Dilatris

Dilatris
Ilustracja
Dilatris corymbosa
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Klad

rośliny naczyniowe

Klad

Euphyllophyta

Klad

rośliny nasienne

Klasa

okrytonasienne

Klad

jednoliścienne

Rząd

komelinowce

Rodzina

hemodorowate

Rodzaj

Dilatris

Nazwa systematyczna
Dilatris P.J. Bergius
Descr. Pl. Cap.: 9 (1767)[3]
Typ nomenklatoryczny

Dilatris corymbosa Bergius[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Dilatris ixioides
Dilatris pillansii
Dilatris viscosa

Dilatris Bergius – rodzaj roślin z rodziny hemodorowatych. Obejmuje cztery gatunki występujące endemicznie w Prowincji Przylądkowej Zachodniej w Południowej Afryce[3].

Zasięg geograficzny

[edytuj | edytuj kod]

Dilataris viscosa występuje w przybrzeżnych Górach Przylądkowych w Prowincji Przylądkowej Zachodniej, na obszarze od gór Elandskloof na północy do gór Hottentots-Holland i Kogelberg na południu. Odległe populacje tego gatunku obecne są także w Górach Długich, na Górze Stołowej i Constantiaberg. D. corymbosa występuje na obszarze od góry Dwunastu Apostołów do przylądka Cape Point. Zasięg D. pillansii ograniczony jest do niższych wzniesień przybrzeżnych pasm górskich w skrajnie południowo-zachodniej części Prowincji Przylądkowej Zachodniej, na południu Półwyspu Przylądkowego, w górach Hottentots-Holland i Kogelberg i wzdłuż gór Kleinrivier do gór wokół Bredasdorp aż do Potberg na wschodzie. Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem jest D. ixioides, którego zasięg sięga od gór Bokkeveld i Gifberg, przez Cederberg i Cold Bokkeveld, do gór Wemmershoek na południu i rozciąga się na wschód wzdłuż gór Riviersonderend do Gór Dłuch i gór Outeniqua oraz w głąb lądu na górne południowe stoki Gór Czarnych[5].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Wieloletnie, wiecznie zielone, bezłodygowe rośliny zielne, o wysokości do 60 cm[5].
Pędy
Podziemne, krótkie kłącze o jasnoczerwonym lub pomarańczowym miąższu[5].
Liście
Kilka naprzeciwległych, odziomkowych, unifacjalnych, mniej więcej równych, równowąskich do podługowato-lancetowatych[5].
Kwiaty
Kwiaty zebrane w zaokrąglony lub baldachogroniasty tyrs, o osiach bocznych rozdzielonych widłowato na 2 lub 3 części. Oś główna kwiatostanu omszona. Podsadki pochwiaste, skórzaste, omszone. Okwiat promienisty, kółkowy lub kubkowaty. Listki okwiatu wolne, trwałe, po wyschnięciu papierzaste, wierzchołkowo gruczołowate, odosiowo omszone, fiołkoworóżowe lub żółte do pomarańczowych. Trzy pręciki osadzone u nasady listków wewnętrznego okółka okwiatu, doosiowy krótszy i wzniesiony, z dużą, żółtą główką, odosiowe rozpościerające się do niemal wzniesionych, dłuższe, z małą, czerwonawą główką. Nitki szydłowato-nitkowate. Zalążnia dolna, jajowata, trójkomorowa z jednym zalążkiem w komorze. Miodniki położone przegrodowo. Szyjka słupka nitkowata, wygięta na bok. Znamię słupka punktowate[5].
Owoce
Torebki pękające przegrodowo lub otwierające się wieczkiem. Nasiona wklęsło-kulistawe, tarczowate[5].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Geofity ryzomowe. Rośliny pirofilne[5].
Siedlisko
Rośliny górskie, zasiedlające skaliste, piaskowcowe zbocza, górskie mokradła lub sezonowo wilgotne gleby piaszczyste na chłodniejszych stokach; rzadziej (D. pillansii) zasiedlają dobrze przepuszczalne, piaszczyste równiny i niżej położone stoki górskie. Występują na wysokości do 2000 m n.p.m.[5]
Cechy fitochemiczne
W roślinach z tego rodzaju obecne są fenylofenalenony[6].
Genetyka
Haploidalna liczba chromosomów n (znana jedynie dla D. pillansii) wynosi 19–21[5].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podrodziny Haemodoroideae w rodzinie hemodorowatych (Haemodoraceae) w rzędzie komelinowców (Commelinales)[7].
Wykaz gatunków[3] zgodnie z podziałem rodzaju według Manninga i Goldblatta (2017)[5]
  • podrodzaj Dilatris – włoski pozbawione gruczołów; pąki kwiatowe wzniesione; listki okwiatu jajowato-lancetowate, fiołkoworóżowe; torebki otwierające się wieczkiem; nasiona dyskowate, wklęsłe, często rozwijające się tylko w jednej komorze, po uwolnieniu pozostają otoczone przez komorę torebki, a pozostałość okwiatu działa jak spadochron w czasie opadania nasiona
  • podrodzaj Paradilatris S.D. Hopper ex J.C. Manning – włoski gruczołowe; pąki kwiatowe odgięte; listki okwiatu równowąsko-lancetowate, żółte; torebki pękające przegrodowo; nasiona zwykle wykształcone we wszystkich komorach, jajowate lub dyskowate, wolne

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Etymologia nazwy naukowej
Pochodzenie nazwy naukowej nie zostało podane przez autora[8]. Według wydanej w 1804 roku przez Jamesa Smitha pracy „Exotic Botany“ nazwa pochodzi od starogreckich słów δις (dis – podwójny) i λάτρις (latris – służący) i odnosi się do obecności dwóch mniejszych pręcików obok jednego większego w kwiatach tych roślin[9].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W wydanym w 1848 roku „Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego” autorstwa Antoniego Wagi ujęta jest polska nazwa rodzaju Dilatris: goździcznia[10]. Taką samą nazwę podał Erazm Majewski w wydanym w 1894 roku „Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich”[11] oraz Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku „Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin”[12]. W pracach bardziej współczesnych, takich jak „Słownik nazw roślin obcego pochodzenia” pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku[13], „Słownik polsko-łacińsko-francuski roślin i zwierząt” pod redakcją Rajmunda Leperta i Ewy Turyn z 2005 roku[14] oraz „Słownik roślin zielnych łacińsko-polski” Wiesława Gawrysia z 2008 roku[15], rodzaj nie został ujęty.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-03-19] (ang.).
  2. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  3. ↑ a b c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-03-19]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2023-03-19]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j J.C. Manning, P. Goldblatt. A review of Dilatris P.J.Bergius (Haemodoraceae: Haemodoroideae). „South African Journal of Botany”. 113, s. 103-110, 2017. DOI: 10.1016/j.sajb.2017.08.001. 
  6. ↑ Heidi Halbwirth, Karl Stich, Stéphane Quideau, Véronique Cheynier (red.): Recent Advances in Polyphenol Research. T. 6. Wiley, 2019, s. 153.
  7. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2023-03-27]. (ang.).
  8. ↑ Peter Jonas Bergius: Descriptiones plantarum ex Capite Bonæ Spei. 1767, s. 9.
  9. ↑ James Edward Smith: Exotic Botany. Londyn: Taylor, 1804, s. 30.
  10. ↑ Antoni Waga: Ukaziciel polskich nazw na rodzaje królestwa roślinnego. W: Jakub Waga: Flora polonica. 1848, s. 47.
  11. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich: Słownik łacińsko-polski. 1894, s. 283.
  12. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 249. (pol.).
  13. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  14. ↑ Rajmund Lepert, Ewa Turyn: Słownik polsko-łacińsko-francuski: rośliny i zwierzęta. Wyd. 1. Warszawa: Wiedza Powszechna. ISBN 83-214-1271-8.
  15. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.