Fiasko (powieść Stanisława Lema)

Ten artykuł dotyczy powieści Stanisława Lema. Zobacz też: Fiasko - powieść Imre Kertésza.

Fiasko

Autor	Stanisław Lem
Tematyka	fantastyka naukowa
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Niemcy
Język	niemiecki
Data wydania	1986
Wydawca	S. Fischer
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1987
Wydawca	Wydawnictwo Literackie

Fiasko – powieść Stanisława Lema z gatunku hard science fiction wydana pierwotnie w języku niemieckim w 1986 w Niemczech przez wydawnictwo S. Fischer Verlag. W Polsce wydana po raz pierwszy w 1987 przez Wydawnictwo Literackie. Jej fabuła obraca się wokół konfrontacji człowieka z naturą kosmosu oraz inteligencją pozaziemską i pozostaje w związku treściowym z wcześniejszym cyklem Opowieści o pilocie Pirxie tego samego autora.

W powieści autor wykorzystał fragment własnego opowiadania Kryształowa kula ze zbioru Sezam i inne opowiadania (1954)^[1]. Nieukończone opowiadanie o Pirxie pt. Las Birnam zostało opublikowane jako pierwszy rozdział powieści^[2].

Powieść była nominowana do nagrody im. Arthura C. Clarke’a w 1988 roku^[3].

Opis fabuły

Początkowo akcja toczy się na Tytanie, księżycu Saturna, gdzie bohater Angus Parvis poszukując zaginionych budowniczych kopalni oraz komandora Pirxa, który ruszył im na ratunek, sam popełnia błąd w obcym człowiekowi, mieszkańcowi Ziemi, terenie i staje w obliczu nieuchronnej śmierci. W nadziei wskrzeszenia przy pomocy przyszłych zdobyczy nauki, dokonuje aktu szczególnego samobójstwa przez poddanie się hibernacji.

Po około stuleciu, na pokładzie statku kosmicznego zmierzającego w kierunku nieznanej cywilizacji pozaziemskiej z planety Kwinta, zostaje ożywiona jedna z osób, których ciała odnaleziono na Tytanie. Naukowcy przypuszczają, że uratowanym może być Parvis lub Pirx, lecz również po wskrzeszeniu członkom załogi nie udaje się ustalić jego danych personalnych, w związku z czym występuje dalej pod przybranym imieniem i nazwiskiem jako Marek Tempe. Konstrukcja powieści, wykluczająca tzw. narratora wszechwiedzącego, pozostawia czytelnika w niepewności co do możliwego rozwiązania zagadki tożsamości^[4] bohatera.

Kiedy statek dolatuje do celu, jedno z najistotniejszych zadań w zakresie kontaktu bezpośredniego z obcą cywilizacją zostaje powierzone wskrzeszonemu. Porozumienie między „braćmi w rozumie” okazuje się jednak ostatecznie niemożliwe na skutek zbyt głębokich różnic biologicznych oraz kulturowych i kończy się tytułowym fiaskiem.

Świat przedstawiony

Akcja powieści dzieje się w dalekiej przyszłości, w której ludzkość dysponuje niezwykle zaawansowaną technologią. Statek, którym podróżują bohaterowie, zostaje rozpędzony napędem fotonowym, a później korzysta z tzw. ramjetu Bussarda(inne języki) – odrzutowego napędu termojądrowego. Jest on wyposażony w tzw. „komputery ostateczne” – zawierające procesory mające największą możliwą moc obliczeniową.

Ocena dzieła

Fiasko to ostatnia powieść Stanisława Lema. Stanowi ona szczególne podsumowanie wielowątkowej beletrystycznej twórczości pisarza. Wielostronnie i dynamicznie przedstawia w niej uwikłanie człowieka we własną naturę, zdeterminowaną ziemskimi warunkami. W ten sposób autor, nie po raz pierwszy, sceptycznie odnosi się do możliwości kontaktu z naszymi „braćmi w Kosmosie”. Ostateczną przeszkodą okazuje się nie sama odległość, lecz odmienność.

W utworze znajduje się wiele podobieństw i nawiązań do pierwszych powieści fantastycznych Lema. Szczegółowe opisy techniczne, motyw pionierskiej wyprawy, załoga statku kosmicznego złożona z samych mężczyzn różnej narodowości, zagłada pozaziemskiej cywilizacji – przywodzą na myśl utwór Astronauci (1951). Natomiast opis przyjęcia na pokład po drodze dodatkowego pasażera, wymagającego „wskrzeszenia” i pozbawionego pamięci, wskazuje na analogię do Obłoku Magellana (1955)^[5]. Również w Obłoku… pierwsza próba nawiązania kontaktu z obcą cywilizacją kończy się niepowodzeniem, jednak Lem kończy narrację tamże zostawiając optymistyczne nadzieje na dalszy rozwój wydarzeń^[6]. Pojawiający się w Fiasku dylemat na temat podjęcia decyzji o dokonaniu interwencji w konflikt występujący wśród mieszkańców obcej cywilizacji przypomina fabułę powieści Eden (1959). W pisanym wcześniej utworze Ziemianie odlecieli pozostawiając sprawy ich własnemu biegowi^[1].

Utwór można odczytywać jako opinię autora o fiasku literatury s-f. Najważniejszy motyw tego gatunku literackiego – kontakt z odmienną cywilizacją – został tutaj wymownie sparodiowany. Najeźdźcą z kosmosu i agresorem staje się człowiek, nie zaś „źli” kosmici opisywani w powieściach Wellsa czy Heinleina. W dodatku motywem agresji okazały się „dobre chęci” nawiązania kontaktu za wszelką cenę^[7].

Na motywach powieści w 2020 roku Magda Szpecht wyreżyserowała w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie spektakl pod tym samym tytułem^[8].

Przypisy

1. Bratnia pomoc. W: Marek Oramus: Bogowie Lema. Przeźmierowo: Wydawnictwo Kurpisz, 2006, s. 149. ISBN 978-83-89738-92-9.
2. Lem – istota nieznana. W: Marek Oramus: Bogowie Lema. Przeźmierowo: Wydawnictwo Kurpisz, 2006, s. 131-132. ISBN 978-83-89738-92-9.
3. Award Shortlists. The Arthur C. Clarke Award. [dostęp 2018-06-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 listopada 2018)]. (ang.).
4. Por. sprzeczności w krytyce literackiej: Wojciech Orliński ocenia, że wskrzeszono Pirxa (W. Orliński, Pirx, Gazeta Wyborcza/Kraków z dn. 9.05.2005), a Jerzy Jarzębski przeciwnie (J. Jarzębski, Czarny scenariusz, na stronie internetowej S.Lema).
5. Bratnia pomoc. W: Marek Oramus: Bogowie Lema. Przeźmierowo: Wydawnictwo Kurpisz, 2006, s. 147. ISBN 978-83-89738-92-9.
6. Wojciech Orliński: Co to są sepulki?. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2007, s. 91–92. ISBN 978-83-240-0798-1.
7. Wojciech Orliński: Co to są sepulki?. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2007, s. 91. ISBN 978-83-240-0798-1.
8. Fiasko [online], Stary Teatr [dostęp 2023-07-31]  (pol.).

Linki zewnętrzne

• O Fiasku na stronie autora