Andrzej Chryzostom Załuski

Sukcesja apostolska
Data konsekracji	2 stycznia 1684
Konsekrator	Opizio Pallavicini
Konsekrowani biskupi
Jerzy Albrecht Denhoff	1686
Marcin Załuski	1696
Joachim Skirmunt	1702
Współkonsekrowani biskupi
Stanisław Szembek	1690
Stefan Antonin Mdzewski	1690
Kazimierz Szczuka	1693
Mikołaj Stanisław Święcicki	1697
Teodor Andrzej Potocki	1699

Andrzej Chryzostom Załuski
	; portet biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego z około 1699 roku
Data urodzenia	1650
Data i miejsce śmierci	1 maja 1711 ; Dobre Miasto
Miejsce pochówku	Dobre Miasto
	Kanclerz wielki koronny
Okres sprawowania	1703-1711
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Prezbiterat	1675
Nominacja biskupia	1699
Sakra biskupia	2 stycznia 1684
	Multimedia w Wikimedia Commons

Niektóre z zamieszczonych tu informacji wymagają weryfikacji.

Uwagi: Fryderyk I był kalwinem i sam się ukoronował na króla w Prusiech, w obecności biskupa kalwińskiego i luterańskiego.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Andrzej Chryzostom Załuski, herbu Junosza, pseud.: Cierpiący, Ieden Kapłan, Ogłowski Andrzej, Iego Niegdy Przyjaciel X. B. Kijowski, (ur. 1650, zm. 1 maja 1711 w Dobrym Mieście) – kaznodzieja, tłumacz, kanclerz wielki koronny od 1703, biskup warmiński od 1699, biskup płocki od 1692, biskup kijowski od 1683, prepozyt płockiej kapituły katedralnej w latach 1691–1692 i w 1709 roku^[1], poseł nadzwyczajny Rzeczypospolitej w Królestwie Francji w 1674 roku^[2], poseł Rzeczypospolitej w Królestwie Hiszpanii^[3], kanclerz królowej Marii Kazimiery^[4].

Życiorys

Syn Aleksandra, wojewody rawskiego, i Katarzyny z Olszowskich, siostry prymasa Andrzeja Olszowskiego. Nauki świeckie pobierał m.in. w Wiedniu. Do stanu duchownego przygotowywał się w Louvain, Paryżu i Rzymie. Po otrzymaniu niższych święceń został kanonikiem krakowskim (1673). Był używany do poselstw dyplomatycznych w latach (1674–1675) do Hiszpanii i Portugalii. W 1674 został kapłanem. Nosił godności kanonika pułtuskiego i łęczyckiego, opata komendatoryjnego wąchockiego oraz prepozyta jarosławskiego. Na sejmie koronacyjnym w 1676 miał kazanie w obecności króla i stanów. Był kanclerzem królowej Marii Kazimiery^[5]. We wrześniu 1683 został biskupem kijowskim. 23 grudnia 1683, po zwycięstwie wiedeńskim Jana III Sobieskiego, witał króla uroczystą mową w katedrze krakowskiej. Zaufany stronnik Jana III Sobieskiego, przystąpił jednak w 1687 do konspiracji magnatów skierowanej przeciw niemu.

Od króla otrzymał prepozyturę płocką, a w październiku 1692 biskupstwo płockie. Jako biskup płocki został zapamiętany jako świętobliwy kapłan, odznaczający się niepospolitą nauką. W 1693 odbył synod diecezjalny; rozpoczął szereg wizytacji kanonicznych, w czasie których wielokrotnie wygłaszał kazania i nauki. W czasie wielkiego postu w 1696 wypowiedział szereg nauk w kolegiacie pułtuskiej. Po zerwanym sejmie konwokacyjnym 1696 roku przystąpił 28 września 1696 roku do konfederacji generalnej^[6]. 5 lipca 1697 roku podpisał w Warszawie obwieszczenie do poparcia wolnej elekcji, które zwoływało szlachtę na zjazd w obronie naruszonych praw Rzeczypospolitej^[7]. Uczestnik rokoszu łowickiego w 1697 roku^[8]. W 1698 odprawił kolejny synod w Pułtusku. Dla usprawnienia działalności administracyjnej i sądowej w rozległej diecezji 1 grudnia 1695 powołał do życia dodatkowy oficjałat z siedzibą w Łomży.

W 1699 kapituła warmińska wybrała Załuskiego na swojego biskupa. Załuski przyjął wybór, ale przejście do nowej diecezji wymagało przezwyciężenia wielu trudności. 18 stycznia 1701 roku ukoronował w Królewcu Fryderyka I na pierwszego króla Prus^{[potrzebny przypis]}. W styczniu 1702 roku podpisał akt pacyfikacji Wielkiego Księstwa Litewskiego^[9]. W 1702 został kanclerzem wielkim koronnym. Był tajnym agentem króla pruskiego o pseudonimie Lamprecht, donosząc mu o poczynaniach Augusta II^[10]. Od 1705 uwięziony przez Augusta II za konszachty z Leszczyńskim, musiał tłumaczyć się ze swego postępowania w Rzymie.

Na Warmii nie mógł wiele zdziałać wskutek zamętu spowodowanego przez wojnę północną. Przemarsze wojsk oraz epidemia dżumy zdewastowały i wyludniły księstwo warmińskie. W stołecznym Lidzbarku Warmińskim, gdzie rezydował biskup, podczas dżumy zmarła jedna trzecia mieszkańców. Dla uproszenia miłosierdzia Bożego i oddalenia zarazy biskup polecił wybudować kaplicę Świętego Krzyża, którą konsekrował w dniu 30 września 1709 r. Przejęty znikomością tego świata zamierzał w ciszy klasztornej dokończyć życia. Zmarł 1 maja 1711 w Dobrym Mieście. Pochowany w kolegiacie Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście^[11]. W kolegiacie dobromiejskiej znajduje się, wykonane z czarnego i białego marmuru, epitafium biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego. Epitafium swojemu stryjowi ufundował Andrzej Stanisław Załuski, biskup krakowski.

Jako senator brał udział w sejmach: 1685, 1688, 1688/1689, 1690, 1692/1693^[12], 1696, 1697 (I), 1698, 1699^[13]. Był uczestnikiem Walnej Rady Warszawskiej 1710 roku^[14].

Następca Załuskiego na biskupstwie płockim Ludwik Bartłomiej Załuski wystawił mu w pułtuskiej kolegiacie pomnik.

Twórczość

Pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką i naukową, w tym zbiór dokumentów współczesnych w przekładzie łacińskim pt. Epistolae historico-famliares (1709–1711, 3 t., t. IV w 1761), poza tym Mowy na radach i sejmach... (1689), Mowy różne (1690), Kazania... (1697). Pełniejszą bibliografię jego twórczości podaje Estreicher XXXIV, 156-173.

Ważniejsze utwory

Mowy na radach i sejmach... różnymi czasy miane, Oliwa 1689; wyd. następne zmienione: Kalisz 1702; Kalisz 1718 (dostępna kopia cyfrowa); pt. Mowy sejmowe, Kalisz 1718; także Kalisz 1734; także Kalisz 1753
Mowy różne, Warszawa 1690; wyd. następne: Kalisz 1730
Kazania, które się na prędce zebrać mogły... roku 1696 w grudniu do druku podane, Warszawa (1697); wyd. następne zmienione: pt. Kazania różne, Kalisz 1702; pt. Kazania, które się na prędce zebrać mogły, brak miejsca wydania 1730; niektóre kazania przedr. J. Daneykowicz Ostrowski Swada polska i łacińska, t. 1-2, Lublin 1745–1747
Series et acta praecipua ducum et regum Poloniae... quorum effigies ex originalibus... spectantur in Palatio Załusciano Varsaviensi, Warszawa? około roku 1700, (prawdopodobnie wstęp do katalogu sztychów galerii portretowej w pałacu Załuskiego)
Epistolae historico-familiares, t. 1-3, Braniewo 1709–1711 (dostępna kopia cyfrowa t.1, cz. 1), t.1, cz. 2, t. 2, t. 3 ; t. 4, wyd. J.J. Załuski, Wrocław 1761
Polnisches Legations-Recht, Frankfurt 1727; przekł. łaciński pt. Nova Polonica, Kolonia 1728, (autorstwo wątpliwe; Estreicher przypuszcza, że autor należał do obozu protestanckiego, nieżyczliwego Polsce; według relacji J.J. Załuskiego autor wykorzystał pisma A. Ch. Załuskiego).

Przekłady

L. F. Le Blanc La Vallière Refleksje o miłosierdziu Boskim... w Warszawie r. 1685 przetłumaczone, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: Kalisz 1730
L. Granada Przewodnik grzeszników, Lublin 1687
D.J. Stella Wzgarda próżności świata, Krakow 1690; wyd. następne: pt. Medytacje, Kalisz 1702; pt. Wzgarda..., Kalisz 1730; pt. Medytacje, Kalisz 1731; Warszawa 1731; Kalisz 1733
J. Mansi Pamiątka pasterskiego affektu... w obrazie prawdziwego kapłana, Warszawa 1699 (tu także kilka mów samego Załuskiego); wyd. następne: Kalisz (1730)
D. Bouhours Rozmyślania krótkie chrześcijańskie na każdy dzień miesiąca z francuskiego, Warszawa 1701; wyd. następne: Warszawa 1702; Warszawa 1707; Warszawa 1708; Sandomierz 1726; Wilno 1738; Sandomierz 1748; Lublin 1755; Warszawa 1775
F. Nepveu Krótkie i pobożne na każdy dzień całego roku rozmyślania. Z francuskiego, Warszawa 1702
Royaumont (N. Fontaine), L. I. Lemaistre de Sacy Historia Starego i Nowego Testamentu, tłum. 1703–1704, wyd. Braniewo 1708; wyd. następne: wyd. tytułowe, Braniewo 1709; Warszawa 1744; Warszawa 1755; Warszawa 1763; Warszawa 1766; Warszawa 1776; Warszawa 1780; Warszawa 1782; Warszawa 1789; Warszawa 1800; Warszawa 1836
R. F. Rapin Pokazanie, jako powinien chrześcijanin myślić i pilno chodzić około zbawienia duszy swojej... Na wygnaniu w Królewcu roku 1704 przetłumaczone i do druku podane, Braniewo (1704)
Refleksje nabożne nad męką i śmiercią Chrystusa Pana... Na wygnaniu w Królewcu roku 1705 przetłumaczone i do druku podane, Braniewo (1705)
J.P. Pinamonti Ulga w krzyżach albo pobudki do cierpienia... na polski język przetłumaczone w Ankonie roku p. 1709, (Braniewo, brak roku wydania); wyd. następne: Sandomierz 1728; Sandomierz 1741; Wilno 1752; Wilno 1758.

Listy

Do nieznanego mieszkańca Heilsberga z 9 października 1709, wyd. G.B. U. i W. Skrzydylka Listy z czasów Jana III i Augusta II, Kraków 1870
Do nuncjusza, do Jerzego Wilhelma księcia Brunszwickiego, do kardynała Karola Barberiniego, do prymasa Radziejowskiego; wyd. J. Daneykowicz Ostrowski Swada polska i łacińska, t. 1-2, Lublin 1745–1747.

Korespondencja A. Ch. Załuskiego znajduje się m.in. w: Ossolineum, Bibliotece Czartoryskich i Bibliotece Narodowej.

Przypisy

↑ Antoni Julian Nowowiejski, Płock : monografia historyczna / napisana podczas wojny wszechświatowej i wydrukowana w roku 1930, Płock [1931], s. 354.
↑ Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938, s. 67.
↑ Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938, s. 81.
↑ Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami. T.8, Warszawa 1900, s. 899.
↑ Antoni Walewski, Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, t. I, Kraków 1874, s. 55-56.
↑ Konfederacya Generalna Ordinvm Regni & Magni Dvcatus Lithvaniæ Po niedoszłey Konwokacyey głowney Warszawskiey umowiona Roku Pańskiego 1696. dnia 29 Miesiąca Sierpnia, [1696], [b.n.s.]
↑ Obwieszczenie do poparcia wolney elekcyey roku Pańskiego tysiącznego sześćsetnego dziewięćdziesiątego siodmego. [Inc.:] Actum in castro Ravensi sub interregno feria quinta post festum sanctae Margarethae [...] proxima anno Domini millesimo sexcentesimo nonagesimo septimo. [b.n.s]
↑ Janusz Wojtasik, Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania (1697-1698), w: Przegląd Historyczny, 1969, Tom 60, Numer 1, s. 32.
↑ Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701-1702, Warszawa 1962, s. 305.
↑ Jacek Staszewski, August II Mocny, 1998, s. 143.
↑ Krzysztof Rafał Prokop, Nekropolie biskupie w nowożytnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Kraków-Warszawa 2020, s. 130.
↑ sejm był zwołany na 1692 rok ale obradował w 1693 roku
↑ Leszek Andrzej Wierzbicki, Senatorowie koronni na sejmach Rzeczypospolitej, Warszawa 2017, s. 175.
↑ Volumina Legum, t. VI, Petersburg 1860, s. 98.

Bibliografia

A.J. Nowowiejski, Płock. Monografia historyczna..., Płock 1991
PiotrP. Nitecki PiotrP., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, HenrykH. Gulbinowicz, Warszawa: „Pax”, 2000, ISBN 83-211-1311-7, OCLC 189782455 .
Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 431-432
Wiesław Mercik: Bez płaszcza z gronostajów. Kościół a państwo i prawa człowieka. Kraków: KAW, 1988, s. tak. ISBN 83-03-02361-6.

Linki zewnętrzne

[1] Antoni Julian Nowowiejski, Płock : monografia historyczna / napisana podczas wojny wszechświatowej i wydrukowana w roku 1930, Płock [1931], s. 354.

[2] Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938, s. 67.

[3] Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938, s. 81.

[4] Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami. T.8, Warszawa 1900, s. 899.

[5] Antoni Walewski, Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, t. I, Kraków 1874, s. 55-56.

[6] Konfederacya Generalna Ordinvm Regni & Magni Dvcatus Lithvaniæ Po niedoszłey Konwokacyey głowney Warszawskiey umowiona Roku Pańskiego 1696. dnia 29 Miesiąca Sierpnia, [1696], [b.n.s.]

[7] Obwieszczenie do poparcia wolney elekcyey roku Pańskiego tysiącznego sześćsetnego dziewięćdziesiątego siodmego. [Inc.:] Actum in castro Ravensi sub interregno feria quinta post festum sanctae Margarethae [...] proxima anno Domini millesimo sexcentesimo nonagesimo septimo. [b.n.s]

[8] Janusz Wojtasik, Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania (1697-1698), w: Przegląd Historyczny, 1969, Tom 60, Numer 1, s. 32.

[9] Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701-1702, Warszawa 1962, s. 305.

[10] Jacek Staszewski, August II Mocny, 1998, s. 143.

[11] Krzysztof Rafał Prokop, Nekropolie biskupie w nowożytnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Kraków-Warszawa 2020, s. 130.

[12] sejm był zwołany na 1692 rok ale obradował w 1693 roku

[13] Leszek Andrzej Wierzbicki, Senatorowie koronni na sejmach Rzeczypospolitej, Warszawa 2017, s. 175.

[14] Volumina Legum, t. VI, Petersburg 1860, s. 98.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]