Antoni Fertner

Antoni Fertner
Ilustracja
Imię i nazwisko

Antoni Dezyderiusz Fertner

Data i miejsce urodzenia

23 maja 1874
Częstochowa

Data i miejsce śmierci

16 kwietnia 1959
Kraków

Zawód

aktor

Lata aktywności

1894–1959

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi (II RP) Medal 10-lecia Polski Ludowej Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Odznaka Nagrody Państwowej
Multimedia w Wikimedia Commons

Antoni Dezyderiusz Fertner (ur. 23 maja 1874 w Częstochowie[1], zm. 16 kwietnia 1959 w Krakowie) – polski aktor komediowy mający w swoim dorobku ok. 500 ról teatralnych i filmowych.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Rodzina i edukacja

[edytuj | edytuj kod]

Był synem częstochowskiego cukiernika Teofila[2] Fertnera i Eleonory z domu Pleszyńskiej, miał trzy starsze siostry[3]. Po śmierci rodziców przeprowadził się do rodziny w Piotrkowie, gdzie dorabiał jako klakier w teatrze. Uczęszczał do gimnazjum w Piotrkowie[4], gdzie przejawiał zdolności matematyczne. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie rozpoczął studia ekonomiczne w Wyższej Szkole Handlowej im. Kronenberga[4], jednak porzucił je po zapisaniu się na kurs aktorski w Szkole Dramatycznej przy warszawskim Towarzystwie Muzycznym[5]. Szkołę aktorską ukończył w 1895[4].

Jeszcze w czasie nauki odbył kilka tras z objazdowym teatrem po Polsce. Następnie zatrudnił się w Izbie Kontroli Państwa, jednak praca urzędnicza nie przypadła mu do gustu[6], dlatego zdobył angaż w warszawskim teatrzyku Wodewil pod dyrekcją Michała Wołowskiego. Zadebiutował rolą Szewca w spektaklu Madame Sans-Géne[4]. Jesienią 1895 przeniósł się z Wołowskim do Łodzi, by nadal grać w jego teatrze. W trakcie trzyletniego pobytu w Łodzi odbył roczne tournée po Rosji (Moskwa, Petersburg[4]) z grupą Adolfiny Zimajer.

Kariera w Warszawie

[edytuj | edytuj kod]
Fertner jako działacz WTC (ok. 1912)

Po powrocie do kraju w 1900 zaczął występować w Teatrze Ludowym w Warszawie[4], którego dyrektorem wówczas był Marian Gawalewicz. W 1902 dostał angaż w Teatrze Farsy i Operetki[4], który prowadził Ludwik Śliwiński. Był to teatr rządowy, co otworzyło mu drogę do dalszej kariery. Grywał również w Teatrze Rozmaitości. W 1906 wyjechał na miesiąc z grupą teatralną do Petersburga na występy gościnne.

W 1908 przyjął od Jakuba Jasińskiego, właściciela pierwszego w Warszawie kina „Oaza”, propozycję występu w niemym filmie Antoś pierwszy raz w Warszawie (1908), którego został także współscenarzystą. Popularność filmu przełożyła się na rozgłos wokół samego aktora grającego tytułową rolę. Fertner stał się rozpoznawalny wśród szerokiej publiczności[5].

Był wieloletnim działaczem Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów, pełnił funkcję wiceprezesa, a podczas jubileuszu 25-lecia stowarzyszenia w 1912 otrzymał honorowy żeton złoty za swoją 20-letnią działalność[7].

W latach 1913–1918 wielokrotnie występował gościnnie na deskach teatrów polskich w Kijowie sam lub z kabaretem „Momus” (1913–1914)[8].

Krótko przed wybuchem I wojny światowej odkupił ze wspólnikami kino „Oaza”, które po wybuchu wojny popadło w kłopoty finansowe. Zmuszony przez sytuację do zamknięcia kina, wyjechał do Kijowa, a następnie do Petersburga i Moskwy, gdzie grał w antyniemieckich sztukach. Zwrócił tam na siebie uwagę szefa moskiewskiej wytwórni kinematograficznej, Aleksandra Chanżonkowa, który zaproponował Fertnerowi występy w kręconych w Moskwie filmach. Po sukcesie komercyjnym pierwszego filmu, Chanżonkow zaproponował Fertnerowi stały kontrakt. Później aktor zmienił wytwórnię filmową, podejmując współpracę z firmą Edwarda Puchalskiego i wciąż kręcąc filmy o losach Antoszy[5].

Dwudziestolecie międzywojenne

[edytuj | edytuj kod]

W 1918, zaraz po zakończeniu wojny, wrócił z Rosji do Warszawy i grywał w Farsie oraz w Teatrze Polskim. W tym samym roku zakupił na podwarszawską siedzibę willę „Pod Kogutkiem” w osiedlu Radość, która zawdzięcza mu swoją nazwę[9]. W latach 20. XX wieku zagrał jedynie w trzech filmach. Problemy zawodowe wynikały z problemów organizacyjnych polskich studiów nagraniowych (głównie »Sfinksa«), które Fertner krytykował. Dopiero po wprowadzeniu filmów dźwiękowych zaczął ponownie występować, w latach 1934–1939, zagrał w około dwudziestu filmach[5].

Od października 1923 do 1926 był dyrektorem Teatru Letniego[4]. W latach 1926–1927 prowadził z Mieczysławą Ćwiklińską Teatr Ćwiklińskiej i Fertnera (choć w rzeczywistości teatrem tym rządzili Jerzy Boczkowski i Seweryn Majde – dyrektorzy administracyjni). Teatr splajtował, a Fertner wrócił do Teatru Letniego.

II wojna światowa i okres powojenny

[edytuj | edytuj kod]

Wojnę obronną we wrześniu 1939 spędził w Warszawie, pojawiając się w niej rankiem 1 września, po wakacjach we Włoszech[10]. W wyniku zniszczeń w tym czasie utracił całe swoje mienie[11]. Podczas okupacji hitlerowskiej reżyserował i grał w jawnych teatrach warszawskich „Niebieski Motyl”, „Złoty Ul”, „Wodewil” i „Nowości” wbrew zakazowi konspiracyjnego ZASP-u. Po powstaniu warszawskim wywieziony wraz z innymi warszawiakami do obozu przesiedleńczego w Pruszkowie, a stąd wraz z innymi do Skawiny. Po zakończeniu wojny osiadł w Krakowie.

Udział w jawnych teatrach praktycznie uniemożliwił mu powrót na warszawską scenę po wojnie, z tego powodu występował w 1945 w zespole objazdowym, a następnie, do 1946 – w krakowskim Teatrze Kameralnym TUR. W latach 1947–1954 był aktorem warszawskich Miejskich Teatrów Dramatycznych. Do filmu już nie wrócił. Po epizodzie warszawskim do śmierci w 1959 grał na scenach krakowskich teatrów: Teatru im. Juliusza Słowackiego (gdzie w 1954 świętował 60-lecie pracy artystycznej[12]) i Starego Teatru.

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]
Grób Antoniego Fertnera na cmentarzu Rakowickim w Krakowie

Był co najmniej trzykrotnie żonaty:

– z Kazimierą Matyldą Habrowską – w latach 1895–1911 (małżeństwo zakończyło się rozwodem)[13],
– z aktorką[14] Heleną Pawłowską (ur. 10 grudnia 1873 w Piotrkowie[15], zm. 3 listopada 1944 w Grodzisku[16]), znaną z występu w filmie Antek kombinator (1913) oraz nagrań scenek na płytach gramofonowych[17],
– z Janiną Zaleską (ślub w parafii św. Floriana w Krakowie 17 marca 1958)[18].

Z ostatnią żoną miał syna, również Antoniego[19].

Zmarł w wieku 85 lat. Pochowany w alei zasłużonych na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera LXVII-płn. 1-4)[20].

Role filmowe

[edytuj | edytuj kod]

Mówiąc o filmografii Antoniego Fertnera należy wziąć pod uwagę różne jej okresy. Początkowo aktor nie traktował filmu zbyt poważnie[21]. W czasie I wojny światowej zagrał w kilkudziesięciu niemych filmach kręconych w Moskwie. Prawdziwy jednak rozkwit tej formy działalności artystycznej przypada na lata 1934–1939 wraz z pojawieniem się filmów dźwiękowych. Po II wojnie światowej aktor nie wrócił już do filmu, skupiając się na pracy teatralnej.

Okres przed I wojną światową (1908–1914), Warszawa (zabór rosyjski)
Okres I wojny światowej (1914–1918), Moskwa[22]
  • Antosza strażak
  • Chudy Antosza
  • U fryjzera
  • Blondynka czy brunetka
  • Noc poślubna
  • Antosza pogryziony
  • Antosza w balecie
  • Antosza u wróżki
  • Antosza łysieje
  • Antosza tyje
  • Antosza zgubił gorset
  • Antosza w szafie
  • Student i piękna nieznajoma (student)
  • Drakoński kontrakt

Dwudziestolecie międzywojenne (1918–1939)[23]

Role teatralne[24]

[edytuj | edytuj kod]
Tytuł sztuki Autor Rola Reżyseria Teatr Premiera
Maturzyści Zdzisław Skowroński Orliński Jerzy Ronard Bujański Stary Teatr – Kraków 1955-05-14
Ciężkie czasy Michał Bałucki Kwaskiewicz Władysław Krzemiński Teatry Dramatyczne (Teatr im.Słowackiego) – Kraków 1952-08-01
Złote niedole Władysław Krzemiński Dłutkiewicz Władysław Krzemiński Teatry Dramatyczne (Stary Teatr) – Kraków 1950-07-26
Romans z wodewilu Władysław Krzemiński Florian Gzymsik Władysław Krzemiński Teatry Dramatyczne (Stary Teatr) – Kraków 1948-12-31
Chory z urojenia Molier Argan Emil Chaberski Teatr Nowy – Poznań 1948-09-25
archipelag Lenoir Armand Salacrou Paweł Albert Lenoir Krystyna Zelwerowicz Teatry Dramatyczne (Stary Teatr) – Kraków 1948-05-29
Słomkowy kapelusz Eugene Labiche Nonancourt Roman Zawistowski Teatry Dramatyczne (Stary Teatr) – Kraków 1947-12-31
Chory z urojenia Molier Argan; Bacchelierus Wacław Nowakowski Teatry Dramatyczne (Teatr im.Słowackiego) – Kraków 1947-03-07
Wesoły wspólnik Wincenty Rapacki (syn) Eugeniusz Moliński Irena Ładosiówna Teatr Miejski – Lublin 1946-09-20
Ostrożnie! Świeżo malowane! Rene Fauchois Dr Odilon Gadarin Antoni Fertner Teatr Miejski – Lublin 1946-08-23
Gdy kwitnie lipa... Program składany Tadeusz Chrzanowski Teatr Gong – Teatr dla Wszystkich – Łódź 1946-06-16
Ostrożnie! Świeżo malowane! Rene Fauchois Dr Odilon Gadarin Stanisława Zbyszewska Teatr Kameralny TUR – Kraków 1945-12-14
Pan naczelnik – to ja! Georges Feydeau Mumuche Antoni Fertner Teatr Wodewil – Warszawa 1944-03-11
Cudzik i spółka Stefan Kiedrzyński Marian Cudzik Karol Borowski Teatr Mały – Warszawa 1935-02-16
Panna z dyplomacji Ives Mirande Minister Wacław Nowakowski Teatr Miejski im.Słowackiego – Kraków 1934-02-10
Pani ministrowa Adam Grzymała-Siedlecki Bodzenter Ludwik Solski Teatr Letni – Warszawa 1930-12-13
Nie rzucaj mnie madame Stefan Kiedrzyński Piotr Grzędzielski Paweł Owerłło Teatr Letni – Warszawa 1930-10-24
Maman do wzięcia Adam Grzymała-Siedlecki Wawrzyniec Wspaniały Emil Chaberski Teatr Letni – Warszawa 1930-03-20
Panienka z dancingu Stefan Krzywoszewski Woreczek Emil Chaberski Teatr Letni – Warszawa 1929-02-01
Bitwa pod Waterloo Menyhert Lengyel Jakub Jacobson (?) Teatr Letni – Warszawa 1925-12-18
Najszczęśliwszy z ludzi Stefan Kiedrzyński Paweł Rajkiewicz Antoni Fertner Teatr Polski – Wilno 1925-09-04
Zdobycie twierdzy Sacha Guitry Leon Vannaire Jan Janusz Teatr Polski – Warszawa 1923-06-07
Pacyfista Stanisław Kozłowski Szandor Nawarzil Marceli Trapszo Teatr Letni – Warszawa 1915-02-19
Hiszpańska mucha Franz Arnold, Ernest Bach Henryk Ludwik Śliwiński Teatr Rozmaitości – Warszawa 1913-12-02
Siostra Helena Aleksander Engel Hrabia Bensdorf Marceli Trapszo Nowości – Warszawa 1913-10-19
Struś Władysław Jastrzębiec-Zalewski Gaston Edmund Gasiński Nowości – Warszawa 1913-07-06
Dudek Georges Feydeau Vatelin Marceli Trapszo Nowości – Warszawa 1913-06-06
Dobrze skrojony frak Gabriel Dregely Jerzy Silberberg Marceli Trapszo Teatr Rozmaitości – Warszawa 1912-10-20
Ulubieniec kobiet M.Hennequin, G.Mitchel Prosper (?) Teatr Letni – Warszawa 1911-11-04
Król G.Caillavet, R.Flers, E.Arene Blond Ludwik Śliwiński Teatr Letni – Warszawa 1909-12-11

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Nagrody

[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

W 1987 nakręcono o nim film dokumentalny: Demon komizmu Antoni Fertner w reżyserii Tadeusza Pawłowicza i Zbigniewa Wawra (28 minut).

W 2014 r. Poczta Polska wyemitowała zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską upamiętniający Antoniego Fertnera znaczek pocztowy o nominale 2,35 zł należący do serii „Ludzie kina i teatru”[31].

16 kwietnia 2016 roku u szczytu ulicy Wieluńskiej w Częstochowie odsłonięto ławeczkę upamiętniającą aktora[32].

Anegdoty

[edytuj | edytuj kod]
  • Przypisuje się mu wymyślenie nazwy podwarszawskiej miejscowości Radość, gdzie miał willę[33][34].
  • W wieku około 76 lat został ojcem. Z powyższym zdarzeniem związane są anegdoty o aktorze. Podobno, gdy Fertner z ogromnym bukietem kwiatów przyszedł na oddział położniczy, lekarze żartowali: „Mistrzu, w Pana wieku?”. Aktor odparł „No cóż, kochani, nie będę ukrywać, Solski mi pomagał”. Ludwik Solski miał wtedy prawie 100 lat. Inna anegdota opowiada, że Fertner na kąśliwe gratulacje kolegów odpowiadał: „To złośliwość przedmiotów martwych”[35].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Akta metrykalne parafii rzymskokatolickiej św. Zygmunta w Częstochowie, akt nr 361/1874.
  2. ↑ W aktach metrykalnych oraz w Monitorze Polskim z 1954 używane jest imię Teofil, ale według innych opracowań ojciec aktora miał na imię Teodor.
  3. ↑ Joanna Skiba, Gdyby Fertner nie został aktorem, byłby cukiernikiem i miał sklep w Częstochowie [online], Wyborcza.pl, 25 maja 2012 [dostęp 2012-11-13].
  4. ↑ a b c d e f g h Lucjan Kydryński: Życie wśród gwiazd. Wydawnictwo Prószyński i S-ka, 1997, s. 13. ISBN 83-7180-111-4.
  5. ↑ a b c d Dominika Kaszuba, Antoni Fertner – Polak, którego pokochali Rosjanie [online], Onet.pl, 23 maja 2011 [dostęp 2011-05-31] [zarchiwizowane z adresu 2011-06-02] (pol.).
  6. ↑ „Podróże komiczne” Antoni Fertner.
  7. ↑ Jubileusz warszawskiego Tow. cyklistów. „Nowości Illustrowane”. Nr 4, s. 15-16, 27 stycznia 1912. 
  8. ↑ Piotr Horbatowski, Polskie życie teatralne w Kijowie w latach 1905-1918. Aneks III. Kalendarium występów gościnnych artystów i zespołów polskich w Kijowie, 2009, ISBN 978-83-233-2637-3.
  9. ↑ Happening w obronie zabytkowej willi Fertnera w Radości. wyborcza.pl, 16 kwietnia 2016. [dostęp 2016-04-17].
  10. ↑ Ferner A., Podróże komiczne, s. 219.
  11. ↑ Artyści, ofiary wojny. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 265, s. 2, 5 października 1939. 
  12. ↑ Lucjan Kydryński: Życie wśród gwiazd. Wydawnictwo Prószyński i S-ka, 1997, s. 12. ISBN 83-7180-111-4.
  13. ↑ Na podstawie akt metrykalnych parafii św. Krzyża w Warszawie. Akt nr 227/1895.
  14. ↑ W 1908 aktorka warszawskiego Teatru Nowości. Występowała razem z Antonim Ferterem. Na podstawie Adresy Warszawy na rok 1908.
  15. ↑ Podawana jest także inna data i miejsce urodzenia: 1876, Warszawa.
  16. ↑ Na podstawie danych serwisu filmowego w bazie IMDb (ang.) oraz biogramu w serwisie filmpolski.pl.
  17. ↑ Przykładowe nagranie ze zbiorów NAC (link) [dostęp 2013-02-28].
  18. ↑ Na podstawie przypisu w akcie urodzenia aktora, Akta metrykalne parafii św. Zygmunta, Częstochowa. Akt nr 361/1874.
  19. ↑ Chcą ratować słynną willę: "Ważna dla polskiej kultury". wyborcza.pl, 22 marca 2013. [dostęp 2016-04-17].
  20. ↑ Fertner Antoni - Zarząd Cmentarzy Komunalnych [online], zck-krakow.pl [dostęp 2020-07-06].
  21. ↑ Antoni Fertner: Podróże komiczne. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1960, s. 124.
  22. ↑ Na podstawie wspomnień aktora w książce „Podróże komiczne”.
  23. ↑ Lista na podstawie danych filmpolski.pl.
  24. ↑ Antoni Fertner, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-04-10].
  25. ↑ M.P. z 1931 r. nr 38, poz. 64 „za zasługi na polu sztuki scenicznej”.
  26. ↑ 1 sierpnia 1931 r, według francuskiego archiwum kawalerów Legii Honorowej na stronie http://www.genealogie.com/ Légion d'Honneur SUJET : Antoine FERTNER Infos complémentaires : Décoration : Chevalier de la Légion d'Honneur Date de décoration : 1er août 1931 Fonction : artiste dramatique Informations : (POLOGNE) Sources : Annuaire officiel de la Légion d'Honneur de tous les membres au 1er janvier 1932 Date de parution : en 1931.
  27. ↑ Fertner A., Podróże komiczne, s. 209.
  28. ↑ M.P. z 1954 r. nr 27, poz. 423 „w związku z 60-leciem pracy w dziedzinie teatru”.
  29. ↑ M.P. z 1955 r. nr 103, poz. 1410 Uchwałą Rady Państwa z dnia 28 stycznia 1955 r. nr 0/247 – na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.
  30. ↑ Nagrody Państwowe za osiągnięcia w dziedzinie nauki, postępu technicznego, literatury i sztuki. „Życie Warszawy”. Rok XII, Nr 173 (3656), s. 5, 22 lipca 1955. Warszawa: Instytut Prasy „Czytelnik”. [dostęp 2024-05-29]. 
  31. ↑ 2014.10.31. Ludzie kina i teatru (3). kzp.pl. [dostęp 2024-05-24]. (pol.).
  32. ↑ Częstochowa: odsłonięto ławeczkę aktora Antoniego Fertnera [online], onet.pl, 16 kwietnia 2016 [dostęp 2016-04-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-17].
  33. ↑ Demon komizmu Antoni Fertner w reżyserii Tadeusza Pawłowicza i Zbigniewa Wawra.
  34. ↑ Dawna willa Fertnera w Radości popada w ruinę [online], WawerInfo.pl, 6 grudnia 2012 [dostęp 2013-02-26] [zarchiwizowane z adresu 2014-05-21].
  35. ↑ O Antonim Fertnerze opowiada jego syn [online] [dostęp 2022-07-27].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • J. Maśnicki, K. Stepan: Pleograf, 1996.
  • Antoni Fertner: Podróże komiczne – tom wspomnień zebranych i opracowanych przez Jerzego Bobera i wydanych przez Wydawnictwo Literackie, Kraków 1960, już po śmierci aktora.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]