Gardeja

Gardeja

wieś
Gardeja, ul. Kwidzyńska
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kwidzyński
Gmina	Gardeja
Sołectwo	Gardeja I
Liczba ludności (2021)	2323
Strefa numeracyjna	55
Kod pocztowy	82-520[2]
Tablice rejestracyjne	GKW
SIMC	0149883
Położenie na mapie Polski Gardeja
Położenie na mapie województwa pomorskiego Gardeja
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego Gardeja
Położenie na mapie gminy Gardeja Gardeja
53°36′39″N 18°56′47″E/53,610833 18,946389[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Gardeja (niem. Garnsee^[3]) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, w gminie Gardeja^[4][5]

Wieś leży przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 55 z drogą wojewódzką nr 523.

Siedziba gminy Gardeja. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1334 roku, zdegradowana w 1945 roku^[6]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gardeja. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Liczba ludności wsi w 1998 roku wynosiła ok. 1400 osób^[7].

We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im Obrońców Westerplatte.

Integralne części wsi Gardeja^[4][5]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0149914	Kalmuzy	część wsi

Mieszkańcy wsi wymieniają jeszcze przysiółek Hermanowo.

Samorząd

Obszar wsi jest podzielony na 3 sołectwa: Gardeja I (zwarty obszar zabudowany byłego miasta), Gardeja II (pol. Szlemno, niem. Garnseedorf), Gardeja III^[8].

Częścią obecnej Gardei III jest dawne Dębno (też Dębniak^[9], niem. Eichbusch^[10] – nazwa nieoficjalna). Przed 1914 było to wybudowanie wsi Garnseedorf (pol. Szlemno, następnie Gardeja II), zamieszkiwane w 1905 przez 55 osób^[11][12].

Historia

We wczesnym średniowieczu na tym terenie powstał pruski gródek o charakterze obronnym, który w 1233 został zajęty przez Krzyżaków. W sąsiedztwie istniała osada należąca do biskupów pomezańskich, w 1285 wzmiankowana jako siedziba cystersów. Gardeja otrzymała prawa miejskie ok. 1334 lub wcześniej (zapis z 1334 określa Gardeję jako miasto). Podczas wojny trzynastoletniej miasto zostało poważnie zniszczone przez pożary, od 1525 w Prusach Książęcych. Od połowy XVI wieku Gardeja była siedzibą braci czeskich, od 1657 miasto należało do Brandenburgii, a od 1701 do Prus. W 1883 uruchomiono kolej łączącą Gardeję z Grudziądzem i Malborkiem^[7]. W plebiscycie narodowościowym w Prusach Wschodnich w 1920 98% głosujących w Gardei opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech. Z przyczyn komunikacyjnych Polsce przyznano oddaloną od miasta o 2 km stację kolejową na linii Kwidzyn-Grudziądz^[13]. W okresie międzywojennym ulokowano tu placówkę Straży Celnej^[14]. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległo 80% zabudowy, co miało wpływ na odebranie Gardei praw miejskich^[7].

Zabytki

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Kościół pw. św. Józefa

Według rejestru zabytków NID^[15] na listę zabytków wpisane są:

• układ urbanistyczny miasta, obecnie wsi, wraz z zespołem budowlanym, 1285-XX w., nr rej.: 156/90 z 22.01.1991
• modernistyczny kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Kwidzyńska, XIV, XVIII w., nr rej.: 500/96 z 2.04.1996
• cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.
• cmentarz rzymskokatolicki, ul. Grudziądzka, pocz. XIX w., nr rej.: 499/96 z 2.04.1996
• kaplica, 1926, nr rej.: j.w.
• brama, nr rej.: j.w.

Ponadto w Gardei znajduje się gotycka wieża z XIV wieku przy kościele pw. św. Józefa.

Ludzie związani z Gardeją‎ ‎

 Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Gardeją‎.

Zobacz też

• Gardeja (stacja kolejowa)
• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gardei

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 31691
2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 252 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
3. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
4. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
5. GUS. Rejestr TERYT
6. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
7. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 158, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .
8. Lista sołectw. Urząd Gminy Gardeja. [dostęp 2012-05-14].
9. Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, Monitor Polski z 1950 r. Nr 134, poz. 1720
10. Messtischblätt Garnsee, 1913
11. Garnseedorf w Meyers Orts- und Verkehrs-Lexikon des Deutschen Reichs
12. Westpreußisches Ortsverzeichnis
13. Gardejski kamień graniczny, Wirtualne Muzeum Gminy Gardeja. [dostęp 2016-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-31)].
14. Szematyzm Straży Celnej 1927 ↓, s. 225.
15. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 51 [dostęp 2018-12-29] .

Bibliografia

• Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927 .

Linki zewnętrzne

• Gardeja, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 491 .