Cmentarze żydowskie w Gdańsku

Cmentarz żydowski w Gdańsku

Jüdischer Friedhof

nr rej. 904
Macewy rabina Ashkenazego i rabina Posnera, umieszczone w 2009 r.
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Gdańsk
Adres	ul. Cmentarna
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	judaizm
Stan cmentarza	nieczynny
Powierzchnia cmentarza	2,3 ha
Data otwarcia	1694
Data likwidacji	1956
Położenie na mapie Gdańska Cmentarz żydowski w Gdańsku
Położenie na mapie Polski Cmentarz żydowski w Gdańsku
Położenie na mapie województwa pomorskiego Cmentarz żydowski w Gdańsku
54°21′06″N 18°38′53″E/54,351667 18,648056
Multimedia w Wikimedia Commons

Cmentarz żydowski w Gdańsku-Wrzeszczu

Israelitischer Friedhof

Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Gdańsk
Adres	ul. Traugutta
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	judaizm
Stan cmentarza	nieczynny
Powierzchnia cmentarza	0,35 ha
Data likwidacji	1942
Multimedia w Wikimedia Commons

W Gdańsku istniały trzy cmentarze żydowskie^[1], z których pozostały dwie nieczynne nekropolie. Większa znajduje się przy ul. Cmentarnej (opodal katolickiego cmentarza Salvator Nowy), a mniejsza przy ul. Traugutta na Królewskim Wzgórzu (w okolicach Świętej Studzienki).

 Osobny artykuł: Historia Żydów w Gdańsku.

Cmentarz przy Grodzisku

Powstał w czasach krótkiego osadnictwa Żydów (lata 1709-1740) w śródmiejskim rejonie Grodziska. Dokładna lokalizacja cmentarza nie jest znana. Był czynny w latach 1710-1730 i następnie w czasach napoleońskich (od 1807 roku), kiedy chowano na nim poległych w walkach, początkowo pochowanych na przykład w przydomowych ogródkach. Cmentarz został zlikwidowany w 1840 roku podczas rozbudowy umocnień Grodziska. Szczątki zmarłych zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz żydowski w obecnej dzielnicy Chełm^[2].

Cmentarz na Chełmie

Zabytkowy (nr rej. 904 z 3 października 1984^[3]) cmentarz żydowski (Jüdischer Friedhof^[4]) na tzw. Żydowskiej Górce w Chełmie (przed 1945 rokiem noszącym nazwę Stolzenberg) został założony w paśmie wzgórz morenowych najpóźniej w drugiej połowie XVI wieku^[5]. Pierwsza historyczna wzmianka o nim pochodzi z 1694 roku. Chełm był ówcześnie samodzielną wsią, a od 1773 roku oddzielnym miastem. W 1814 roku Chełm został przyłączony do Gdańska^[6]. Jest to najstarsza i największa żydowska nekropolia na Pomorzu oraz jedno z najstarszych miejsc pochówku Żydów w tej części Europy. Należała do Chewra Kadisza (Bractwa Pogrzebowego) gminy wyznaniowej Stare Szkoty. Od połowy XIX wieku była główną nekropolią gdańskich Żydów. Stele nagrobne (macewy) były zwrócone na wschód, w kierunku Jerozolimy i ustawione pionowo.

Cmentarz przetrwał w dobrym stanie II wojnę światową i został zamknięty w 1956 roku. W kolejnych dziesięcioleciach uległ znacznej dewastacji. Został ogrodzony i odrestaurowany w latach 2006-2008^[7]. W 2009 roku postawiono nowe macewy na grobach dwóch XVIII-wiecznych rabinów: Elchanana Aschkenasiego i Meira Posnera^[8]. W lutym 2016 część nagrobków na cmentarzu została zdewastowana^[9].

Na powierzchni 2,3 hektara zachowało się około 240 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1841 roku^[10]. Nagrobki wykonane są z piaskowca. Posiadają typowe zdobienia i inskrypcje w języku hebrajskim oraz języku niemieckim.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na cmentarzu żydowskim w Gdańsku Chełmie.

• 
  Widok ogólny w 2015 r.
• 
  Widok ogólny w 2022 r.
• 
  Relikty ohelu, stan na 2022 r. po częściowej renowacji
• 
  Macewa
• 
  Drzewa na cmentarzu

Cmentarz na Królewskim Wzgórzu

 Osobny artykuł: Stara Synagoga w Gdańsku-Wrzeszczu.

W XVIII wieku we Wrzeszczu - ówcześnie oddzielnej wsi - osiedlili się Żydzi, którzy nie mogli zamieszkać w granicach miasta Gdańska. Cmentarz żydowski (Israelitischer Friedhof)^[11] na Królewskim Wzgórzu w obecnej dzielnicy Wrzeszcz Górny został założony w połowie XVIII wieku. Niedługo później, w 1814 roku również Wrzeszcz został przyłączony do Gdańska^[6]. Cmentarz został mocno zdewastowany podczas wojen napoleońskich. Do 1823 roku cmentarz został zamknięty, następnie przeprowadzono prace renowacyjne i powiększony cmentarz ponownie otworzono; funkcjonował do stycznia 1939 roku. Na mocy umowy wymuszonej przez nazistowski Senat Wolnego Miasta Gdańska teren na Królewskim Wzgórzu został sprzedany, a w 1942 roku cmentarz zamknięty przez władze nazistowskie. W 1939 roku rozpoczęła się dewastacja i rozgrabianie nekropolii^[12].

Prawdopodobnie w latach siedemdziesiątych XX wieku dziesiątki nagrobków zostały wykorzystane przez okolicznych mieszkańców do budowy kamiennych schodów, prowadzących na przeciwległą stronę Jaśkowej Doliny. Wielu nazywało je „schodami hańby”. Uważano, że pochodziły z cmentarza żydowskiego we Wrzeszczu, jednak po demontażu schodów w 2014 roku okazało się, że były to chrześcijańskie płyty nagrobne^[13].

Na powierzchni 0,35 hektara zachowało się 7 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1823. Cmentarz nie jest ogrodzony^[14].

• 
  Widok ogólny
• 
  Cmentarz (w kółku) na planie z 1912 roku

Zobacz też

• Cmentarze w Gdańsku
• W granicach ówczesnego Wolnego Miasta Gdańska funkcjonował też cmentarz żydowski w Sopocie

Przypisy

1. CMENTARZE. www.gedanopedia.pl.
2. CMENTARZE NA TERENIE ŚRÓDMIEŚCIA. ZESPÓŁ U PODNÓŻA GRODZISKA. www.gedanopedia.pl.
3. Rejestr zabytków nieruchomych. kobidz.pl.
4. CMENTARZE NA CHEŁMIE. www.gedanopedia.pl.
5. Cmentarze Żydowskie w Gdańsku. Forum Żydów Polskich. [dostęp 2011-02-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-06)].
6. Jednostki morfogenetyczne Gdańska. [dostęp 2014-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-18)].
7. Cmentarz żydowski w Gdańsku Chełmie. Gmina Wyznaniowa Żydowska w Gdańsku.
8. Pomnik kindertransportów w Gdańsku. trojmiasto.gazeta.pl.
9. Wandale zniszczyli macewy na cmentarzu w Gdańsku
10. Burchard podaje, iż cmentarz założono w XVII w., zachowało się około 100 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1786 roku
11. CMENTARZE WE WRZESZCZU. PRZY UL. TRAUGUTTA. www.gedanopedia.pl.
12. CMENTARZ NA KRÓLEWSKIM WZGÓRZU. gdansk.jewish.org.pl.
13. Schody do lasu: były z nagrobków, są z drewna. www.trojmiasto.pl, 7 listopada 2014.
14. Burchard nie wspomina o pracach renowacyjnych

Bibliografia

• Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 40-41.

Linki zewnętrzne

• Cmentarz żydowski na Chełmie w Gdańsku w portalu Wirtualny Sztetl
• Cmentarz żydowski na Królewskim Wzgórzu w Gdańsku w portalu Wirtualny Sztetl
• Cmentarz żydowski w Gdańsku-Wrzeszczu w portalu Wirtualny Sztetl
• Cmentarz żydowski na gdańskim Chełmie w portalu histmag.org
• Cmentarz żydowski na Chełmie w Akademii Rzygaczy
• Cmentarz żydowski w Gdańsku w dzielnicy Chełm. kirkuty.xip.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-08)].