Aniela Krzywoń

Aniela Krzywoń
szeregowy szeregowy
Data i miejsce urodzenia

27 kwietnia 1925
Puźniki

Data i miejsce śmierci

12 października 1943
Lenino

Przebieg służby
Lata służby

29 maja – 12 października 1943

Siły zbrojne

1 Korpus Polski w ZSRR

Jednostki

1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa:

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari
Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego
Order Lenina
Multimedia w Wikimedia Commons

Anna Aniela Krzywoń (ur. 27 kwietnia 1925 w Puźnikach, zm. 12 października 1943 pod Lenino) – żołnierz 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, odznaczona tytułem Bohatera Związku Radzieckiego. Jedyna kobieta nagrodzona tym tytułem, która nie była obywatelką Związku Radzieckiego.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Urodziła się 27 kwietnia 1925 roku w Puźnikach w powiecie buczackim w województwie tarnopolskim[1]. Jej rodzicami byli Tadeusz Krzywoń i Maria z d. Pęc[1][2] (według innego źródła: z d. Leniartek[3][4]). Rodzice pochodzili z Radziszowa, w okresie międzywojennym osiedlili się na Kresach Wschodnich[4]. Tadeusz Krzywoń należał do Legionów Polskich, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej oraz w wojnie obronnej 1939[a][5]. Aniela Krzywoń miała czworo rodzeństwa: Wiktorię (ur. 1923), Władysława (ur. 1928), Stanisława (ur. 1930)[6] i Zofię[7]. Za życia używała wyłącznie imienia Aniela[2].

W latach 1931–1938 uczyła się w siedmioklasowej szkole podstawowej w Puźnikach[1]. We wrześniu 1939 roku ukończyła harcerski kurs sanitarny[2].

We wrześniu 1939 roku wieś Puźniki została anektowana przez władze sowieckie. Majątek rodziny Krzywoniów został zarekwirowany[8]. W tym samym roku Tadeusz Krzywoń został aresztowany przez Sowietów[9]. 10 lutego 1940 roku Aniela Krzywoń wraz z resztą rodziny została deportowana do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rodzina trafiła do Jakunina w pobliżu Irkucka, stąd zostali przeniesieni do Kańska w Kraju Krasnojarskim[2]. Po odbyciu krótkiego szkolenia pracowała jako frezerka w zakładzie sprzętu wojennego[b][2]. Po szesnastodniowej wędrówce, 29 maja 1943 roku dotarła do Sielc, gdzie wstąpiła do wojska[8]. Odbyła szkolenie w 2 kompanii fizylierek 1 Samodzielnego Batalionu Kobiecego im. Emilii Plater[2]. 15 lipca 1943 roku złożyła przed pułkownikiem Zygmuntem Berlingiem przysięgę wojskową[3].

Po wydaniu 1 kompanii fizylierek rozkazu wyruszenia na front z całą 1 Warszawską Dywizją Piechoty, na prośbę Krzywoń 18 sierpnia 1943 roku dowództwo przeniosło ją do tej kampanii[10][1]. W opinii dowództwa Krzywoń była dobrze wyszkolonym żołnierzem, mającym wyłącznie drobne trudności z salutowaniem (wynikających ze zniekształcenia palca w wyniku wypadku w zakładzie sprzętu wojskowego). Krzywoń przeniesiono do 3 plutonu 1 kompanii[11].

1 września 1943 roku Dywizja, wraz z oddziałem 1 kompanii fizylierek, wyjechała pociągiem w kierunku Wiaźmy. Po 30-kilometrowym marszu znalazła się na froncie[11].

Podczas bitwy pod Lenino 12 października fizylierki odbywały służbę wartowniczą, porządkowo-ochronną oraz niosły pierwszą pomoc rannym. Na rozkaz Sztabu Dywizji Krzywoń wraz z Lidią Karczewską, Heleną Figurą i Władysławą Wysocką została wyznaczona do I Wydziału Sztabu. Na miejscu fizylierki otrzymały rozkaz ochrony studebakera zapełnionego skrzyniami z dokumentami operacyjnymi i mapami. Podczas bombardowania kierowca ciężarówki nadaremnie próbował uciec przed wybuchami. Krzywoń usiłowała uratować dokumenty i przebywających na platformach dwóch rannych żołnierzy[11][12]. Gdy ok. godz. 14:30 na ciężarówkę spadła bomba, a następnie dalsze pociski, płonąca Krzywoń kontynuowała próby uratowania dokumentów[4][11]. Wkrótce w samochodzie doszło do eksplozji paliwa i amunicji karabinowej. Krzywoń zginęła na miejscu w wyniku spalenia[11].

Po bitwie odnaleziono zwęglone zwłoki Krzywoń. Lidia Karczewska, znajdująca się najbliżej Krzywoń podczas walk, zmarła tuż po bitwie[11][13]. Helena Figura, ciężko ranna w kolano, przeżyła[11].

Aniela Krzywoń została pochowana w zbiorowej mogile nr 22 na cmentarzu wojennym w Nikolenkach (ob. Białoruś)[11]. W 1944 roku zmarła matka Anieli, Rozalia[8]. Za bohaterską śmierć córki Maria Krzywoń otrzymała list z gratulacjami, obietnicę wsparcia finansowego i podtrzymania pamięci o śmierci córki, zaś ojciec Tadeusz Krzywoń konia, krowę i dwie świnie, następnie również dwa konie z wozem. Maria Krzywoń zmarła podczas zesłania. Według relacji jej synów, przyczyną śmierci mógł być głód lub tyfus. W 1978 roku rodzeństwo Anieli Krzywoń pojechało do Kańska na uroczystości nadania ulicy im. Anieli Krzywoń[7].

Odznaczenia i awanse

[edytuj | edytuj kod]

Na rozkaz Nr 3 Dowódcy 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR gen. Zygmunta Berlinga z 11 listopada 1943 roku została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari[4][11]. Tego samego dnia Prezydium Rady Najwyższej ZSRR nadało jej pośmiertny tytuł Bohatera Związku Radzieckiego. Tym samym Krzywoń została pierwszą cudzoziemką uhonorowaną tym tytułem[14]. Ponadto Krzywoń została pośmiertnie odznaczona Orderem Lenina i medalem Złotej Gwiazdy oraz awansowała na stopień kapitana[11].

Aniela Krzywoń w propagandzie komunistycznej

[edytuj | edytuj kod]

W okresie komunistycznym przedstawiano zmodyfikowany życiorys Anieli Krzywoń, wykorzystywany przez władze komunistyczne w celu uwiarygodnienia działań ZSRR, środowisk komunistycznych i upamiętnienia bitwy pod Lenino[5][15]. Legendę Anieli Krzywoń ukształtował Józef Sigalin[16]. W opisach bitwy pod Lenino śmierć Krzywoń wraz ze skupieniem się na taktycznych elementach boju i podkreślenia braterstwa broni Polaków i Sowietów stanowiły główne elementy interpretacji tego wydarzenia[17]. W okresie komunistycznym głoszono, że Aniela i jej starsza siostra Wiktoria wstąpiły do I Dywizji jednocześnie oraz że po bitwie pod Lenino Wiktoria miała podbiec do zwęglonych zwłok Anieli, przytulić je i poprzysiąc Niemcom zemstę. W rzeczywistości Wiktoria Krzywoń wstąpiła do wojska na wieść o śmierci Anieli[8]. Sigalin głosił, że Aniela Krzywoń była pierwszą Polką odznaczoną orderem Virtuti Militari. W rzeczywistości pierwszą odznaczoną była Joanna Żubr, która otrzymała order w 1813 roku[18].

Według relacji Stanisława Krzywonia, Aniela nie pracowała jako frezerka w zakładach zbrojeniowych, a historia ta była jednym z elementów propagandy[8].

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

Jej imię noszą ulice m.in. w: Szczecinie (od 1948, w dzielnicy Dąbie)[19], Białymstoku (od 1974)[20], Bielsku-Białej[21], Jeleniej Górze[22], Krakowie[9], Łodzi[23], Warszawie[24], Zielonej Górze[25], a poza Polską – w Kańsku[7].

W 2004 roku mieszkańcy ul. Anieli Krzywoń w Krakowie poprosili radnych o zmianę patrona ulicy[26]. Po uchwaleniu Ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki pojawiły się głosy, by wprowadzić zmiany nazwy ulic[9]. Dyskusje odbyły się m.in. w Białymstoku[27], Krakowie[9] oraz w Zielonej Górze (gdzie Młodzieżowa Rada Miasta domagała się zmiany nazwy ulicy Anieli Krzywoń na ulicę Danuty „Inki” Siedzikówny)[25]. Instytut Pamięci Narodowej opowiadał się za pozostawieniem ulic im. Anieli Krzywoń prosząc jednocześnie, by w uchwałach samorządów przedstawiać prawdziwe biografie[9].

Imię Anieli Krzywoń nosi Szkoła Podstawowa nr 170 w Łodzi[28]. Ponadto imię to nosiły: Szkoła Podstawowa nr 15 w Tychach (ob. III Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego)[29], Szkoła Podstawowa nr 143 na os. Kościuszkowskim w Krakowie (po przejęciu szkoły przez salezjanki w 2004 roku nową patronką szkoły została błogosławiona Laura Vicuna)[26][30] oraz Szkoła Podstawowa nr 29 w Bydgoszczy (w latach 1969–1990, późniejszym patronem szkoły został Wacław Wawrzyniak, burmistrz Fordonu)[31]. Imię Anieli Krzywoń od 11 maja 1969 roku nosi również Szkoła Podstawowa w Sterdyni[32].

W 1984 (według innego źródła w 1985[4]) roku w Kańsku został odsłonięty jej pomnik[11]. W Puźnikach przed jej domem rodzinnym ustawiono kamień z napisem upamiętniającym Anielę Krzywoń[33]. W Koropcu zostało odsłonięte jej popiersie. Pomnik przeniesiono w latach 90. do wsi Nowosiółka (ob. Sadowe)[34].

Była też patronką Podoficerskiej Szkoły Łączności Śląskiego Okręgu Wojskowego[35].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Według relacji Stanisława Krzywonia, Tadeusz Krzywoń nie brał udziału w walkach we wrześniu 1939 roku, za: Krzysztof Chmielnik: Zapomniani osadnicy – opowieść Krzysztofa Chmielnika. gazetalubuska.pl, 2023-01-14. [dostęp 2023-05-16].
  2. ↑ Według relacji Stanisława Krzywonia, jego siostra faktycznie pracowała w tartaku, gdzie uległa w wypadku, po którym pozostały jej dwa sztywne palce, za: Krzysztof Chmielnik: Zapomniani osadnicy – opowieść Krzysztofa Chmielnika. gazetalubuska.pl, 2023-01-14. [dostęp 2023-05-16].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d Drzewiecka 1970 ↓, s. 587.
  2. ↑ a b c d e f Zawacka 2007 ↓, s. 130.
  3. ↑ a b Zdzisław Ciesiołkiewicz. Pierwsza Polka z Virtuti. Opowieść o Anieli Krzywoń. „Przekrój”. 45, 1978. 
  4. ↑ a b c d e Aniela Krzywoniówna – bohaterka z pod Lenino. naszradziszow.com. [dostęp 2023-05-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-12)].
  5. ↑ a b Nazwa do zmiany ul. 1 Batalionu Platerówek. ipn.gov.pl. [dostęp 2023-05-16].
  6. ↑ Krzywoń Stanisław. pamiecidialog.pl. [dostęp 2023-05-16].
  7. ↑ a b c Wiechnik 2023 ↓, s. 83.
  8. ↑ a b c d e Krzysztof Chmielnik: Zapomniani osadnicy – opowieść Krzysztofa Chmielnika. gazetalubuska.pl, 2023-01-14. [dostęp 2023-05-16].
  9. ↑ a b c d e Maciej Korkuć: Korkuć: Berlingowcy zasługują na pamięć. rp.pl, 2018-02-02. [dostęp 2023-05-16].
  10. ↑ Zawacka 2007 ↓, s. 130–131.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k Zawacka 2007 ↓, s. 131.
  12. ↑ Bohdan Piętka: Znieważone platerówki. tygodnikprzeglad.pl, 2018-10-08. [dostęp 2023-05-16].
  13. ↑ Sztachelska 2000 ↓, s. 371.
  14. ↑ Kałużna 2012 ↓, s. 36.
  15. ↑ Jakub Ciechanowski: Emilia Gierczak, Danuta Siedzikówna – żywoty równoległe. histmag.org, 2016-10-12. [dostęp 2023-05-16].
  16. ↑ Wiechnik 2023 ↓, s. 82.
  17. ↑ Anduła 2020 ↓, s. 48.
  18. ↑ Wiechnik 2023 ↓, s. 283.
  19. ↑ Encyklopedia Szczecina. Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 493. ISBN 978-83-942725-0-0.
  20. ↑ Browarny 2022 ↓, s. 10, 18.
  21. ↑ Rada Osiedla Biała Północ, ul. Anieli Krzywoń 17a, 43-300 Bielsko-Biała. wnp.pl. [dostęp 2023-05-16].
  22. ↑ Jelenia Góra – Centrum Ulica Krzywoń Anieli. fotopolska.eu. [dostęp 2023-05-16].
  23. ↑ Słownik nazewnictwa miejskiego Łodzi (opracowanie autorskie) > K. log.lodz.pl. [dostęp 2023-05-16].
  24. ↑ Ulica Krzywoń Anieli. fotopolska.eu. [dostęp 2023-05-16].
  25. ↑ a b Żuraszek-Ryś 2019 ↓, s. 178.
  26. ↑ a b Niechciana patronka. dziennikpolski24.pl, 2004-08-20. [dostęp 2023-05-16].
  27. ↑ Dekomunizacja ulic w Białymstoku: ulica Zwycięstwa, ale z innym uzasadnieniem. dzieje.pl, 2016-11-28. [dostęp 2023-05-16].
  28. ↑ O patronie. sp170.elodz.edu.pl. [dostęp 2023-05-16].
  29. ↑ Szkoła Podstawowa nr 15. abc.tychy.pl. [dostęp 2023-05-16].
  30. ↑ O nas. vicuna.edu.pl. [dostęp 2023-05-16].
  31. ↑ Bogucki 1995 ↓, s. 12, 15.
  32. ↑ O szkole - Patron | Zespół Szkół w Sterdyni [online], zs-sterdyn.edupage.org [dostęp 2024-01-07].
  33. ↑ Rąkowski 2005 ↓, s. 313.
  34. ↑ Puźniki. kuriergalicyjski.pl, 2020-07-26. [dostęp 2023-05-16].
  35. ↑ Leszkowicz 2022 ↓, s. 753.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Kamil Anduła: U źródeł mitu. Historiografia PRL wobec strategiczno-operacyjnego tła bitwy pod Lenino. W: Studia z historii najnowszej Polski. Rafał Łatka, Michał Przeperski (red.). T. 2. Kraków: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8098-995-5.
  • Andrzej Bogucki: Szkoła Podstawowa 29 w Bydgoszczy w latach 1945-1995. Bydgoszcz: Komitet Jubileuszowy 50-lecia Szkoły Podstawowej 29, 1995. ISBN 83-904617-0-6. [dostęp 2023-05-31].
  • Wojciech Browarny. Kobiety jako patronki podlaskiej przyrody i przestrzeni publicznej w XX–XXI wieku (hodonimy, pomniki i tablice pamiątkowe w Białymstoku oraz dendronimy w Puszczy Białowieskiej).. „Białostockie Studia Literaturoznawcze”. 20, 2022. 
  • Joanna Kałużna: I Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater w kontekście polityki wobec przeszłości. W: Gender jako determinanta w przestrzeni prywatnej i publicznej. Alina Balczyńska-Kosman, Iwetta Andruszkiewicz, Joanna Kałużna, Eliza Kania (red.). Poznań: Wydawnictwo Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, 2012. ISBN 978-83-62907-32-8.
  • Stanisława Drzewiecka: Krzywoń Aniela. W: Polski słownik biograficzny T. 15 (1970), Kozłowska Zofia – Kubacki Stanisław. Emanuel Rostworowski (red.). Wrocław: 1970.
  • Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.
  • Grzegorz Rąkowski: Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej: Podole. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2005. ISBN 83-89188-46-5.
  • Irena Sztachelska: Kobiety 1 i 2 Armii Wojska Polskiego poległe w okresie II wojny światowej. W: Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 4. Mirosław Golon, Katarzyna Minczykowska (red.). Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 2000. ISBN 83-910175-7-5.
  • Olga Wiechnik: Platerówki? Boże broń! Kobiety wojna i po wojnie. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2023. ISBN 978-83-67551-17-5.
  • Słownik Biograficzny Kobiet Odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. Elżbieta Zawacka (red.). T. II: H-O. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”, 2007. ISBN 83-88693-08-5.
  • Iwona Żuraszek-Ryś. Względy etyczne dotyczące przemianowań urbanonimów spowodowanych dekomunizacją (na przykładzie zielonogórskich nazw). „Roczniki Humanistyczne”. 67 (6), 2019. 

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]