Bruno Jasieński

Bruno Jasieński
Ilustracja
Bruno Jasieński
Imię i nazwisko

Wiktor Bruno Jasieński

Data i miejsce urodzenia

17 lipca 1901
Klimontów

Data i miejsce śmierci

17 września 1938
Kommunarka

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura piękna

Ważne dzieła
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Cmentarz Rakowicki.
Grób matki oraz symboliczny Jasieńskiego.

Bruno Jasieński, urodzony jako Wiktor Zysman, właściwie Wiktor Jasieński[1] (ur. 17 lipca[2] 1901 w Klimontowie, zm. 17 września 1938 w miejscu straceń Kommunarka pod Moskwą[3][4]) – polski poeta, prozaik i dramaturg, zaliczany do grona poetów wyklętych, współtwórca polskiego futuryzmu, autor manifestów futurystycznych, przedstawiciel polskiej awangardy międzywojennej, działacz komunistyczny.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo i wczesna młodość

[edytuj | edytuj kod]

Ojciec pisarza, Jakub Zysman, luteranin, zasymilowany Żyd, był lekarzem i społecznikiem; matka Jasieńskiego, Eufemia Maria z Modzelewskich była szlachcianką. Oprócz Brunona mieli dwoje dzieci, Irenę i Jerzego. W 1921 zmarła Irena, zwana Renią, ukochana siostra Brunona, którą poeta wspomina kilkakrotnie w swojej twórczości (poświęcił jej m.in. futurystyczny wiersz Pogżeb Reńi i zadedykował Pieśń o głodzie)[5].

Dzieciństwo spędził Jasieński w Klimontowie. Od szóstego roku życia uczył się w Warszawie. W 1909 r. zaczął uczęszczać do warszawskiego gimnazjum im. Mikołaja Reja[6], był redaktorem szkolnego pisma „Drugak”, później został redaktorem i wydawcą gazetki „Sztubak”[6]. W tym okresie zaczął pisać wiersze oraz próbował sił w przekładach utworów poetyckich z niemieckiego i rosyjskiego. W czasie I wojny światowej Jakub Zysman został wcielony do rosyjskiej armii, a Eufemia Zysmanowa wyjechała z dziećmi do Rosji, gdzie w maju 1918 roku przyszły poeta ukończył 8-klasową Szkołę Polską w Moskwie[7]. W Rosji zachwycił się futuryzmem Igora Siewierianina, ale interesował się także twórczością Majakowskiego, Chlebnikowa i Kruczonycha[potrzebny przypis]. Widział wypadki roku 1917[8]. W 1918 (uzyskawszy srebrny medal na egzaminie maturalnym) wrócił do Polski i podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego[9].

Podczas wakacji w 1919 roku Jasieński stworzył w Klimontowie teatr amatorski, który w przyklasztornym refektarzu wystawił Ich czworo Zapolskiej, Sędziów, a następnie Wesele Wyspiańskiego z udziałem niepiśmiennych chłopów-naturszczyków. Jasieński wprowadził do tekstu dramatu nową rolę – Widmo Głodu, które wygłaszało dopisany przez poetę monolog przed I aktem, natomiast w akcie II ukazując się Poecie, cytowało słowa z Manifestu Komunistycznego: Widmo krąży po Europie, widmo komunizmu[10].

Okres futurystyczny

[edytuj | edytuj kod]

Od 1920 roku posługiwał się imieniem Bruno[11].

W czasie wojny polsko-bolszewickiej został powołany do odbycia kilkumiesięcznego przeszkolenia wojskowego w szkole podchorążych w Chełmnie. Zachowały się wspomnienia[12] o zorganizowanym przez Brunona wieczorze poetyckim, który zakończył się skandalem i aresztowaniem poety za obrazę podoficera. Według zeznań złożonych po latach dla NKWD, spędził w areszcie dwa miesiące. Brat Jasieńskiego odnotował, że w tym okresie Brunona odwiedzał w areszcie inny ówczesny student podchorążówki, późniejszy kardynał, Stefan Wyszyński[13], aczkolwiek z badań Ewy K. Czaczkowskiej wynika, że ten nie mógł tego robić, gdyż w tym okresie leczył gruźlicę i przebywał w domu[14].

Jako student Jasieński zaangażował się w tworzenie ruchu futurystów, współpracował ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim. 13 marca 1920 założyli Niezalegalizowany Klub Futurystów Pod Katarynką zwany Katarynki[15], [16]. Przez pewien czas działał również z futurystami w Warszawie – uczestniczył w recitalu w Filharmonii Warszawskiej w marcu 1921 i współorganizował wielki wieczór w sali Towarzystwa Higienicznego[17]. Zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem, Anatolem Sternem[18]. Pierwsze wiersze opublikował w krakowskim piśmie „Formiści” w kwietniu 1920, podpisując je swoim imieniem i nazwiskiem. Następne publikacje podpisywał już nazwiskiem Bruno Jasieński. W czerwcu 1921 roku uczestniczył w poetyckim recitalu w teatrze Słowackiego w Krakowie, a także zredagował i wydał 4-stronicowe pismo „JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską”, zawierające m.in. Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća, Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej, Mańifest w sprawie poezji futurystycznej oraz Mańifest w sprawie krytyki artystycznej. Powyższa jednodniówka zawierała teksty autorstwa Brunona Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego. Jasieński wraz z Anatolem Sternem jest również autorem manifestu futuryzmu polskiego „Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw”[19].

Pomiędzy 1921 a 1923 rokiem współorganizował kilkadziesiąt wieczorów poetyckich, „poezokoncertów” i recitali futurystycznych. Wiele z nich zakończyło się skandalami, niektóre zostały wstrzymane przed rozpoczęciem, niekiedy dochodziło do interwencji policji[20][21].

Dalsze miesiące to współpraca z „Almanachem Nowej Sztuki”, „Zwrotnicą”, „Trybuną Robotniczą”, „Nową Kulturą”, wyjazd do Lwowa, próba założenia kabaretu z Hemarem[22].

Studiując w Krakowie Jasieński był świadkiem tzw. wypadków krakowskich 1923 roku. Pod wpływem tych wydarzeń związał się z ruchem komunistycznym[23]. W 1924 wspólnie z Anatolem Sternem opublikowali świadczący o lewicowych fascynacjach tomik Ziemia na lewo[24]. Był współpracownikiem „Kultury Robotniczej”, legalnego organu Komunistycznej Partii Polski[25]. Współpracował z miesięcznikiem „Dźwignia”[26].

Okres paryski

[edytuj | edytuj kod]

W 1923 poeta poślubił Karę (właśc. Klarę) Arem, córkę zamożnego kupca lwowskiego[27]. W październiku 1925 wyjechali do Paryża, gdzie Jasieński pracował jako korespondent polskich gazet: lwowskiego „Wieku Nowego”, „Kuriera Lwowskiego” „Gazety Porannej”. W Paryżu spotykał się z Tytusem Czyżewskim, Józefem Czapskim, którzy wobec problemów materialnych, pomagali mu w sprawach egzystencjalnych. Po raz kolejny podjął próby zbliżenia się do środowisk komunistycznych. Nawiązał kontakt z Zygmuntem Modzelewskim. Wraz z nim i polskimi robotnikami stworzył amatorski teatr na Saint Denis. Nawiązał również kontakt z Tomaszem Dąbalem. Coraz bardziej się radykalizował. Powstało Słowo o Jakubie Szeli, a przede wszystkim Palę Paryż. Po skandalu związanym z opublikowaniem tej powieści i wydaleniu z Francji w 1929[28] Jasieński wyjechał i drogą morską znalazł się w ZSRR.

Okres radziecki

[edytuj | edytuj kod]

W 1929 roku osiadł w ZSRR. Dzięki staraniom Tomasza Dąbala został entuzjastycznie przyjęty. W dniu przyjazdu do Leningradu witały go tłumy[29].

Od razu otrzymał stanowisko redaktora naczelnego pisma Polonii „Kultura Mas” i kierownika działu literackiego „Trybuny Radzieckiej”. Wkrótce został przeniesiony z sekcji polskiej Komunistycznej Partii Francji do WKP(b), w 1932 stał się jej członkiem rzeczywistym[30]. Na przełomie 1929 i 1930 rozstał się z Karą Arem i zerwał z nią wszelkie kontakty – później twierdził, że wyłącznie z jej winy, wywołała bowiem szereg skandali, wiążąc się z kolejnymi mężczyznami (prawdopodobnie pod koniec życia Karę łączył romans z Gienrichem Jagodą, co ją zgubiło[31]). Jasieński miał z Karą syna, na którego płacił przez 8 lat alimenty, ale nigdy go nie widywał. Ożenił się powtórnie, z Rosjanką, Anną Bierzin, uprzednio żoną szefa Razwiedupru Jana Bierzina[32]. Coraz bardziej odsuwał się od środowisk polonijnych, by zerwać z nimi prawie zupełnie. Od 1934 członek zarządu Związku Pisarzy Radzieckich, współpracował z „Literaturą Międzynarodową” i „Kulturą Mas”[33][34]. Od 1930 roku aktywnie zaangażował się w sowietyzację Tadżykistanu[35].

Proces i śmierć

[edytuj | edytuj kod]

Okoliczności jego śmierci były nieznane do 1992 roku. 31 lipca 1937 roku, w okresie wielkiej czystki, został aresztowany przez NKWD. Powszechnie sądzono, że został skazany na 15 lat pobytu w łagrze, zesłany na Syberię i zmarł w Gułagu. Tę legendę utrwalała relacja Aleksandra Wata[36] oraz utwór Jacka Kaczmarskiego[37]. W rzeczywistości 17 września 1938 Jasieński został skazany na karę śmierci przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR z zarzutu o „udział w kontrrewolucyjnej organizacji terrorystycznej”, tego samego dnia rozstrzelany i pochowany w bezimiennej mogile w miejscu straceń Kommunarka pod Moskwą. Zrehabilitowany 24 grudnia 1955 roku postanowieniem Kolegium Wojskowego SN ZSRR[3][14][38].

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Tworzył w języku polskim, rosyjskim i francuskim. Autor tomików wierszy But w butonierce i Ziemia na lewo, dramatu Bal manekinów, poematu Słowo o Jakubie Szeli, powieści Palę Paryż. Wraz z Anatolem Sternem jest autorem manifestu futuryzmu polskiego Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw.

We wczesnych wierszach z tomiku But w butonierce widać wyraźne wpływy twórczości Igora Siewierianina[39].

Wśród utworów poetyckich Jasieńskiego znaleźć można zarówno eksperymenty formalne (neologizmy, rozbijanie słowa i zdania), jak i wiersze ściśle podporządkowane klasycznym regułom wersyfikacji – na przykład fragment Pieśń o głodzie został napisany heksametrem[40].

Twórczość Jasieńskiego w ZSRR przybrała socrealistyczny charakter. W dziele sławiącym budowę Kanału Białomorsko-Bałtyckiego był współautorem rozdziału zatytułowanego Dobić wroga klasowego[41][42]. Socrealistyczna powieść Człowiek zmienia skórę przez wiele lat była lekturą w szkołach Tadżyckiej SRR[43].

Tomiki poetyckie

[edytuj | edytuj kod]
Słowo o Jakubie Szeli, Paryż 1926

Powieści

[edytuj | edytuj kod]

Poematy

[edytuj | edytuj kod]

Utwory dramatyczne

[edytuj | edytuj kod]
  • Bal manekinów (1931, tłumaczenie 1957, wznowienie 2006)
  • Rzecz gromadzka (1930, na motywach Słowa o Jakubie Szeli)

Nowele

[edytuj | edytuj kod]
  • Klucze (1925)
  • Męstwo (1935)
  • Nos (1936)
  • Główny winowajca (napisane w 1936, opublikowane po polsku w 1957)

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

W Klimontowie, rodzinnej miejscowości Jasieńskiego, od 2002 do 2011 roku każdego lata odbywały się na cześć pisarza Brunonalia[47][48]. Jego imieniem nazwano ulice w Kielcach (obecnie jest to ulica imienia Zbigniewa Herberta) oraz w Klimontowie (obecnie jest to ulica imienia Heleny Herman)[49].

W ocenie Instytutu Pamięci Narodowej nazwy ulic imienia Brunona Jasieńskiego powinny zostać zmienione jako wypełniające normę ustawy o zakazie propagowania komunizmu[50].

Jacek Kaczmarski nagrał utwór Epitafium dla Brunona Jasieńskiego.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ K. Jaworski, „Czytały go białe panienki z podkrążonymi oczyma...” – kilka słów o życiu i poezji Brunona Jasieńskiego, s. 187–189, W: Bruno Jasieński, But w butonierce i inne wiersze, Warszawa: Iskry, 2006, ISBN 83-244-0012-5, OCLC 71194880 [dostęp 2023-01-25].
  2. ↑ Wiele źródeł podaje błędną datę 21 lipca. W rzeczywistości 21 lipca to data chrztu i rejestracji niemowlęcia w Urzędzie Stanu Cywilnego.
  3. ↑ a b Ясенский Бруно. Сахаровский центр. [dostęp 2016-04-30].
  4. ↑ Wiele źródeł, w tym i Polski Słownik Biograficzny (tom XI z 1965 r.) podawało, iż Jasieński zmarł 16 grudnia 1939 na zapalenie mózgu – w następstwie powikłań po przebytym tyfusie plamistym. Informacja ta została potem w Polskim Słowniku Biograficznym sprostowana.
  5. ↑ Edward Balcerzan: Bruno Jasieński. Utwory poetyckie. Manifesty. Szkice. Ossolineum, 1972, s. IX–X.
  6. ↑ a b Mieszko Banasiak. Słowo o dzieciństwie i dorastaniu Brunona Jasieńskiego. „Midrasz”. 6(134), czerwiec 2008. ISSN 1428-121X. 
  7. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 33–34.
  8. ↑ Jaworski 2006 ↓, s. 192.
  9. ↑ Jaworski 2006 ↓, s. 192–193.
  10. ↑ J. Butwiłło, Widmo Głodu, czyli poprawka do „Wesela”, Słowo Ludu 1965, nr 318.
  11. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 25.
  12. ↑ Chodzi o wspomnienia Jerzego Jasieńskiego i Mieczysława Giergielewicza. Zob. Krzysztof Jaworski, Bruno Jasieński w Paryżu, Kielce, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2003, s. 15–17.
  13. ↑ Ibidem.
  14. ↑ a b Krzysztof Masłoń: Bruno Jasieński – poeta kacapski. Rzeczpospolita, 2009-12-05. [dostęp 2009-12-05]. (pol.).
  15. ↑ Jacek Olczyk. Krótki epizod „futuryzacji życia”. „Midrasz”. 6(134), s. 18–19, czerwiec 2008. ISSN 1428-121X. 
  16. ↑ Jaworski 2006 ↓, s. 194–195.
  17. ↑ Aleksander Wat, Mój wiek, Czesław Miłosz (oprac.), Lidia Ciołkoszowa (oprac.), Warszawa: Czytelnik, 1990, s. 25, ISBN 83-07-02054-9, OCLC 834089552.
  18. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 251.
  19. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 88.
  20. ↑ Stern A. Bruno Jasieński, Warszawa 1969, s. 11; Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, Ossolineum, 1978, s. XLIII–LVI.
  21. ↑ Jaworski 2006 ↓, s. 197.
  22. ↑ Mariola Szydłowska: Dzieje pewnej przyjaźni. 2003-08-15. [dostęp 2009-09-23].
  23. ↑ Kasper Pfeifer, Emancypacyjny projekt pierwszej polskiej awangardy, „Pamiętnik Literacki” (1), 2021, 5–20., ISSN 0031-0514.
  24. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 110.
  25. ↑ Andrzej Z. Makowiecki, Kultura Robotnicza, w: Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny, t. I, Warszawa 1984, s. 538.
  26. ↑ Marian Stępień, Dźwignia, w: Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny, t. II, Warszawa 1985, s. 231.
  27. ↑ Aleksander Wat, Mój wiek, Czesław Miłosz (oprac.), Lidia Ciołkoszowa (oprac.), Warszawa: Czytelnik, 1990, s. 32, ISBN 83-07-02054-9, OCLC 834089552.
  28. ↑ Bruno Jasieński, écrivain révolutionnaire polonais expulsé de France, „L’Humanité” 06/05/1926.
  29. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 192–197.
  30. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 212.
  31. ↑ Mitzner Piotr, Bruno Jasieński. Śmierć futurysty, „Karta” nr 11/1993, s. 70.
  32. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 209.
  33. ↑ Dziarnowska 1978 ↓, s. 231 i dalsze.
  34. ↑ Kitrasiewicz 2007 ↓, s. 72.
  35. ↑ Marci Shore: Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem. Świat książki, 2009, s. 138–139. ISBN 978-83-247-0828-4.
  36. ↑ Mój wiek. Pamiętnik mówiony, część I, Czytelnik 1990, s. 34.
  37. ↑ Epitafium dla Brunona Jasieńskiego.
  38. ↑ Krzysztof Jaworski, Bruno Jasieński w sowieckim więzieniu: aresztowanie, wyrok, śmierć, Kielce 1995, s. 54.
  39. ↑ Julian Tuwim w swojej poetyckiej, parodystycznej „recenzji” z debiutanckiego tomiku Jasieńskiego pisał między innymi Siewierjasień (…) siewie-rani serce dam!, a także Przekrakowił siewierezję (zob. Julian Tuwim, Sprawozdanie z książki Jasieńskiego „But w butonierce” w: Księga parodii, Warszawa, WAiF 1985, s.69). Na pokrewieństwo z Siewierianinem zwracało uwagę wielu krytyków i literaturoznawców, m.in. Edward Balcerzan (zob. Bruno Jasieński Utwory poetyckie. Manifesty. Szkice, Ossolineum 1972, s. VII) czy Beata Śniecikowska (Nuż w uhu? Koncepcje dźwięku w poezji polskiego futuryzmu, Wrocław 2008, s.86).
  40. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 96.
  41. ↑ Jaworski 2006 ↓, s. 202.
  42. ↑ Por. Kizny T. Biełomorkanał imienia Stalina, Karta 1994, nr 13, s. 87.
  43. ↑ Jaworski 2009 ↓, s. 214.
  44. ↑ Bruno Jasieński, But w butonierce. Poezje [online], polona.pl [dostęp 2018-06-02].
  45. ↑ Bruno Jasieński, Palę Paryż. Powieść, wyd. 1929 [online], polona.pl [dostęp 2018-06-02].
  46. ↑ Bruno Jasieński, Słowo o Jakubie Szeli [online], polona.pl [dostęp 2018-06-02].
  47. ↑ Maria Więckowska. Nonsensy tańczące na ulicach. „Midrasz”. 6(134), s. 9–11, czerwiec 2008. ISSN 1428-121X. 
  48. ↑ Wojciech Orliński: Powrót poety. Gazeta Wyborcza, 2002-07-16. [dostęp 2023-09-17].
  49. ↑ Wojewoda zmienia nazwy ulic. Radio Kielce, 2017-12-21. [dostęp 2023-09-17].
  50. ↑ Nazwy do zmiany; ul. Jasieńskiego Brunona. Instytut Pamięci Narodowej. [dostęp 2023-09-17].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ W książce znajduje się bogaty wybór tekstów źródłowych, między innymi (na str. 194) fotokopia zaświadczenia o wykonaniu wyroku przez rozstrzelanie dnia 17 września 1938 podpisana przez Naczelnika 12 wydziału Pierwszego Wydziału Specjalnego NKWD, Szewieliowa. Miejsce pochówku zostało ustalone dzięki prześledzeniu list rozstrzelanych sporządzonych przez Walentynę Tichanową ze Stowarzyszenia Memoriał.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]