
  20. ↑ M.P. z 1947 r. nr 23, poz. 68 „za wybitne zasługi położone dla dobra i rozwoju sceny polskiej w dniu 50-cio letniego jubileuszu pracy aktorskiej”.
  21. ↑ M.P. z 1925 r. nr 262, poz. 1083. „za wybitną działalność artystyczną” Prawo.pl. [dostęp 2020-06-10].
  22. ↑ M.P. z 1927 r. nr 143, poz. 369 „za działalność pedagogiczną w dziedzinie sztuki”.
  23. ↑ M.P. z 1935 r. nr 61, poz. 79 „za zasługi na polu sztuki scenicznej”.
  24. ↑ M.P. z 1946 r. nr 93, poz. 175 „w uznaniu zasług położonych dla dobra demokratycznej Polski w dziele zabezpieczenia porzuconego przez okupanta mienia, odbudowy i uruchomienia miejskich zakładów pracy, jak również stworzenia życia gospodarczego i społecznego na terenie m. Łodzi”.
  25. ↑ M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212 „za wybitne zasługi w dziedzinie Teatru i Sztuki na terenie całego kraju”.
  26. ↑ M.P. z 1953 r. nr 106, poz. 1422 „w związku z 40-leciem pracy Państwowego Teatru Polskiego w Warszawie”.
  27. ↑ M.P. z 1937 r. nr 257, poz. 406 „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej”.
  28. ↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/196 - na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.
  29. ↑ „Przyjaciel człowieka”. Historia rodziny Zelwerowiczów | Polscy Sprawiedliwi [online], sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2021-11-28].
  30. ↑ Nagrody na Festiwalu Sztuk Radzieckich [dostęp 2024-08-15].
  31. ↑ Przyznanie Państwowych Nagród Naukowych i Artystycznych. „Nowa Kultura”. Rok I, Nr 19, s. 1, 6 sierpniaa 1950. Warszawa: Związek Literatów Polskich. [dostęp 2024-08-15]. 
  32. ↑ 2015.10.23. Ludzie kina i teatru (4). kzp.pl. [dostęp 2024-05-24]. (pol.).
  33. ↑ Aleksandra Zelwerowicza [online], Aleksandra Zelwerowicza [dostęp 2018-08-22] (pol.).
  34. ↑ Dziennik Wschodni, Otwarcie ul. Zelwerowicza w sobotę. Jak zmieni się organizacja ruchu? – Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-08-22] (pol.).
  35. ↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 4.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Aleksander Zelwerowicz [praca zbiorowa], Wilno, 1931.
  • Wilam Horzyca, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: Wyd. Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej, 1935.
  • J. Macierakowski, W. Natanson, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: PIW, 1957.
  • A. Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1958.
  • Wanda Lipiec, Zelwerowicz i scena łódzka, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960.
  • Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra, Warszawa, 1979.
  • A. Zelwerowicz, O sztuce teatralnej. Artykuły-wspomnienia-wywiady z lat 1908–1954, pod red. Barbary Osterloff, Wrocław: Wyd. Wiedza o Kulturze, 1993.
  • A. Zelwerowicz, Listy, wstęp, wybór i opracowanie Barbara Osterloff, Warszawa: Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza i Wydawnictwo Krąg, 1999.
  • B. Osterloff, Aleksander Zelwerowicz, tom 1 i 2, Warszawa: Wyd. Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza, 2011 ISBN 97-883927-763-21.

Materiały źródłowe

[edytuj | edytuj kod]
  • Archiwum rodzinne Zelwerowiczów w Pracowni Historii Szkolnictwa Teatralnego Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie
  • Muzeum Teatralne w Warszawie
  • Biblioteka Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
  • Archiwum Zelwerowiczowskie Barbary Osterloff

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]