System fonetyczny języka szwedzkiego charakteryzuje się silnie rozwiniętym systemem samogłosek, liczącym 22 fonemy oraz równie obfitym systemem spółgłosek. Rekompensatą tak bogatego systemu samogłoskowego jest brak dyftongów. Zarówno samogłoski jak i spółgłoski podlegają zjawisku iloczasu. Intonacja języka jest specyficzna, oprócz akcentu uderzeniowego i ogólnego akcentu zdaniowego występuje również akcent toniczny, który ma wartość dystynktywną, tzn. może wpływać na zmianę znaczenia wyrazów.
W języku szwedzkim występują dwadzieścia dwa fonemy wokaliczne. Szwedzkie samogłoski mogą być zarówno długie jak i krótkie. Długość jest cechą dystynktywną, choć najczęściej zmianie długości samogłoski towarzyszą też zmiany jakościowe.
Diagram Jonesa – graficzna reprezentacja miejsca i sposobu artykulacji dla samogłosek szwedzkich[1][2]
Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest bogaty i rozbudowany system samogłosek. Prawie każda samogłoska występuje w dwóch wariantach: długim i krótkim. Zjawisko to, zwane iloczasem, pojawia się w sylabach akcentowanych, które z założenia są długie; jeśli samogłoska jest krótka, jest ona rekompensowana przez długą spółgłoskę (zjawisko to zostało szerzej omówione w rozdziale iloczas).
Szwedzkie samogłoski dzielą się na cztery rodzaje pod względem otwarcia: zamknięte (ścieśnione), półzamknięte (lub przymknięte), półotwarte i otwarte[3]. W porównaniu z językiem polskim, w szwedzkim występują dwie samogłoski środkowojęzykowe (szwa). Jest również pewna grupa samogłosek o dużym rozwarciu jamy ustnej (z tzw. odwróconego diagramu Jonesa). Dokładniejszą charakterystykę samogłosek szwedzkich przedstawia diagram poniżej.
Samogłoska | Przykład | Samogłoska | Przykład |
---|---|---|---|
iː | ⓘsiːl sil, sito | ɪ | ⓘsɪl sill, śledź |
eː | ⓘheː hel cały | ||
ɛː | ⓘhɛːl häl, pięta | ɛ | ⓘhɛl häll, skała |
ɑː | ⓘmɑːt mat, żywność | a | ⓘmat matt, przygnębiony |
oː | ⓘmoːl mål, cel | ɔ | ⓘmɔl moll, moll |
uː | ⓘbuːt bot, pokuta | ʊ | ⓘbʊt bott, żyła |
ʉː | ⓘfʉːl ful, brzydki | ɵ | ⓘfɵl full, pełny |
yː | ⓘsyːl syl,szydło | ʏ | ⓘsʏl syll, kuszetka |
øː | ⓘnøːt nöt, orzech | œ | ⓘnœt nött, noszony |
System spółgłosek szwedzkich jest średnio rozbudowany. W jego skład wchodzą zarówno spółgłoski dźwięczne jak i bezdźwięczne, choć nie każda dźwięczna ma swój bezdźwięczny odpowiednik. Poza spółgłoskami nosowymi m i n pozostałe są spółgłoskami ustnymi. Również spółgłoski ulegają zjawisku iloczasu: w akcentowanej sylabie spółgłoska jest długa o ile znajdująca się przed nią samogłoska jest krótka. Podwójna spółgłoska wymawiana jest jak geminata a nie jak dwie spółgłoski znajdujące się obok siebie.
Pod względem sposobu artykulacji spółgłoski szwedzkie dzielą się następująco[5]:
wybuchowe: dwuwargowe p, b, welarne k, g, zębowe t, d, oraz alweolarne rd i rt. Dwie ostatnie spółgłoski nie istnieją w języku polskim.
trące: wargowo-zębowe f, v, alweolarne s, postalweolarne rs oraz j i sje-
drżące r wymawiane z reguły przedniojęzykowo (podobnie jak w języku polskim). Istnieją jednak dialekty, zwłaszcza na południu Szwecji, w których r jest tylnojęzykowe. Dopuszcza się również trącą wymowę r[5].
boczne (lateralne): alweolarne l i postalweolarne -rl
nosowe: m i n.
wargowe | wargowo zębowe |
zębowe | alweolarne | palatalne | welarne | krtaniowe | ||||||
Dźwięczność | - | + | - | + | - | + | + | - | + | - | + | - |
nosowe | m | n | ŋ | |||||||||
wybuchowe | p | b | t | d | k | ɡ | ||||||
szczelinowe | f | v | s | ʃ̴ | ç | ʝ | ||||||
Aproksymanty | h | |||||||||||
boczne | l | |||||||||||
drżące | ɾ |
System spółgłosek szwedzkich oraz miejsce i sposób ich artykulacji[6]
Każdy wyraz wypowiadany w izolacji jest akcentowany. Rozróżnia się dwa rodzaje akcentu – przyciskowy (dynamiczny) oraz toniczny. Nieakcentowane są często czasowniki posiłkowe i niektóre przyimki. Charakterystycznym zjawiskiem szwedzkiego systemu fonetycznego jest iloczas, czyli zróżnicowanie głosek pod względem czasu artykulacji.
Z pojęciem długości samogłosek i spółgłosek związane jest pojęcie iloczasu czyli różnicy w długości poszczególnych fonemów. Podlegają mu zarówno samogłoski jak i spółgłoski. Zjawisko dotyczy zawsze sylaby akcentowanej.
Iloczas silnie związany jest z akcentem wyrazowym. Zasadą języka szwedzkiego jest, iż akcentowana sylaba zawsze jest długa, przy czym elementem długim w sylabie może być samogłoska albo spółgłoska[7]. Samogłoska jest długa w następujących przypadkach:
Samogłoska jest krótka, jeśli w sylabie, w której się znajduje po niej znajduje się:
Akcent dynamiczny (przyciskowy) polega na głośniejszym wymówieniu akcentowanej sylaby w porównaniu z pozostałymi sylabami danego wyrazu. Nie jest on przypisany do konkretnej sylaby – może padać na każdą sylabę wyrazu, choć najczęściej jest to pierwsza sylaba: fågel (ptak). Może jednak znajdować się w środku wyrazu, np. betala (płacić) jak również na końcu, np. sensationel (sensacyjny)[8]. W wyrazach rodzimych akcent główny pada najczęściej na pierwszą sylabę, akcent na sylabę ostatnia występuje głównie w wyrazach obcego pochodzenia.
Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest występowanie akcentu tonicznego (muzycznego, prozodycznego). W przeciwieństwie do akcentu dynamicznego jego istotę nie jest wymówienie akcentowanej sylaby mocniej, a tonem o innej wysokości – podobnie jak to zwykle dzieje się w zdaniu. Istnieją dwa rodzaje akcentu tonicznego: akcent akutowy (noszący często nazwę akcent nr 1, AT1 itp.) i grawisowy (akcent nr 2, AT2).
W językach nietonicznych, np. fińskim lub polskim, jest jedynym występującym rodzajem akcentu prozodycznego. W języki szwedzkim stoi w opozycji do akcentu grawisowego. Charakteryzuje go znaczne opadanie melodii na końcu wyrazu. W poniższych przykładach oznaczony o.
Następujące grupy wyrazów mają akcent toniczny AT1:
ett obarn (AT1) – obarnet (AT1)
ett ohus (AT1) – ohuset (AT1)
Reguła ta nie dotyczy liczby mnogiej, gdzie rzeczowniki akcentowane w liczbie pojedynczej akcentem AT1 mogą przyjmować akcent AT2[9]:
en ohund (AT1) – ohunden (AT1) – xhundarna (AT2)
(en) ostudent – stuodenter. (en) obok – oböcker
(en) obond – obönder – obönderna
att xsäga – osäger
Występuje tylko w wyrazach dwu- i więcej sylabowych. Charakteryzuje się dwoma przyciskami na różne sylaby w obrębie tego samego wyrazu. W wyrazach więcej niż dwusylabowych akcent nie musi przypadać na sylaby sąsiednie, a miejsce jego przypadania jest uwarunkowane historycznie. Pierwsza sylaba wypowiadana jest tonem wyższym niż podstawowy, następnie po opadnięciu tonu, po przejściu do następnego wyrazu ton ponownie się wznosi o około jedną tercję – przy czym tę sylabę również należy wymówić z przyciskiem[11]. Należy być świadomym, iż istnieją znaczne różnice w realizacji wymowy tego akcentu. W niektórych dialektach, np. w finlandssvenska (szwedzki mniejszości szwedzkojęzycznej w Finlandii) ten typ akcentu nie istnieje[12]. W poniższych przykładach oznaczony x.
Różnica w artykulacji akcentów AT1 (schemat po lewej) i AT2 (schemat po prawej)
Akcent toniczny AT2 występuje w następujących przypadkach:
Akcent toniczny jest czasem cechą dystynktywną: wyrazy różniące się akcentem przyjmują inne znaczenie. Oto przykłady[13]:
oallting – wszystko xallting – parlament islandzki
oanden – kaczor, xanden – duch
obiten – kawałek, xbiten – ugryziony
obrunnen – studnia, xbrunnen – spalony
ostegen – krok, xstegen – drabina
ovärden – gospodarz, xvärden – wartości
Język szwedzki jest językiem o wyraźnym systemie prozodycznym. O jego brzmieniu decydują zarówno akcenty wyrazowe: dynamiczny i toniczny, jak też rytm i melodia zdania. Są one specyficzne dla szwedzkiego i różnią się od używanych w innych językach. O ile akcent wyrazowy posiada cechy dystynktywne, o tyle rytm i melodia nie mają znaczenia ściśle gramatycznego, a jedynie nadają określony wyraz zdaniu i wpływają na reakcję językową rozmówcy.
System rytmiczny języka jest odpowiedzialny za to, który wyraz otrzymuje w zdaniu mocniejszy nacisk. Decyduje o tym (jak w wielu innych językach) emocjonalny kontekst wypowiedzi. W wypowiedziach o neutralnym kontekście emocjonalnym akcent przypada na leksemy, natomiast nie akcentuje się wyrazów funkcyjnych i gramatycznych: rodzajników, zaimków, spójników, partykuł i czasowników modalnych[14].
Ett högt hus – wysoki dom
Vad har han redan gjort? – co on już zrobił?
Natomiast w przypadku wypowiedzi nacechowanej emocjonalnie (emfatycznej) akcent pada na ten element zdania, który normalnie byłby nieakcentowany, lecz mówiący decyduje się wybić.
Nie jest ona tożsama z intonacją wyrazową ani akcentami tonicznymi AT1 i AT2. Przede wszystkim dlatego, że w przeciwieństwie do akcentu tonicznego nie jest cechą dystynktywną – nie wpływa na zmianę znaczenia wyrazu. Intonacja zdaniowa to opadanie lub wznoszenie się tonu w zależności od typu zdania. Najwyższy ton przyjmuje najważniejszy wyraz w zdaniu, noszący akcent logiczny:
Pod względem przebiegu linii melodycznej intonację dzielimy na wznoszącą i wznosząco-opadającą. Intonacja wznosząco opadająca polega na tym, że linia melodyczna wznosi się aż do najważniejszego elementu w zdaniu mającego akcent logiczny a następnie opada. Ten typ intonacji występuje w:
Intonacją wznoszącą charakteryzują się pytania o rozstrzygnięcie: Har du funnit mina nycklar? Czy znalazłeś moje klucze?
System zapisu samogłosek szwedzkich jest etymologiczny i niekiedy nie odpowiada wymowie. Istnieją pewne reguły, zwłaszcza przy rozstrzyganiu o długości samogłosek. System zapisu jest skomplikowany i obfituje w liczne wyjątki. Spółgłoski szwedzkie (poza kilkoma wyjątkami) wymawiane są zgodnie z zapisem. Jednym z charakterystycznych zjawisk w systemie konsonantycznym jest koegzystencja niektórych pojedynczych spółgłosek z określoną grupą samogłosek – przednimi lub tylnymi. Przykładowo, spółgłoska /k/ łączy się tylko z samogłoskami tylnymi, np. /o:/, /u/: korna, kall. Jej odpowiednikiem dla samogłosek przednich jest /ç/ np. kilo wym. /çilo/[15].
Dystrybutywna wymowa spółgłosek zapisywanych [k] i [g] w zależności od następującej po niej samogłoski[16]
c: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak s, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.
g: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak j, a przed – a, u, o, å najczęściej jako g.
k: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak ś, ale z lekko cofniętym językiem, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.
v: tak jak polskie w.
x: jako ks
z: tak jak polskie s. Nigdy jak polskie z, ponieważ ten dźwięk nie istnieje w języku szwedzkim.
rs: wymawiamy jak polskie sz
retrofleksy, czyli: rt, rd, rl, rn wymawiamy tak jak ich zwykle odpowiedniki, ale z zawiniętym i znacznie cofniętym językiem. co w rezultacie daje dźwięki trochę zbliżone do polskich – cz, dż, l, n. Retrofleksy oraz połączenie rs czytamy TAKŻE na granicy wyrazów. np. Var ser du honom? (Gdzie go widzisz?) czytamy [Va sze dżu honom] ponieważ to zdanie zawiera rs i retrofleks rd na granicy wyrazów.
kj, tj: wymawiamy jako ś, ale z lekko cofniętym językiem.
dj, hj, lj, gj: wymawiamy jako j.
sj, stj, skj oraz sk przed i,y,e,ä,ö: wymawiamy jako dźwięk-sj tzw. sje-ljudet. Wymawiamy go w ten sposób, że przy lekko zaciśniętym gardle i ustach zaokrąglonych (jak do wymowy polskiego „u”) wymawiamy dźwięk „sz”.
ch oraz sch: wymawiamy jako sje-ljudet, ale na końcu wyrazu jako zwykłe sz, takie jak w polskim.
-ge: na końcu wyrazy wymawiamy jako SZ a nie jako Ż. jak np. w słowie – garage.
rg, lg: wymawiamy odpowiednio jako: rj, lj
ng: czytamy tak angielskie ng w końcówce -ing, czyli /ŋ/. Taki sam dźwięk pojawia się w języku polskim jako alofon /n/ przed /k, ɡ/, np. w wyrazie „bank” [baŋk].
nk oraz gn: czytamy tak jakby było napisane: ngk oraz ngn (przy czym ng jako jeden dźwięk, tak jak w poprzednim punkcie), czyli /ŋk/ i /ŋn/.
w końcówkach -tion -sion: połączenia ti otaz si czytamy jako sje-ljudet, natomiast o normalnie jak szwedzkie długie /uː/. np. station, konversation, intonation. Są to słowa, które w języku polskim kończą się na -cja.
ponadto wymowa jest czasami osobliwa dla niektórych zapożyczeń, ale nie występują w nich żadne inne dźwięki.
Każde szwedzkie słowo zawiera jedną długą sylabę która jest sylabą akcentowaną, tzn. taką w której występuje długa samogłoska lub długa spółgłoska.
Długie i krótkie samogłoski nie różnią się od siebie sposobem zapisu jak np. w węgierskim gdzie mamy krótkie a, e, i, o, ö, u, ü, i długie á, é, í, ó, ő, ú, ű, które zapisywane są innymi znakami, ani nie są zapisywane wielokrotnie, tak jak w niderlandzkim, gdzie długie samogłoski zapisujemy podwójnie, a krótkie pojedynczo, ani nie są żadnymi innymi dwuznakami, jak np. w niemieckim, gdzie długie samogłoski często zapisujemy jako: eh, oh, öh itd.
Długość szwedzkich samogłosek i spółgłosek w sylabie akcentowanej odczytujemy z ilości spółgłosek, które występują po samogłosce. W sylabie akcentowanej jest tylko jeden długi dźwięk – jest to samogłoska lub spółgłoska. W sylabach nieakcentowanych wszystkie dźwięki są krótkie.
W języku szwedzkim nie występuje dźwięk odpowiadający polskiemu "c". "c" jest czytane przeważnie jako "s" lub "k", a w złożeniu "ck" znaczy tyle co "kk" czyli długie "k".
Także dźwięk odpowiadający polskiemu "z" nie występuje w szwedzkim, "z" czytamy jako "s" np. w słowie "zoo" [su:].