Gelede

Gelede właśc. Gẹ̀lẹ̀dé – ceremonia Jorubów ku czci pramatki Iyà Nlà i w uznaniu roli kobiet w społeczności, łącząca śpiew i rytualny taniec z użyciem kolorowych, rzeźbionych masek, wykonywana corocznie po zakończeniu żniw a także podczas wydarzeń ważnych dla lokalnej społeczności.

W 2001 roku dziedzictwo przekazu ustnego Gelede zostało uznane za arcydzieło ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości a w 2008 roku wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO^[1].

Historia

Ceremonia Gelede praktykowana jest głównie przez zachodnie ludy Jorubów w Nigerii i Beninie, gdzie tradycja ceremonii narodziła się najprawdopodobniej w XVIII wieku, a w wyniku handlu niewolnikami rozprzestrzeniła się w wieku XIX na tereny Sierra Leone, Kuby i Brazylii^[2].

Opis

Ceremonia Gelede organizowana jest po zakończeniu żniw a także w czasie wydarzeń ważnych dla społeczności, podczas suszy czy epidemii^[1]. Gelede jest artystycznym wyrazem wierzeń Jorubów w nadprzyrodzone moce kobiet. Jorubowie wierzą, że szczególnie starsze kobiety władają mocami silniejszymi niż moce bogów czy przodków. Kobiety nazywane są „naszymi matkami” (awan iya wa^[3]), „bogami społeczności” czy „właścicielami świata”^[2]. Celem ceremonii Gelede jest uproszenie kobiet, by używały swoich mocy na rzecz społeczności^[3].

Ceremonia podzielona jest na dwie części: występy nocą (Efe) i za dnia (Gelede)^[2]. Występy nocne odbywają się na głównym placu wsi. Otwierają je bębniarze i śpiewacy, za którymi wchodzi orkiestra i tancerze z maskami, w bogato zdobionych kostiumach. Społeczność podzielona jest na grupę mężczyzn i kobiet, na czele których stoją odpowiednio mężczyzna i kobieta. Bębny nastrojone są tak, by przypominały ludzkie głosy, a bębniarze wygrywają na nich rytm Eka przypominający rytm języka joruba^[4].

W występach biorą udział wyłącznie mężczyźni, którzy, przebrani, odgrywają również partie kobiece^[5]. Tancerz z maską nazywaną ẹ̀fę (humorysta) modli się do pramatki Iyà Nlà o pobłogosławienie społeczności pokojem, szczęściem, zdrowiem, długowiecznością, dużą liczbą dzieci; prosi również o ochronę przed nieszczęściami i kataklizmami^[5]. Tancerz z maską ẹ̀fę zabawia również publiczność satyrycznymi piosenkami^[5]. Przez kolejne trzy do siedmiu dni tańce wykonywane są popołudniami^[5].

Maski

Wykonywane z drewna maski Gelede przedstawiają głowę ludzką z nakryciem przypominającym tacę, na którym umiejscawiane są symboliczne figury zwierząt, owoców i płodów rolnych^[3]^[6]. Maski noszone są na głowie, przy czym twarze artystów częściowo zakrywa się przesłoną z rafii lub tkaniny^[7]^[3].

Przypisy

↑ ^a ^b UNESCO ICH: Oral heritage of Gelede. [dostęp 2013-11-18]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Henry John Drewal, Margaret Thompson Drewal: Gẹlẹdẹ: Art and Female Power Among the Yoruba. Indiana University Press, 1983, s. xv. ISBN 978-0-253-32569-3. [dostęp 2014-07-29].
↑ ^a ^b ^c ^d Elizabeth Skidmore Sasser: The World of Spirits and Ancestors in the Art of Western Sub-Saharan Africa. Texas Tech University Press, 1995, s. 96. ISBN 978-0-89672-346-7. [dostęp 2014-07-29].
↑ Beth Osnes: Acting: An International Encyclopedia. ABC-CLIO, 2001, s. 118. ISBN 978-0-87436-795-9. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Babatunde Lawal: The Gẹ̀lẹ̀dẹ́ Spectacle: Art, Gender, and Social Harmony in an African Culture. University of Washington Press, 1996, s. 36. ISBN 978-0-295-97599-3. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).
↑ Babatunde Lawal: The Gẹ̀lẹ̀dẹ́ Spectacle: Art, Gender, and Social Harmony in an African Culture. University of Washington Press, 1996, s. xiii. ISBN 978-0-295-97599-3. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).
↑ Hope B. Werness: Continuum Encyclopedia of Native Art: Worldview, Symbolism, and Culture in Africa, Oceania, and North America. A&C Black, 2003, s. 114. ISBN 978-0-8264-1465-6. [dostęp 2014-07-29].

Linki zewnętrzne

Brooklyn Museum: Collections: Arts of Africa: Gelede Mask. [dostęp 2014-07-26]. (ang.).
The British Museum: Gelede mask of a European. [dostęp 2014-07-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-13)]. (ang.).

[unesco-1] UNESCO ICH: Oral heritage of Gelede. [dostęp 2013-11-18]. (ang.).

[drewalxv-2] Henry John Drewal, Margaret Thompson Drewal: Gẹlẹdẹ: Art and Female Power Among the Yoruba. Indiana University Press, 1983, s. xv. ISBN 978-0-253-32569-3. [dostęp 2014-07-29].

[Sasser96-3] Elizabeth Skidmore Sasser: The World of Spirits and Ancestors in the Art of Western Sub-Saharan Africa. Texas Tech University Press, 1995, s. 96. ISBN 978-0-89672-346-7. [dostęp 2014-07-29].

[Osnes118-4] Beth Osnes: Acting: An International Encyclopedia. ABC-CLIO, 2001, s. 118. ISBN 978-0-87436-795-9. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).

[Lawal36-5] Babatunde Lawal: The Gẹ̀lẹ̀dẹ́ Spectacle: Art, Gender, and Social Harmony in an African Culture. University of Washington Press, 1996, s. 36. ISBN 978-0-295-97599-3. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).

[Lawalxiii-6] Babatunde Lawal: The Gẹ̀lẹ̀dẹ́ Spectacle: Art, Gender, and Social Harmony in an African Culture. University of Washington Press, 1996, s. xiii. ISBN 978-0-295-97599-3. [dostęp 2014-07-29]. (ang.).

[Werness114-7] Hope B. Werness: Continuum Encyclopedia of Native Art: Worldview, Symbolism, and Culture in Africa, Oceania, and North America. A&C Black, 2003, s. 114. ISBN 978-0-8264-1465-6. [dostęp 2014-07-29].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]