Gajusz Acyliusz, łac. Caius Acilius (II w. p.n.e.) – rzymski historyk, zaliczany do annalistów starszych.
Był senatorem pochodzącym z rodu plebejskiego, występującego niekiedy w źródłach z przydomkiem Glabrio[1]. Być może łączyło go pokrewieństwo z Maniuszem Acyliuszem Glabriuszem[2]. Zaliczał się do miłośników kultury greckiej w ówczesnym Rzymie[3]. W 155 roku p.n.e. wprowadzał do senatu poselstwo ateńskich filozofów, złożone z akademika Karneadesa, perypatetyka Kritolaosa i stoika Diogenesa, któremu służył także za tłumacza[a][4].
Napisał po grecku historię Rzymu[5]. Jak podaje Tytus Liwiusz, wydarzenia od czasów najdawniejszych do sobie współczesnych przedstawiał w układzie annalistycznym, a opublikował swoją pracę w 142[6] lub 141 roku p.n.e.[3] W późniejszych latach została przełożona na łacinę przed członka rodu Kladiuszów, często identyfikowanego z annalistą Kwintusem Klaudiuszem Kwadrygiuszem[7], który w swoich rocznikach wykorzystał dzieło poprzednika jako źródło informacji[8] lub też częściowo przerobił i włączył do swojej pracy[9].
Opis dziejów Rzymu autorstwa Gajusza Acyliusza nie zachował się, przetrwało z niego tylko kilka fragmentów, które przywoływali w swoich pismach Cyceron, Dionizjusz z Halikarnasu, Liwiusz[b], Plutarch i Strabon. Najpóźniejsza spośród zachowanych informacji dotyczy roku 184 p.n.e., spośród pozostałych wynika, że Acyliusz przytaczał wiadomości dotyczące kultu religijnego (informacje o luperkaliach), anegdoty (opis spotkania i rozmowy między Scypionem Afrykańskim a pokonanym Hannibalem) i umoralniające opowieści (o wierności Regulusa). Ponadto wykazywał zainteresowanie początkami miast w Italii, założenie Rzymu wiązał z greckimi kolonistami. Przypuszczalnie czasy sobie współczesne i II wojnę punicką przedstawił w sposób obszerny. Jego praca jest wiązana ze wzorami aleksandryjskiej historiografii hellenistycznej[3]. Gajusza Acyliusza zalicza się go do grupy annalistów starszych[10].
Zachowane fragmenty zostały wydane drukiem w Historicorum Romanorum reliquiae Hermanna Petera, Die Fragmente der griechischen Historiker Felixa Jacoby’ego, L’annalistique romaine Martine Chassignet oraz Die frühen römischen Historiker Hansa Becka i Uwe Waltera[3].