David Premack

David Premack
Data i miejsce urodzenia

26 października 1925
Aberdeen

Data i miejsce śmierci

11 czerwca 2015
Santa Barbara

Zawód, zajęcie

psycholog (psychologia poznawcza, psychologia eksperymentalna), filozof

Narodowość

amerykańska

Alma Mater

Uniwersytet Minnesoty

Uczelnia

Uniwersytet Missouri, Uniwersytet Kalifornijski w Santa Barbara, Uniwersytet Pensylwanii

Stanowisko

profesor

Strona internetowa

David Premack (ur. 26 października 1925 w Aberdeen, zm. 11 czerwca 2015 w Santa Barbara) – amerykański psycholog poznawczy i filozof (pozytywizm logiczny), prymatolog związany z Uniwersytetem Missouri, Uniwersytetem Kalifornijskim w Santa Barbara, Uniwersytetem Pensylwanii, twórca zasady, dotyczącej wzmacniania zachowań mniej prawdopodobnych przez bardziej prawdopodobne (zasada Premacka(inne języki)), powszechnie stosowanego pojęcia „teoria umysłu”[a] oraz propozycji sposobu komunikacji z innymi naczelnymi, która stała się inspiracją dla twórców języka yerkish(inne języki).

Liczne badania wykonał wspólnie z żoną, Ann James Premack, współautorką wielu publikacji.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Studiował na Uniwersytecie Minnesoty[1], w którym rozwijały się wówczas intensywnie nowatorskie badania na pograniczu filozofii i psychologii, które prowadzili m.in. Herbert Feigl, Wilfrid Sellars, Paul E. Meehl(inne języki)[2], Stanley Schachter(inne języki)[3], Leon Festinger (zob. Koło Wiedeńskie, pozytywizm logiczny, psychologia społeczna i in.). W 1943 roku uzyskał stopień B.A. z magna cum laude[1].

Po wybuchu II wojny światowej i przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do koalicji antyhitlerowskiej David Premack musiał przerwać studia. W latach 1943–1946 służył w United States Army[1].

Po zakończeniu wojny otrzymał kolejne stopnie naukowe w latach[1]:

W następnych latach pracował naukowo na stanowiskach[1]:

Po odejściu na emeryturę z Penn w 1990 objął stanowisko Visiting Scientist w Centre de recherche en épistémologie appliquée, CREA (École polytechnique, Paryż)[1]. Wspólnie z żoną badał procesy poznawcze dzieci. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych zamieszkali w okolicy Santa Barbara[7].

Tematyka badań naukowych

[edytuj | edytuj kod]

Zasada Premacka

[edytuj | edytuj kod]
Badano m.in. zależność dziennego spożycia pokarmu przez szczury doświadczalne od możliwości korzystania z ulubionego kołowrotka–karuzeli[8][9][10]

Liczne doświadczenia D. Premacka były wykonane w University of Missouri zgodnie z behawiorystycznymi zasadami B.F. Skinnera. Analizował teorię wzmocnień, wykonując badania zmian zachowań dzieci i zwierząt doświadczalnych[8][9][11][12] (zob. eksperymentalna analiza zachowania, wzmocnienie pozytywne i negatywne, warunkowanie instrumentalne i in.). Pierwsze wyniki zostały opublikowane prawdopodobnie w 1959 roku (artykuł pt. Toward empirical behavior laws. I. positive reinforcement). Starannie zaplanowane i wielokrotnie powtarzane doświadczenia z udziałem dzieci i małp Cebus pozwoliły wykazać, że wzmacniającą określone zachowanie nagrodą – bodźcem warunkowym wywołującym odruch bezwarunkowy (naturalna reakcja na bodziec bezwarunkowy) – może być inne zachowanie. Wzmacnianie jest tym silniejsze, im częściej to zachowanie jest wykonywane jako spontaniczne[b][11]. W przypadku doświadczeń ze szczurami określano np. zależność między dziennym spożyciem pokarmu i możliwością lubianego biegania (dostępem do kołowrotka-karuzeli)[8][9][10].

W wersji uproszczonej morał z zasady Premacka jest wyrażany w formie[13][14]:

Przyjemność przed wykonaniem zadania czyni zadanie karą, przyjemność po wykonaniu zadania czyni je czynnością zyskowną.

Jeżeli za „przywilej” zostanie uznany deser po obiedzie, to komunikat zgodny z zasadą Premacka może brzmieć: „Deser dostaną ci, którzy zjedli minimum obiadu”. Nie jest wskazane informowanie: „Kto nie zje minimum obiadu nie dostanie deseru”[13][14]. Analogiczne przykłady zastosowania zasady Premacka są publikowane np. na stronach poświęconych szkoleniu psów[15] i in.

Teoria umysłu

[edytuj | edytuj kod]
Szympans – ilustracja z Meyers Konversations-Lexikon (1890)
Szympans zwyczajny – przykład zwierzęcia, które wiedzie życie społeczne[16], wymagające wzajemnego zrozumienia

Przetwarzanie w mózgach człowieka i zwierząt informacji odbieranych dzięki zmysłom, umożliwiających poznawanie otoczenia, interesowało już starożytnych filozofów. Dzięki postępowi nauk przyrodniczych, pojawiło się wiele specjalistycznych dziedzin, tj. neurologia, psychofizyka, neuropsychologia i in., jednak dotychczas nie znaleziono ostatecznej odpowiedzi na pytania o mechanizmy procesów porozumiewania się ludzi i zwierząt (komunikacja niewerbalna i werbalna między ludźmi, zoosemiotyka itp.).

David Premack należał do dużego grona naukowców badających niektóre ze złożonych procesów, umożliwiających człowiekowi introspekcję oraz wnioskowanie o stanie umysłu innych ludzi i zwierząt. Opisując w 1978 roku wyniki badań zachowań szympansów, po raz pierwszy użył pojęcia „teoria umysłu” (artykuł Premacka i Woodruffa Does the Chimpanzee Have a Theory of Mind? opublikowany w czasopiśmie „Behavioral and Brain Sciences”[c][17], które zyskało ogromną popularność[d]. W kolejnych latach zmieniały się metody badań „teorii umysłu” oraz znaczenie tego pojęcia[18].

W pierwszych doświadczeniach Premacka i Woodruffa (1978) szympansica o imieniu Sarah[19] oglądała filmowe scenki, przedstawiające człowieka rozwiązującego pewien problem (np. wydostanie się z zamkniętej klatki, zdobycie owoców leżących poza zasięgiem rąk). W drugim etapie doświadczenia pokazywano jej dwa zdjęcia – przedmiotu niemającego związku z sytuacją filmowanego człowieka i przedmiotu potencjalnie użytecznego w tej sytuacji. Sarah wskazała drugie z wymienionych zdjęć w 21. z 24. oglądanych sytuacji. Według Premacka i Woodruffa było to dowodem, że szympansica „rozumiała” motywy działań człowieka w określonych sytuacjach i wskazywała przedmiot, który mógłby mu pomóc osiągnąć jego cel.

Związany z Yerkes National Primate Research Center holendersko-amerykański prymatolog i etolog Frans de Waal zaproponował modyfikację eksperymentu – zaprezentowanie szympansicy filmów, których aktorami byłyby inne szympansy. W takich warunkach testy wyraźniej potwierdziły istnienie „teorii umysłu” („teorii umysłu szympansa” bardziej rozwiniętej od „teorii umysłu człowieka”). De Waal zwrócił też uwagę, że określenie „teoria” jest zdecydowanie zbyt „mózgowe”, „odcieleśnione” (zob. poznanie ucieleśnione) – preferował określenie „przyjmowanie perspektywy innych”, które zwykle nie jest efektem rozumowania, lecz naturalnych emocji (zob. też nastrój), zapewniających empatyczne więzi np. w wielopokoleniowych stadach naczelnych (niewerbalna komunikacja szympansów przewyższa ludzką)[20].

Według D. Dennetta (1978) wynik eksperymentów Premacków z Sarah nie był jednoznacznym potwierdzeniem istnienia u szympansów teorii umysłu – wybór zdjęć przez szympansicę mógł być związany z jej własnymi doświadczeniami w podobnych sytuacjach, a nie z odczytywaniem przez nią pragnień, intencji i wiedzy oglądanego człowieka[18].

Popularność konstruktu nazwanego „teorią umysłu” (Theory of Mind, ToM) wzrosła po rozszerzeniu zakresu badań i wykazaniu, że ToM może być odnoszona również do ludzi; pomaga np. wyjaśniać przypadłości spektrum autystycznego i schizofrenii lub analizować mechanizmy rozwoju dziecka (zob. Simon Baron-Cohen, Alan Leslie(inne języki)[21][22][23], Uta Frith, Chris Frith i in.)[24][25]. Testy, które były stosowane w czasie badań, nieustannie doskonalono[e].

Język symboliczny szympansów

[edytuj | edytuj kod]
„Mowa” szympansów poprzez mimikę, dotyk, gesty
(zrozumiała dla człowieka)
Milczenie – porozumienie bez słów[f]
Zaufanie, intymność
„Rozmowa” Bonobo Kanzi () z S. Savage-Rumbaugh(inne języki) ()[26]

Już w pierwszej połowie XVIII wieku Julien Offray de La Mettrie, francuski lekarz i filozof-naturalista, zwracał uwagę na umiejętności i inteligencję małp człekokształtnych, naśladujących wiele ludzkich znaków. Wyrażał przekonanie, że odpowiednie wyszkolenie tych zwierząt może doprowadzić do opanowania mowy i języka[27]. Spełnienie oczekiwań XVIII-wiecznego lekarza uniemożliwiła istotna różnica dotycząca budowy narządu i sposobu artykulacji głosu. Ta różnica i związane z nią zmiany neuroanatomiczne w dużym ludzkim mózgu ułatwiły gatunkowi Homo sapiens dominację w ziemskiej biosferze.

Ewolucja mowy (zob. elementy języka i jego cele) doprowadziła do powstania wielu systemów językowych, zmiennych z upływem czasu, a w następstwie do pojawienia się wątpliwości dotyczących znaczenia pojęć, symboli, znaków itp. (zob. Wieża Babel, języki świata, gwary, językoznawstwo: pragmatyka, semantyka, syntaktyka). Wierne tłumaczenie tekstu na inne języki jest często bardzo trudne lub niemożliwe, np. z powodu nieznajomości kontekstu lub intencji autora, żyjącego w nieznanej kulturze (zob. np. sukces tłumaczenia)[g].

Próby stworzenia systemu językowego, umożliwiającego werbalną komunikację człowieka z innymi naczelnymi, są podejmowane od wielu dziesięcioleci.

W pierwszej połowie XX wieku komunikację niewerbalną[h] próbowano wzbogacić wykorzystując język migowy American Sign Language (ASL) (m.in. R.A. Gardner i B.T. Gardner – szympans Washoe[28][29], Herbert S. Terrace – szympans Nim Chimpsky)[30].

W latach 50. D. Premack z żoną Ann (Chinką z pochodzenia) opracowali graficzne symbole, wzorowane na znakach pisma chińskiego[i][31]. Stosowali kolorowe różnokształtne plastikowe żetony, odpowiadające różnym słowom języka angielskiego (znaczenie ustalali arbitralnie). W eksperymencie początkowo brała udział m.in. Sarah, która nauczyła się posługiwać ok. 130. symbolami (nie potwierdzono układania zdań). Nie korzystała z nich z własnej inicjatywy, np. do informowania o swoich życzeniach[j]. Przez półtora roku w badaniach uczestniczył japoński prymatolog, Tetsuro Matsuzawa(inne języki), z Uniwersytetu Kiotyjskiego[32][31] (współcześnie bardzo popularny jako odkrywca niezwykłych zdolności szympansów do rozpoznawania cyfr i szybkiego zapamiętywania ich rozmieszczenia na dotykowym monitorze[33]).

Wyniki uzyskane przez Premacków (szympans Sarah) z użyciem żetonów były mniej obiecujące od uzyskanych z użyciem ASL (szympans Washoe), jednak symbole graficzne wzbudziły zainteresowanie. Wkrótce zostały zastosowane w innych laboratoriach (są stosowane m.in. komputery z leksygramami na klawiaturze i na monitorach dotykowych). Na początku lat 70. stworzono język yerkish(inne języki)[k][31].

W pierwszej połowie lat 60. David Premack zaprojektował, wspólnie z Arthurem Schwartzem, techniczne urządzenie emitujące modulowany dźwięk[34] – sprawne manipulowanie dżojstikiem pozwalało na jego sztuczną artykulację. Urządzenie przewidziano do badań możliwości korzystania przez szympansy ze sztucznego języka o strukturze opartej na modelu Romana Jakobsona[35] i gramatyce ze strukturą frazową. Dżojstik mechanizmu artykulacyjnego poruszał się jednocześnie w kilku wymiarach, co zapewniało kontrolowanie różnych cech dźwięku (częstotliwość, amplituda, czas trwania, vibrato, szum). System zyskał miano „genialnego”, jednak prawdopodobnie nie został wykorzystany w praktyce[36][37] (w części publikacji można spotkać wyjaśnienie, że z kontynuacji badań zrezygnowano z powodu niezdolności małp do powtarzania zbyt złożonych sekwencji ruchów[38]).

Wykonane przez Premacków porównania zdolności szympansów i dzieci, m.in. do używania języka symbolicznego, dostarczyły wielu informacji o rozwoju inteligencji w czasie antropogenezy i w różnych okresach ontogenezy (badano dzieci w różnym wieku, włącznie z niemowlętami w okresie głużenia i gaworzenia)[5][39]. W pracy Original Intelligence: Unlocking the Mystery of who We are Premackowie przedstawili m.in. dowody na istnienie „modułów” lub „wrodzonych intuicji”, np. występowanie intuicji dot. działania prawa grawitacji, rozumienia analogii, wrażliwości muzycznej itp. Opisali też psychologiczne, społeczne i etyczne implikacje swoich odkryć (m.in. propozycje zmian metod edukacji)[39].

Kontekst (badania języka)

[edytuj | edytuj kod]

Nazywaniu systemów komunikacji z małpami językiem sprzeciwia się Noam Chomsky, będący autorytetem w dziedzinie psycholingwistyki, języków programowania, lingwistyki komputerowej[40]. Zdefiniował on język jako nieskończony zbiór zdań, generowanych za pomocą skończonej liczby reguł i słów. Stwierdził, że tak zdefiniowanym językiem może posługiwać się wyłącznie człowiek. „Ludzka zdolność językowa” (en. faculty of language, FL) występuje dzięki wrodzonemu modułowi akwizycji języka (LAD)(inne języki) – genetycznie określonemu składnikowi ludzkiego mózgu)[30][41]. Opinie zbliżone do koncepcji Chomsky’ego wyrażał m.in. Steven Pinker (The Language Instinct: How the Mind Creates Language)[42][43].

Inaczej objaśniał język Ludwig Wittgenstein – „ojciec chrzestny” pozytywizmu logicznego. Twierdził, że język jest techniką – sposobem komunikacji. Dzięki tej technice patrząc na kontekst poznajemy znaczenie słów (jego filozofię wyraża aforyzm: „Nie pytaj o znaczenie, pytaj o użycie”)[44][45].

Przeciwnikami gramatyki generatywnej Chomsky’ego są przedstawiciele lingwistyki kognitywnej – George Lakoff, Ronald Langacker, Mark Johnson(inne języki) i inni. W świetle kognitywistyki (zob. kognitywistyka symboliczna) język jest systemem metafor; systemem wzajemnie powiązanych analogii jest też cały system pojęciowy człowieka, związany ze sposobami myślenia i działania (zob. np. systemy normatywne)[46][47]. W szerokim interdyscyplinarnym obszarze badań ludzkiego języka mieszczą się również problemy komunikacji szympansów (m.in. doświadczalne prace Sue Savage-Rumbaugh i współpracowników[48]). Jedno z opracowań zostało w 2011 roku opublikowane w zbiorze zatytułowanym Homo symbolicus. The dawn of language, imagination and spirituality[49]. Prezentuje wysiłki archeologów, etologów zainteresowanych poznaniem u naczelnych i przekazem kulturowym, psychologów ewolucyjnych, biologów, filozofów, neurologów i astronoma, wspólnie tworzących podstawy nowej wizji rozwoju kulturowego, prowadzącego od pierwszych zachowanych symboli do społeczeństw ludzkich[49] (zob. kultura symboliczna).

Nie oznacza to zgodności w sprawie celowości badań w dziedzinie „języka symbolicznego małp”. Frans de Waal w książce Bystre zwierzę (2017) nazwanej „manifestem nowego antropomorfizmu” napisał m.in.[20]:

Rozdz. 4. „Mów do mnie”: …badania nad „gadającymi małpami” okryły się ostatnio złą reputacją i nie są inicjowane żadne nowe projekty tego typu. […] …uważam, że człowiek jest jedynym gatunkiem faktycznie posługującym się językiem. Tak naprawdę nie ma dowodów na występowanie komunikacji symbolicznej tak bogatej i o tak szerokiej funkcjonalności jak nasza u gatunków innych niż nasz.

Zobacz też: język człowiekowatych(inne języki)

Publikacje

[edytuj | edytuj kod]

Na stronie internetowej University of Pennsylvania School of Arts and Sciences zamieszczono tytuły czterech opublikowanych książek[50]:

  • Premack, D., Intelligence in ape and man, N.J. Hillsdale, L. Erlbaum Assoc., New York 1976[5]
  • D. Premack, A.J. Premack, The mind of an ape(inne języki), Norton, New York 1983 (pierwsze wydanie)
  • D. Premack, Gavagai! or the future history of the animal language controversy, MIT Press, Cambridge, Mass. 1986
  • D. Premack, A.J. Premack, Original intelligence: unlocking the mystery of who we are., McGraw-Hill, New York 2003

oraz wykaz 102 wybranych artykułów naukowych D. Premacka (autorstwo i współautorstwo)[l][50]. Udostępniono również teksty esejów[51]:

  • Why Humans are Unique: Three Theories. Perspectives on Psychological Science
  • When Chimpanzees Say BOW WOW… Dogs Will Learn Words
  • Turning Animals Into Humans: Culture
  • Three Factors That Make the Human the World’s Only Teacher
  • Sameness Versus Difference: From Physical Similarity to Analogy
  • Reward and Punishment versus Freedom
  • Hunter-Gatherer
  • Foundations of Morality in the Infant

Współautorką licznych publikacji Davida Premacka była jego żona, Ann James Premack[52]

Wyróżnienia, uhonorowanie

[edytuj | edytuj kod]

Był członkiem licznych stowarzyszeń i organizacji naukowych, m.in.[1]:

  • 1953–1954 – Ford Foundation Fellow, University of Minnesota
  • 1973–1974 – Fellow, Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences, w Stanford, w Kalifornii, w USA
  • 1963 – Fellow, American Association for the Advancement of Science
  • 1975 – Member, Society of Experimental Psychologists
  • 1978–1979 – John Simon Guggenheim Fellow
  • 1979 – Visiting Scientist Program of Japan
  • 1980 – Fellow, Van Leer Jerusalem Foundation
  • 1983–1984 – Fellow, Institute of Advanced Thought, Berlin
  • 1989–1997 – Member, Scientific Board, Fyssen Foundation, Paryż
  • 1990 – Associate, Neurosciences Research Program, La Jolla, w Kalifornii, w USA

Został uhonorowany przyznaniem m.in.[1]:

  • 1973 – Memorial Lecture, Uniwersytet Kiotyjski, w Japonii
  • 1987 – Kenneth Craik Research Award, St. John’s College, Uniwersytet w Cambridge
  • 1988 – Fyssen Foundation International Research Prize, Paryż
  • 1989 – Wilder Pennfield Memorial Lecture, Montreal Neurological Institute, w Kanadzie
  • 1991 – College de France, Lectures and Medal, Paryż
  • 1995 – Wolfgang Kohler Memorial Lecture, Dartmouth College, w miejscowości Hanover, w stanie Vermont, w USA
  • 1996 – George Miller McDonnell Lecture, Cognitive Neuroscience Society, w San Franciso
  • 2005 – William James Fellow Award, Association for Psychological Science (wcześniej American Psychological Society)[7]

David Premack został pochowany z honorami wojskowymi na cmentarzu Narodowym w miejscowości Riverside w stanie Kalifornia[31].

Wspomniany powyżej Tetsuro Matsuzawa (Uniwersytet Kiotyjski)[32] powiedział w czasie wywiadu, udzielonego po śmierci D. Premacka („Tygodnik Powszechny”, czerwiec 2015)[31]:

Moje szympansy korzystały z nowoczesnych na tamte czasy komputerów. Premack eksperymentował z plastikowymi żetonami. Ale wiele się od niego nauczyłem, był bardzo drobiazgowy, miał niezwykle naukowe podejście. Był bez wątpienia geniuszem i moim mentorem.

Życie rodzinne

[edytuj | edytuj kod]

Był żonaty z Ann James Premack, Chinką z pochodzenia, swoją wieloletnią współpracowniczką[31][52]. Mieli troje dzieci[31].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Bywa stosowane również określenie „mindreading” – czytanie umysłu (nie jest jednoznaczne z „czytaniem umysłu”, rozumianym jako mentalizm). Obszerny artykuł, opublikowany w 2015 roku (M. Halina, There Is No Special Problem of Mindreading in Nonhuman Animals)[53], rozpoczynają zdania:

    „Adult humans use information about the cognitive states of other agents to predict and explain behavior. This ability is known as “mindreading”. Over 30 years ago, Premack and Woodruff (1978) posed the question, do chimpanzees mindread?”

    (oryginalne źródła: D. Premack i G. Woodruff, Does the Chimpanzee Have a Theory of Mind (1978)[17] i późniejsze publikacje Davida Premacka[54]).
  2. ↑ Fragment streszczenia artykułu[11]:

    The hypothesis that „any response A will reinforce any other response B, if and only if the independent rate of A is greater than that of B,” is tested in experiments with Cebus monkeys and children[11].

  3. ↑ W 1988 roku w książce Machiavellian intelligence: Social expertise and the evolution of intellect in monkeys, apes, and humans (red. R.W. Byrne) zamieszczono rozdział: D. Premack, Does the chimpanzee have a theory of mind revisited[55].
  4. ↑ Wiosną 2018 roku wyszukiwarka haseł w bazie PubMed w odpowiedzi na zapytanie "theory of mind" podawała ponad 4,5 tys. artykułów naukowych[56], a wyszukiwarka Google – ok. 140 mln wskazań[57].
  5. ↑ Biorąc pod uwagę zastrzeżenia D. Dennetta opracowano m.in. testy dla ludzi (np. stosowane w badaniach autyzmu dziecięcego), które dowodzą zdolności lub braku zdolności do odczytywania pragnień, intencji i wiedzy drugiego człowieka[18][58][59]. Stosowanie najbardziej znanych spośród tych testów (zob. np. „test Sally i Anne” stosowany przez Utę Frith) jest możliwe, gdy dziecko opanowało mowę. Problemy dotyczące teorii umysłu we wczesnym dzieciństwie (np. noworodki i niemowlęta) nie zostały ostatecznie rozstrzygnięte[60].
  6. ↑ Benjamin Franklin umieścił milczenie na drugim miejscu swojego systemu Trzynastu Cnót. Pisał też: „Ucz swoje dzieci milczeć. Mówić nauczą się same”.
  7. ↑ Spełnienie wymogów „autentyczności” i „wierności” tłumaczenia tekstów nie jest możliwe, gdy brakuje możliwości skonsultowania z autorem oryginału (porównaj np. badania pisma używanego w starożytnym Egipcie lub tworzenie kolejnych przekładów Biblii). Inny problem rozwiązują specjaliści w dziedzinie antropologii kulturowej społeczności pierwotnych (przedpiśmienniczych), próbujący np. odczytać przekaz zawarty w malowidłach naskalnych, petroglifach i innych zachowanych znakach (zob. założenia antropolingwistyki, etnolingwistyka i in.).
  8. ↑ Komunikacja niewerbalna to typowe dla ludzi i wielu zwierząt sposoby porozumiewania się bez słów[61], np. mowa ciała, mimika i mikoekspresje (zob. The Expression of the Emotions in Man and Animals[62] Darwina, badania S. Tomkinsa i P. Ekmana). Frans de Waal podkreśla, że obserwacja zachowań zwierząt, komunikujących się w warunkach naturalnych lub zbliżonych do naturalnych, pozwala wykazać istnienie teorii umysłu u przedstawicieli wielu gatunków o mózgu znacznie mniejszym od mózgu naczelnych (jako jeden z przykładów opisuje zachowania społeczne kosów)[20].
  9. ↑ W różnych systemach pisma CJK znak często koduje znaczenie. Porównaj – odimienna metoda nauki czytania, czytanie jako odnajdywanie znaczeń całych wyrazów, zapisanych literowym szyfrem, a nie jako „wymawianie” zapisanych słów (łączenie odczytanych głosek)[63].
  10. ↑ Przykładowe tytuły publikacji z lat 1970–1972:
    • D. Premack, Education of Sarah, New Society, 16(422), 768–770 (1970)
    • D. Premack, Education of Sarah – a Chimp Learns Language, Psychology Today, 4(4), 54–58 (1970)
    • D. Premack, A Functional Analysis of Language. Journal of the Experimental Analysis of Behavior, 14(1), 107–125 (1970)
    • D. Premack, Language in Chimpanzee, Science, 172(3985), 808-822 (1971)
    • D. Premack, Concordant Preferences as a Precondition for Affective but Not for Symbolic Communication (or How to Do Experimental Anthropology), Cognition, 1(2-3), 251-264 (1972).
  11. ↑ Twórcami systemu są Duane Rumbaugh i Sue Savage-Rumbaugh(inne języki) z Emory University (projekt LANA, od LANguage Analogue, szympans Lana). Badania komunikacji szympansów karłowatych (z ludźmi i między sobą) są prowadzone w Bonobo Hope (Des Moines, Iowa)[64], w którym odbyła się m.in. pierwsza „międzygatunkowa rozmowa telefoniczna”[65]. Sue Savage-Rumbaugh troszczy się o stworzenie szympansom przyjaznego środowiska życia, zbliżonego do naturalnego[64].
  12. ↑ Wyszukiwarka Google Scholar podaje 26600 odpowiedzi na zapytanie „Premack D.”, ResearchGate wskazuje 52 publikacje Davida Premacka.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h About David Premack. [w:] Strona internetowa University of Pennsylvania, School of Arts and Sciences [on-line]. SAS UPenn. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
  2. ↑ Paul E. Meehl. [w:] Autobiografia z: G. Lindzey (Ed.), A history of psychology in autobiography (vol. 8, s. 337–389). Stanford: Stanford University Press, 1989 [on-line]. Uniwersytet Minnesoty. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).
  3. ↑ Bob Nelson. Stanley Schachter, Psychologist, 75. „Record”. 23 (2), September 12, 1997. Columbia University. (ang.). ; Stanley Schachter w: World Heritage Encyclopedia.
  4. ↑ Donald A. Dewsbury: Monkey Farm: A History of the Yerkes Laboratories of Primate Biology, Orange Park, Florida, 1930-1965. Bucknell University Press, 2006, s. 147.
  5. ↑ a b c David Premack: Intelligence in ape and man. John Wiley & Sons, Incorporated, 1976; w formie cyfrowej 21 Lip 2010, s. ss 370. ISBN 0-470-98909-2., ISBN 978-0-470-98909-8.
  6. ↑ Yerkes National Primate Research Center. [w:] Strona internetowa Emory University [on-line]. Emory University. [dostęp 2018-04-12]. (ang.).
  7. ↑ a b Deaths > David Premack, Psychology. „Almanac”. 60 (02), August 25, 2015. University of Pennsylvania. (ang.). 
  8. ↑ a b c David Premack, Robert W. Schaeffer. Distributional properties of operant-level locomotion in the rat. „Journal of the Experimental Analysis of Behavior”. 5 (1), s. 89–95, 1962. DOI: 10.1901/jeab.1962.5-89. ISSN 1938-3711. [dostęp 2018-05-26]. (ang.). 
  9. ↑ a b c David Premack, Anne J. Premack. Increased eating in rats deprived of running. „Journal of the Experimental Analysis of Behavior”. 6 (2), s. 209–212, 1963. DOI: 10.1901/jeab.1963.6-209. ISSN 1938-3711. [dostęp 2018-05-26]. (ang.). 
  10. ↑ a b David Premack, Anne J. Premack. Some parameters affecting the distributional properties of operant-level running in rats. „Journal of the Experimental Analysis of Behavior”. 6 (3), s. 473–475, 1963. DOI: 10.1901/jeab.1963.6-473. ISSN 1938-3711. [dostęp 2018-05-26]. (ang.). 
  11. ↑ a b c d David Premack. Toward empirical behavior laws: I. Positive reinforcement. „Psychological Review”. 66, s. 219–233, 1959. (ang.). 
  12. ↑ David Premack (University of Missouri). Rate Differential Reinforcement In Monkey Manipulation. „Journal of The Experimental Analysis of Behavior”. 6 (1), s. 81–89, january 1963. ISSN 0022-5002. (ang.). 
  13. ↑ a b Daria Kaźmierczyk: Metody pracy z nieposłusznym dzieckiem > Zasada Premacka dla starszych dzieciaków. [w:] mojapsychologia.pl ; przewodnik po rozwoju osobistym [on-line]. mojapsychologia.pl, 28 marca 2018. [dostęp 2018-05-27].
  14. ↑ a b Alicja Balińska: Trudne zachowania w pracy z osobami z niepełnosprawnością- zastosowanie technik behawioralnych. [w:] Szkolenie w ramach projektu Akademia dla Rodziców i Opiekunów „Nie jesteś sam” Wieruszów 19.11.2013 [on-line]. Projekt realizowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji województwa łódzkiego oraz środków własnych SIKOS. s. 67–68. [dostęp 2018-05-27].
  15. ↑ Magdalena Horodyska: Nagradzanie psa – nie tylko jedzenie i zabawka. Co Pies Na To, 2016-02-08. [dostęp 2018-04-13].
  16. ↑ społeczne życie zwierząt, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-04-23].
  17. ↑ a b David Premack, Guy Woodruff. Does the chimpanzee have a theory of mind?. „The Behavioral and Brain Sciences”. 1 (4), s. 515–526, 1978. DOI: 10.1017/S0140525X00076512. ISSN 0140-525X. [dostęp 2018-05-26]. (ang.). 
  18. ↑ a b c Marta Białecka-Pikul: Narodziny i rozwój refleksji nad myśleniem. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012, s. 13–18. ISBN 978-83-233-3425-5.
  19. ↑ James Gorman, Thomas Lin, Meghan Louttit. ‘Sarah’ w: ‘Chimpanzee Stories’. „The New York Times; Science”. The New York Times Company. (ang.). 
  20. ↑ a b c Frans de Waal (tłumaczenie: Łukasz Lamża): Bystre zwierzę. Czy jesteśmy dość mądrzy, aby zrozumieć bystrość zwierząt?. Kraków: Copernicus Center Press, 2017, s. ss 348. ISBN 978-83-7886-310-6.
  21. ↑ Alan Leslie. [w:] Strona internetowa Rutgers, The State University of New Jersey, Psychology Department [on-line]. Rutgers. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).
  22. ↑ Alan M Leslie Distinguished Professor of Psychology and Cognitive Science. [w:] Serwis Google Scholar [on-line]. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).
  23. ↑ Alan M. Leslie’s scientific contributions while affiliated with Rutgers, The State University of New Jersey (New Brunswick, United States) and other places. [w:] Serwis ResearchGate scientific-contributions [on-line]. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).
  24. ↑ Chris Frith, Uta Frith. Theory of mind. „Current Biology”. 15 (17), s. 644–645, 2005. DOI: 10.1016/j.cub.2005.08.041. ISSN 0960-9822. (ang.). 
  25. ↑ Simon Baron-Cohen, Alan M. Leslie, Uta Frith. Does the autistic child have a “theory of mind”?. „Cognition”. 21, s. 37–46, 1985. ISSN 0010-0277. [dostęp 2018-05-26]. (ang.). 
  26. ↑ Sara Gruen: Great Ape Trust: Sara Gruen Video. [w:] Short promotional video for Sara Gruen’s new novel Ape House (Kanzi z leksygramami, komentarze Sue Savage-Rumbaugh) [on-line]. youtube.com. [dostęp 2018-04-20].
  27. ↑ George Johnson. Chimp Talk Debate: Is It Really Language?. „The New York Times”, June 6, 1995. The New York Times Company. (ang.). 
  28. ↑ Gardner, R.A.; Gardner, B.T., „Teaching Sign Language to a Chimpanzee”, 1969.
  29. ↑ Beatrice T. Gardner, R. Allen Gardner. Evidence for sentence constituents in the early utterances of child and chimpanzee. „Journal of Experimental Psychology General”. 104 (3), s. 244–267, September 1975. DOI: 10.1037/0096-3445.104.3.244. (ang.). 
  30. ↑ a b H.S. Terrace, L.A. Petitto, R.J. Sanders, T.G. Bever. Can an Ape Create a Sentence?. „Science”. 206 (4421), s. 891–902, 23 November 1979. AAAS. ISSN 0036-8075. (ang.). 
  31. ↑ a b c d e f g Łukasz Kwiatek. Mentor umysłów. „Tygodnik Powszechny”, 2015-06-28. Tygodnik Powszechny spółka z o.o.. ISSN 0041-4808. 
  32. ↑ a b Tetsuro Matsuzawa, PhD Distinguished Professor, Kyoto University Institute for Advanced Study (KUIAS). Uniwersytet Kiotyjski. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).
  33. ↑ Sana Inoue, Tetsuro Matsuzawa: Working memory of numerals in chimpanzees. [w:] Strona internetowa Primate Research Institute (Current Biology Volume 17, Issue 23, R1004–R1005) [on-line]. PRI, Uniwersytet Kiotyjski. [dostęp 2018-04-25]. (ang.).
  34. ↑ David Premack, Arthur Schwartz: Comments on 'Preparations for Discussing Behaviorism with Chimpanzee’. W: red. Smith, Frank, Miller, George A: The Genesis of Language: A Psycholinguistic Approach; Proceedings of the Conference on Language Development in Children (Old Point Comfort, Virginia, April 25–28, 1965). M.I.T. Press, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, Massachusetts, 1966.
  35. ↑ Jakobson, Roman, C. Gunnar M. Fant, and Morris Halle (1952). Preliminaries to speech analysis: The distinctive features and their correlates. Technical Report 13. Massachusetts: Acoustics Laboratory, MIT.
  36. ↑ History of the ape-language projects. W: Joel Wallman: Aping language. Cambridge University Press, 1992. ISBN 0-521-40487-8.
  37. ↑ S. F. Walker. Review of „Gavagai” by David Premack. „Mind & Language”, s. 326–332, January 1987. Wiley-Blackwell. ISSN 0268-1064. (ang.). 
  38. ↑ Łukasz Kwiatek. Pogawędka z małpą. „Tygodnik Powszechny”, 3 grudnia 2014. Tygodnik Powszechny spółka z o.o.. ISSN 0041-4808. 
  39. ↑ a b David Premack, Ann J. Premack: Original Intelligence: Unlocking the Mystery of who We are. McGraw-Hill, 2003; w formie cyfrowej 2 Paź 2008, s. ss 274. ISBN 0-07-138142-2., ISBN 978-0-07-138142-0.
  40. ↑ Publikacje Noama Chomsky’ego w bazie PubMed.
  41. ↑ Łukasz Kwiatek. Czego uczą nas małpy uczone języka. „Granice Nauki”. Copernicus Center PRESS. 
  42. ↑ Steven Pinker: The Language Instinct (recenzja). [w:] Recenzja książki na stronie internetowej Chalmers tekniska högskola och Göteborgs universitet [on-line]. Uniwersytet w Göteborgu, 2004. s. 1–3. [dostęp 2018-04-30]. (ang.).
  43. ↑ Steven Pinker: The Language Instinct: How the Mind Creates Language. Harper Perennial Modern Classics, November 7th 2000 (first published January 1st 1994), s. ss 448.
  44. ↑ Aleksandra Derra: Język i jego problematyczne właściwości w teorii Noama Chomsky’ego. [w:] manuskrypt, ukazał się w: Szymon Wróbel (red.), Modularność umysłu [on-line]. Poznań-Kalisz: Wydawnictwo UAM, 2007. s. 207–221. [dostęp 2018-04-30].
  45. ↑ Aleksandra Derra: Lebensform as a Wittgensteinian Way of Understanding Culture – Theoretical Perspectives for the (Intercultural) Dialogue. [w:] From ontos verlag: Publications of the Austrian Ludwig Wittgenstein Society – New Series (Volumes 1–18) [on-line]. Austrian Ludwig Wittgenstein Society, 2013. [dostęp 2018-04-30]. (ang.).
  46. ↑ George Lakoff, Mark Johnson: Metaphors We Live. University of Chicago Press, 1981, s. ss 242. 2008.
  47. ↑ George Lakoff, Mark Johnson, tłum. Tomasz Krzeszowski: Metafory w naszym życiu. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988, s. ss 267, seria: Biblioteka Myśli Współczesnej: Plus Minus Nieskończoność Biblioteka Myŝli współczesnej. ISBN 83-06-01636-X.
  48. ↑ Sue Savage-Rumbaugh, Duane Rumbaugh, William M. Fields. Empirical Kanzi: The Ape Language Controversy Revisited. „Skeptic (Altadena, CA)”. 15 (1), s. 25–33, March 22, 2009. (ang.). 
  49. ↑ a b red. Christopher S. Henshilwood University of Bergen & University of the Witwatersrand; Francesco d’Errico University of Bordeaux I & University of Bergen: Homo Symbolicus ;The dawn of language, imagination and spirituality. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, January 2011. DOI: 10.1075/z.168. ISBN 978-90-272-8409-9. [1].
  50. ↑ a b David Premack > Books Published; Selected Journal Articles (alphabetical order). [w:] Strona internetowa Uniwersytetu Pensylwanii, School of Arts and Sciences [on-line]. Penn SAS. [dostęp 2018-04-12]. (ang.).
  51. ↑ Essays; A collection of essays by David Premack. [w:] Strona internetowa Uniwersytetu Pensylwanii, School of Arts and Sciences [on-line]. Penn SAS. [dostęp 2018-04-12]. (ang.).
  52. ↑ a b Ann James Premack’s scientific contributions while affiliated with University of Pennsylvania (Philadelphia, United States) and other places. [w:] Wykaz 13. publikacji [on-line]. ResearchGate GmbH. [dostęp 2018-04-11]. (ang.).
  53. ↑ Marta Halina. There Is No Special Problem of Mindreading in Nonhuman Animals. „Philosophy of Science”. 82 (3), s. 473–489, 2015. DOI: 10.1086/681627. ISSN 0031-8248. (ang.). 
  54. ↑ 10 Results for Author: {Premack, David}. [w:] APA PsycNET [on-line]. American Psychological Association. [dostęp 2018-04-12]. (ang.).
  55. ↑ David Premack: 'Does the chimpanzee have a theory of mind' revisited. W: Richard W. Byrne, Andrew Whiten (red.): Machiavellian Intelligence: Social Expertise and the Evolution of Intellect in Monkeys, Apes, and Humans. New York: Clarendon Press, 1988, s. 160-179. ISBN 978-01-9852-175-4.
  56. ↑ ncbi.nlm.nih.gov/pubmed term= Theory+of+Mind.
  57. ↑ google.pl/search theory+of+mind.
  58. ↑ Joseph Call, Michael Tomasello. Does the chimpanzee have a theory of mind? 30 years later. „Trends in Cognitive Sciences”. 12 (5), s. 187–192, 2008. DOI: 10.1016/j.tics.2008.02.010. ISSN 1364-6613. [dostęp 2018-05-26]. (ang.). 
  59. ↑ Ashutosh Ratnam: Theory of Mind. [w:] Seminar presentation [on-line]. slideshare.net. [dostęp 2018-04-15]. (ang.).
  60. ↑ J.W. Astington, M.J. Edward: The Development of Theory of Mind in Early Childhood. [w:] Tremblay RE, Boivin M, Peters RDeV, eds. Zelazo PD, topic ed. Encyclopedia on Early Childhood Development [online] [on-line]. [dostęp 2018-04-15]. (ang.).
  61. ↑ porozumiewanie się zwierząt, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-04-23].
  62. ↑ Charles Darwin: The Expression of the Emotions in Man and Animals. New York: D. Appleton and Comp., 1897.
  63. ↑ Wanda Kostrzyńska: Odimienna Metoda Nauki Czytania wg koncepcji dr Ireny Majchrzak. Wprowadzanie dzieci w świat pisma. [w:] Internetowy Uniwersytet Mądrego Wychowania im. Stefanii Światłowskiej [on-line]. [dostęp 2016-11-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-10)].
  64. ↑ a b Bonobo Hope. [w:] Strona internetowa The Bonobo Hope (Great Ape Trust Sanctuary, Des Moines, Iowa) [on-line]. Bonobo Hope. [dostęp 2018-04-25]. (ang.).
  65. ↑ Kanzi’s 1st Phone Call. [w:] Serwis youtube.com [on-line]. youtube.com. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]