Doktor Dolittle i jego zwierzęta

Doktor Dolittle i jego zwierzęta
The Story of Doctor Dolittle[1]
ilustracja
Autor

Hugh Lofting

Typ utworu

powieść

Data powstania

1920

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Stany Zjednoczone

Język

angielski

Data wydania

1920

Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego

1934

poprzednia
Brak 		następna
Cyrk Doktora Dolittle (1924)
Multimedia w Wikimedia Commons

Doktor Dolittle i jego zwierzęta (ang. The Story of Doctor Dolittle) – powieść dla dzieci z 1920 roku napisana przez Hugh Loftinga. Wydana w Polsce w 1934 roku i wielokrotnie wznawiana; lektura szkolna.

Opis fabuły

[edytuj | edytuj kod]

Doktor John (Jan) Dolittle jest lekarzem w niewielkiej miejscowości Puddleby nad rzeką Marsh w Anglii. Jest też posiadaczem sporej liczby zwierząt, co niestety zniechęca do niego pacjentów. Pewnego dnia Doktor Dolittle dowiaduje się od swojej papugi Polinezji, że wszystkie zwierzęta, podobnie jak ludzie, mają swój własny język. Doktor postanawia nauczyć się języków różnych zwierząt i, zamiast leczyć ludzi, zająć się opieką nad zwierzętami. Wkrótce staje się sławny wśród wszystkich stworzeń w bliższej i dalszej okolicy jako jedyny lekarz weterynarii, który zna ich mowę i tym samym umie im najlepiej pomagać w ich problemach zdrowotnych. Niedługo potem dostaje wiadomość z Afryki o groźnej epidemii dziesiątkującej tamtejszą społeczność małp. Doktor, wraz ze swoimi zwierzęcymi przyjaciółmi: psem Jipem, kaczką Dab-Dab, świnią Geb-Geb, sową Tu-tu, małpką Czi-Czi, papugą Polinezją i białą myszką, niezwłocznie wyrusza im na ratunek[1].

Odbiór i analiza

[edytuj | edytuj kod]

Książka stała się popularną pozycją dla dzieci w wielu krajach, w tym w Polsce. W Polsce książka miała wiele edycji, i (do roku 2020) trzynaście różnych tłumaczeń (pierwsze w 1934 roku, Wandy Kragen[a], miało dwanaście wydań[b]; nowe tłumaczenia pojawiły się w Polsce dopiero od 1998 roku[c])[2].

Tłumaczenie Kragen jest najbardziej popularną wersją, większość polskich wydań pochodzi z Wydawnictwa „Nasza Księgarnia” i było ilustrowanych przez Zbigniewa Lengrena. Dla edycji z wydawnictwa Książka i Wiedza ilustracje przygotowała Magdalena Mikiewicz-Poreyko. Niektóre wydania innych wydawnictw w celu zaoszczędzenia kosztów używają oryginalnych grafik Loftinga, który sam zilustrował swoją książkę. Marta Woszczak analizując ilustracje w polskich wydaniach zauważyła, że większość ma wydźwięk komiczny; za najlepsze uznała twórczość Lengrena. Zauważyła też, że większość ilustracji jest czarno-białych, zwróciła uwagę na rzadkie kolorowe wydanie tej książki przez Krajowa Agencję Wydawniczą, które uznała za "jakby bardziej poważne, nostalgiczne, wyciszone"[3].

W Polsce książka była lekturą szkolną od wielu lat. Według Karoliny Jędrych była w spisie lektur z 1970 roku dla klasy IV a ok. 1985 roku została dodana do listy lektur dla klas II–III i pozostawała na tej liście do 1989[4][2]. Ponownie[d] na krótko trafiła na listę lektur dla klas I–III szkoły podstawowej w 2007 roku[5][6] i następnie ponownie w 2017 roku[7] (stan na 2017/2018)[8] i była nią nadal w kolejnej dekadzie (stan na 2024/2025)[9]. Według badań Anny Józefowicz z 2022 roku, polscy nauczyciele uznali książkę za średnio wartościową lekturę, rzadko realizowaną w klasie[10].

Według Beaty Mytych-Forajter piszącej w 2015 roku, mimo swojego wieku, książka zawiera nadal cenne dziś przesłania antykonsumpcyjne(inne języki) i proekologiczne, zwłaszcza w kontekście szacunku dla środowiska, i empatii i opieki nad zwierzętami[11].

Książkę skrytykowała kilka lat później Martyna Engeset-Pograniczna, zwracając uwagę, że cykl zawiera elementy z ery kolonializmu, w tym fragmenty, które można dziś odczytać jako rasistowskie. W wydaniach w krajach zachodnich (np. angielskojęzycznych, ale także niemieckojęzycznych) spowodowało to ingerencje w treść książki, by była bardziej poprawna politycznie i zgodna z podejściem postkolonializmu (np. usunięto niektóre określenia związane z kolorem skóry czy pochodzeniem postaci, takie jak słowo Murzyn; zmieniono także niektóre wątki, takie jak – w tomie pierwszym – pragnienie afrykańskiego księcia Bumpo, by mieć jaśniejszą skórę[e]). W późniejszych polskich wydaniach książki stosowane są różne warianty, w zależności od wybranego wariantu oryginału do tłumaczenia i preferencji wydawniczych; w niektórych, w tym nowszych, w celu zmniejszenia kosztów, tłumaczono tekst oryginalny bez zmian[f][2] (aczkolwiek w niektórych zamieszczono uwagi wydawcy takie jak ostrzeżenie, że „w książce znajdują się słowa uważane dziś za obraźliwe w stosunku do pewnej grupy etnicznej”[12]). Podobne spostrzeżenia na temat elementów kolonializmu w utworze mieli też inni badacze literatury[13]. Engeset-Pograniczna zwróciła uwagę na następujące problematyczne fragmenty z tłumaczeń z lat 2018–2019[g]:

Sześciu Murzynów zabrało doktora i wszystkie zwierzęta sprzed królewskiego oblicza i wtrąciło ich do kamiennego lochu
Ach, gdybym tylko był białym królewiczem! – rozmarzył się [Bumpo]
Ciekawe, co teraz robi nasz dobroczyńca – tam daleko w Kraju Białych Ludzi?
Wszechpotężny Biały Człowieku, uratowałeś mi życie. Przez resztę moich dni jestem sługą na twe rozkazy

Jedna z ilustracji książki (z oryginalnego wydania z roku 1920) przedstawiająca mieszkańców Afryki w stylu uznanym dziś za niepoprawny

Według Engeset-Pogranicznej zmiany w treści są kosmetyczne, a powieść w dalszym stopniu odzwierciedla mentalność kolonialną i uprzedzenia do Afryki w innych elementach, na tyle istotnych, że próby ich poprawienia wymagałyby de facto napisania książki od nowa. W swojej krytyce zwróciła uwagę na wątki takie jak ten, że „doktor wyrusza do Afryki wskutek błagania małp, a więc interwencja Europejczyka na tym kontynencie pozostaje przedstawiona jako pożądana i niezbędna”; że postacie z Afryki przedstawione są w sposób negatywny i stereotypowy (jako dziecinne i zacofane), że Afryka w książce jest traktowana w sposób uproszczony i przedstawiona jako jeden byt z jedną kulturą, a nie jako kontynent pełen rożnych krajów i kultur; że książka powiela potencjalnie rasistowskie mity (takie jak o istnieniu państwa małp w Afryce[h])[2]. Engeset-Pograniczna zauważyła też, że książki z serii są problematyczne pod kątem seksistowskiego opisu relacji między kobietami i mężczyznami, a także opisywania scen przemocy fizycznej i werbalnej[2].

Poza tekstem niektóre ilustracje z pierwszych wydań książki były podobnie skrytykowane jako powielające rasistowskie stereotypy[14].

Z drugiej strony ingerencje w treść oryginału spotkały się także z krytyką jako forma cenzury (ang. expurgation(inne języki)) i „zakłamywania zarówno samej literatury, jak i obrazu świata z czasów, gdy ta literatura powstawała”[2][15].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ W niektórych źródłach (np. Woszczak 2015) tłumacz jest błędnie identyfikowany jako Janina Mortkowicz. Mortkowicz była tłumaczką kolejnych części tego cyklu, ale nie tomu pierwszego.
  2. ↑ Według Engeset-Pogranicznej, była to w okresie PRL-u jedna z najpopularniejszych pod względem liczby wydrukowanych w Polsce egzemplarzy amerykańska książka dla dzieci i młodzieży (Engeset-Pograniczna 2020). Warto jednak zauważyć, że Lofting był Brytyjczykiem; emigrował jednak do USA przed napisaniem tej książki, która została najpierw opublikowana w USA w 1920, a w Wielkiej Brytanii dopiero w 1924 r. (Medicio & Saktiningrum 2023)
  3. ↑ Ustawa o prawie autorskim z 1994 roku sprawiła, że bardziej opłacalne dla wydawców były nowe przekłady niż wznawianie poprzednich. Kolejna fala tłumaczeń z lat 2018–2019 związana jest z faktem, że do tekstu oryginalnego wygasły prawa autorskie.
  4. ↑ W latach 1999–2016, poza okresem 2007/2008, nie istniała lista lektur dla klas I–III.
  5. ↑ W przepisanej wersji Bumpo pomaga bohaterom pod wpływem hipnozy.
  6. ↑ W tłumaczeniu Marii Ewy Letki (1998) np. termin „Murzyn” zastąpiono terminem „czarnoskóry”, a wątek Bumpa został całkowicie usunięty, skracając to wydanie o kilka stron.
  7. ↑ Trzy pierwsze z tomu pierwszego, następne z tomu drugiego.
  8. ↑ Co odzwierciedla poglądy z końca XIX wieku, zgodnie z którymi Afrykanie byli bliżej spokrewnieni z małpami niż Europejczycy.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Doktor Dolittle i jego zwierzęta – Lofting Hugh | Książka w Sklepie EMPIK.COM [online], www.empik.com [dostęp 2018-10-07] (pol.).
  2. ↑ a b c d e f Martyna Engeset-Pograniczna, Doktor Dolittle i jego rasizm.(Nie) niwelowanie kolonialnej wizji świata w polskich tłumaczeniach powieści Hugh Loftinga, [w:] Zwischen Ideologie und Transcreation – Schreiben und Übersetzen für Kinder / Między ideologią a transkreacją – pisać i tłumaczyć dla dzieci, wyd. 1, PL: Wydawnictwo Rys Tomasz Paluszyński, 11 grudnia 2020, DOI: 10.48226/dwnuam.978-83-66666-22-1_2020.7, ISBN 978-83-66666-22-1 [dostęp 2024-08-20].
  3. ↑ Marta Woszczak, Czas się zatrzymał? Lektury zagubione między XX a XXI wiekiem, [w:] Bernadeta Niesporek-Szamburska, Małgorzata Wójcik-Dudek, Aleksandra Zok-Smoła (red.), (Przed)szkolne spotkania z lekturą, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2015, s. 541-552, ISBN 978-83-8012-623-7 [dostęp 2024-09-03].
  4. ↑ Karolina Jędrych, Lektury w programach dla szkoły podstawowej z lat 1949–1989, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014, ISBN 978-83-226-2209-4 [dostęp 2024-08-14] (pol.).
  5. ↑ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Dz.U. z 2007 r. nr 157, poz. 1100 ze sprostowaniem z 17 września Dz.U. z 2007 r. nr 171, poz. 1211.
  6. ↑ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17.
  7. ↑ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356).
  8. ↑ Nowa lista lektur dla klas 1, 2 i 3 (dla klas I-III) szkoły podstawowej – Lista lektur szkolnych 2017/2018 [online], web.archive.org, 31 sierpnia 2017 [dostęp 2024-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-31].
  9. ↑ Lista lektur szkolnych 2024/2025 – Lektury do szkoły podstawowej 2024/2025 i lektury do liceum 2024/2025 [online] [dostęp 2024-08-03] (pol.).
  10. ↑ Anna Józefowicz, What about this change? – opinions of teachers of early school education about school reading, „Podstawy Edukacji”, 15, 2022, s. 285–305, DOI: 10.16926/pe.2022.15.19 [dostęp 2024-08-22].
  11. ↑ Beata Mytych-Forajter, „Doktor Dolittle i jego zwierzęta” – lektura ekokrytyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2015, ISBN 978-83-8012-623-7 [dostęp 2024-08-20] (pol.).
  12. ↑ Dziennik Wschodni, Staś i Nel opuszczą kanon lektur szkolnych? Lewica: Książka zawiera wątki rasistowskie [online], Dziennik Wschodni, 18 marca 2021 [dostęp 2024-08-20] (pol.).
  13. ↑ Raden Alexander Carlson Medicio, Nur Saktiningrum, The Impact of Colonialism in Hugh Lofting’s The Story of Doctor Dolittle, „Lexicon”, 10 (1), 2023, s. 10–18, DOI: 10.22146/lexicon.v10i1.72968, ISSN 2746-2668 [dostęp 2024-09-17] (ang.).
  14. ↑ Mavis Wormley Davis, Black Images in Children’s Literature: Revised Editions Needed, „School Library Journal”, 1972 [dostęp 2024-08-21] (ang.).
  15. ↑ Anne Collett, „Sharing a Common Destiny”: Censorship, Imperialism and the Stories of Doctor Dolittle, „Faculty of Law, Humanities and the Arts - Papers (Archive)”, 1997, s. 81–93 [dostęp 2024-08-21].

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]