Goworowo (powiat ostrołęcki)

Goworowo
wieś
Ilustracja
Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Goworowie
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Powiat

ostrołęcki

Gmina

Goworowo

Liczba ludności (2021)

697[2][3]

Strefa numeracyjna

29

Kod pocztowy

07-440[4]

Tablice rejestracyjne

WOS

SIMC

0510072[5]

Położenie na mapie gminy Goworowo
Mapa konturowa gminy Goworowo, w centrum znajduje się punkt z opisem „Goworowo”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Goworowo”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Goworowo”
Położenie na mapie powiatu ostrołęckiego
Mapa konturowa powiatu ostrołęckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Goworowo”
Ziemia52°54′04″N 21°33′36″E/52,901111 21,560000[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Goworowo – wieś sołecka[6] w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie ostrołęckim, w gminie Goworowo[5][7].

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa ostrołęckiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Goworowo.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu 1505 roku, w którym występuje Gotard z Kargoszyna, pleban Goworowa[8]. Okolica była częścią tzw. księstwa sieluńskiego, kompleksu dóbr należących do prepozyta płockiego, czyli proboszcza kościoła katedralnego w Płocku. Goworowo było już wówczas prawdopodobnie niemała osadą, o czym świadczy dokument erekcyjny altarii św. Anny wystawiony przez biskupa Andrzeja Noskowskiego z 1556 roku. Dokument poświadcza, że parafia goworowska miała kilku kapłanów, a ich przełożony nosił tytuł rektora[9]. Fundatorką altarii była Anna Ponikiewska.[10] Przy kościele znajdowała się szkoła, w której pracowali scholastyk i minister scholae[9]. Kolejne dwie altarie Aniołów Stróżów zostały erygowane 25 lutego 1665 roku, z fundacji Jakuba Franciszka Krajewskiego podkomorzego łomżyńskiego i jego małżonki Anny z Chełmskich, dziedziczki Szczawina.[10]

11 listopada 1693 roku został w Goworowie konsekrowany nowy kościół przez biskupa płockiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego[9]. Dwa lata wcześniej ówczesny proboszcz Michał Latyczowski założył w Goworowie arcybractwo różańca świętego[9]. 7 grudnia 1695 podstoli różański Karol Zieliński, syn kasztelana sierpskiego Ludwika Zielińskiego, wraz ze swoją małżonką Anną Suchcicką, córką Polichrona Suchcickiego łowczego łomżyńskiego, poczynił zapis na Suchciach wysokości 2 500 złotych polskich na ołtarz Przenajświętszego Różańca w kościele goworowskim.[11] W tym samym okresie Marianna z Radzimińskich, wdowa po wojskim nurskim Florianie Brzezińskim, ufundowała przy kościele w Goworowie kaplicę murowaną św. Franciszka, która spłonęła w 1880 roku[9]. W 1711 roku dziedzic Rząśnika i Ponikwi Seweryn Skłodowski kazał się pochować pod progiem drzwi wielkich kościoła goworowskiego, gdzie jak stwierdził w testamencie jego „antecessorów ołtarz”.[12]

W XVIII wieku Goworowo było wsią kościelną, leżało w ziemi łomżyńskiej na Mazowszu[13]. W 1731 roku niezrealizowany przywilej na lokację miasta w Goworowie otrzymał prepozyt płocki Teodor Czartoryski[14]. W Goworowie znajdował się również wówczas szpital, który spłonął w 1749 roku, lecz został niedługo odbudowany przez altarystę Adama Chlewickiego[15]. Na początku 1777 roku kościół został rozebrany, msze odprawiane były w kaplicy, by w 1780 powrócić do nowego kościoła[16]. Encyklopedia Orgelbranda opisuje kościół goworowski jako nieciekawy architektonicznie, ale podkreśla wartość artystyczną i starożytność ołtarza głównego, którego kolumny skręcone były z dwóch walców z motywami roślinnymi, zwieńczonych figurami Adama i Ewy pod drzewami, zaś po ich bokach znajdowały się figury Jezusa Chrystusa i św. Floriana[17].

Po pokoju tylżyckim z 1807 roku, wieś wraz z całą gminą i innymi ziemiami wchodzącymi w skład księstwa sieluńskiego została przekazana w użytkowanie marszałkowi Francji Michałowi Neyowi[18]. W 1817 roku wieś liczyła 26 domów i 147 mieszkańców, dziesięć lat później było to już 40 domów i 196 mieszkańców. Kościół został konsekrowany przez biskupa pomocniczego płockiego Wawrzyńca Gutowskiego dopiero w 20 czerwca 1830 roku[19]. W 1829 zakończona została budowa murowanej plebanii, zaś w 1833 roku powstał cmentarz parafialny, obu tych fundacji dokonał proboszcz Teodor Offmański[19]. W 1836 roku wykończony został nowy wikariat[19]. W 1855 roku na cmentarzu parafialnym powstała kaplica rodziny Górskich, wystawiona przez Mikołaja Górskiego[19].

W 1859 roku spłonęła niemal cała wieś, ocalała jedynie plebania i kościół. Nastąpił wówczas szybki rozwój miejscowości, związany z wyprzedażą gruntów. Zaczęli też w większej liczbie napływać Żydzi. W latach 80. XIX wieku wieś liczyła 101 domów i 1485 mieszkańców[20]. Dodatkowo na rozwój wsi wpływ miało oddanie do użytku kolei żelaznej, łączącej Ostrołękę z Warszawą, 22 września 1897 roku. Kolejny proboszcz Antoni Grodzki dokonał remontu kościoła, ogrodzenia cmentarza, a także budowy dzwonnicy murowanej przy kościele (budowa rozpoczęła się w 1872 roku)[19].

17 czerwca 1880 roku wybuchł pożar w kościele, który spłonął wraz z całym wyposażeniem[19]. Budowa nowego kościoła finansowana była ze składek publicznych, głównymi ofiarodawcami byli proboszcz Antoni Grodzki oraz dziedzic Mikołaj Glinka ze Szczawina, którzy ofiarowali po 3 tys. rubli[19]. Do budowy kościoła utworzono cegielnię[19]. Autorem projektu był Feliks Nowicki, który zaprojektował neoromański kościół trzynawowy, zwieńczony dwiema gotykizującymi wieżami[19]. Kościół został konsekrowany 12 czerwca 1887 roku przez biskupa pomocniczego płockiego Henryka Piotra Kossowski[19].

Obecność żydowskiego kahału poświadczona jest w Goworowie dla roku 1765[21]. W spisach pogłównego płaconego przez Żydów na Mazowszu dla lat 1735 i 1737 Goworowo nie jest wymieniane[22], tak więc pojawienie się ludności żydowskiej w Goworowie musiało nastąpić między tymi dwiema datami. Większa osada żydowska, być może starsza, znajdowała się w leżącej po drugiej stronie Orza Wólce Brzezińskiej, gdzie ok. 1765 roku znajdowała się szkoła żydowska i dom modlitwy[15]. W 1781 roku w Goworowie mieszkało 138 Żydów, zaś w 1802 roku już 310. Było to efektem zniesienia przywilejów de non tolerandis Judaeis przez rząd pruski, co spowodowało gwałtowny napływ ludności żydowskiej ze wsi do miast i miasteczek[23]. W 1895 roku Żydzi goworowscy brali udział w gaszeniu pożaru kościoła i zabudowań parafialnych. Zaś w 1906 roku, z okazji wizyty biskupa płockiego Apolinarego Wnukowskiego, delegacja gminy żydowskiej z rabinem na czele brała udział w powitaniu ordynariusza. Spięcia pomiędzy ludnością polską a żydowską narastały. Jednym z jej przejawów było rozpowszechnione w całej Polsce, wspierane przez Kościół, zakładanie polskich zakładów i sklepów. I tak w Goworowie w 1908 założono herbaciarnię dla członków Związku Katolickiego, zaś w 1910 otwarto czwarty już polski sklep[24].

Na początku XX wieku wśród polskich Żydów zaczął rozpowszechniać się syjonizm, dotarł on również do Goworowa. W miasteczku powstała silna organizacja syjonistyczna, założona 2 października 1917 roku, jej przewodniczącym został Ciechanower. W 1913 roku w Goworowie żyło 2154 osoby, z czego 2020 było Żydami.

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku ówczesną osadę miejską zamieszkiwało 1187 osób, 95 było wyznania rzymskokatolickiego, 7 ewangelickiego a 1085 mojżeszowego. Jednocześnie 217 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową a 970 żydowską. Było tu 138 budynków mieszkalnych[25]. Miejscowość należała do miejscowej parafii rzymskokatolickiej. Podlegała pod Sąd Grodzki w Ostrołęce i Okręgowy w Łomży; mieścił się tu urząd pocztowy, który obsługiwał teren gminy[26].

W okresie międzywojennym majątki ziemskie mieli tu Rościszewscy, ogółem dwa folwarki zajmowały 633 mórg[27].

W wyniku agresji niemieckiej we wrześniu 1939 wieś znalazła się pod okupacją niemiecką. W okresie od października 1939 do stycznia 1945 wchodziła w skład Starostwa Powiatowego w Ostrowi Mazowieckiej w Dystrykcie Warszawskim Generalnego Gubernatorstwa[28][29][30].

7 września 1939 Wehrmacht wraz z oddziałami SS wkroczyły do Goworowa od strony miejscowości Szczawin. Nazajutrz w wiosce pojawiły się grupy operacyjne (Einsatzgruppen), które przystąpiły do mordów na ludności żydowskiej i polskiej. W wiosce przebywali wówczas nie tylko jej mieszkańcy, ale także uciekinierzy z Ostrołęki, Pułtuska, Różana i Ostrowi Mazowieckiej[31].

9 września 1939 Niemcy zapędzili ludność żydowską do synagogi z zamiarem podpalenia jej. Gdy okna i drzwi szczelnie zamknięto, sprawcy oblali budynek benzyną i podpalili. Wówczas na miejscu pojawił się wyższy rangą oficer Wehrmachtu, który nakazał wypuścić Żydów z synagogi, postrzegając ten czyn jako zbyt okrutny. Wobec tego Żydzi zostali wypędzeni z wioski i nakazano im się udać za rzekę Orz. Koczowali tam przez trzy dni, do momentu, gdy zostali stamtąd przepędzeni przez Niemców[32][31]. Zachowała się relacja naocznego świadka tego incydentu, która przechowywana jest w archiwum instytutu Yad Vashem. W następujący sposób Cwi Riżik wspominał to zdarzenie: „Zostaliśmy zamknięci ze wszystkich stron. Drzwi i okna zabito deskami. Przez nieliczne wąskie szczeliny można było dostrzec Niemców kopiących doły na rogach domu. Według wszelkiego prawdopodobieństwa mieli zamiar wysadzić synagogę wraz z nami w powietrze. Wybuchła straszna panika. Ludzie zaczęli płakać i krzyczeć”[32].

17 lipca 1943 r. żandarmi niemieccy z posterunku w Goworowie rozstrzelali na stacji kolejowej w Goworowie 9 Polaków[30].

Niemieckie zbrodnie z obszaru okupowanej gminy Goworowo były przedmiotem postępowań Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie, prokuratury w Düsseldorfie (wyznaczyła ją do tego zadania Centrala Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu), a także Instytutu Pamięci Narodowej[30].

Religia

[edytuj | edytuj kod]

Goworowo jest także ośrodkiem parafii pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego. Parafia została pierwotnie erygowana pod wezwaniem Świętego Krzyża ok. 1315 roku, co czyni ją jedną z najstarszych parafii na południe od Narwi (np. parafia w Ostrołęce powstała dopiero na przełomie XIV i XV wieku)[33]. Inicjatorem powstania parafii goworowskiej był prepozyt katedry płockiej Florian z Kościelca, późniejszy biskup płocki.

Znani goworowianie

[edytuj | edytuj kod]
  • Urząd gminy
    Urząd gminy
  • Rynek
    Rynek
  • Obelisk na rynku
    Obelisk na rynku

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 35549
  2. ↑ Wieś Goworowo w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2024-12-08], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2024-12-08].
  4. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 325 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT.
  6. ↑ Strona gminy, sołectwa
  7. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  8. ↑ Goworowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 527.
  9. ↑ a b c d e Kilka słów o parafii Goworowskiej. „Przegląd Katolicki”. 30 (17), s. 261–263, 1892-04-28. 
  10. ↑ a b Kościół w Goworowie. „Kłosy”. 1197, s. 358, 1888. 
  11. ↑ Gustaw Zieliński, Jan Zieliński: Wiadomość historyczna o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny Zielińskich herbu Świnka. T. 2: Od roku 1600 do czasów obecnych. Toruń: Drukarnia J. Buszczyńskiego, 18811, s. 218-219.
  12. ↑ Zygmunt Lasocki. Pochodzenie Marji Skłodowskiej-Curie. „Miesięcznik Heraldyczny”. XV (5-6), s. 70, 1936. 
  13. ↑ Anatol Leszczyński: Żydzi ziemi bielskiej w dokumentach z XVIII w. w: „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” nr 1 (117). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 22. ISSN 0006-4033
  14. ↑ Trzebiński 1962 ↓, s. 22.
  15. ↑ a b Kilka słów o parafii Goworowskiej. „Przegląd Katolicki”. 30 (18), s. 277–279, 1892-05-05. 
  16. ↑ Kilka słów o parafii Goworowskiej. „Przegląd Katolicki”. 30 (19), s. 292–275, 1892-05-12. 
  17. ↑ F.M.S., Encyklopedia Orgelbranda, t. 10, 1862, s. 369–370.
  18. ↑ Jerzy Kijowski, Ostrołęka w dobie rozbiorowej, „Rocznik Mazowiecki”, t. XXIII (2011), s. 40.
  19. ↑ a b c d e f g h i j Kilka słów o parafii Goworowskiej. „Przegląd Katolicki”. 30 (20), s. 310–313, 1892-05-19. 
  20. ↑ Jerzy Dziewirski, Goworowo i okolice, s. 134.
  21. ↑ Guldon i Wijaczka 1995 ↓, s. 85.
  22. ↑ Guldon i Wijaczka 1995 ↓, s. 84.
  23. ↑ Janusz Szczepański, Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX wieku, Pułtusk 2005, s. 33–35.
  24. ↑ Janusz Szczepański, dz. cyt., s. 176–177.
  25. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 47.
  26. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, Przemyśl, Warszawa 1933, s. 467.
  27. ↑ The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-09].
  28. ↑ Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874–1945 [online], www.territorial.de [dostęp 2020-05-09].
  29. ↑ Karte des Generalgouvernements, Warszawa 1943.
  30. ↑ a b c N. Lenda, Pociąg dowiózł ich na miejsce egzekucji: rozstrzelanie 53 mężczyzn w Pasiekach (5 VI 1943), „Zeszyty Naukowe OTN” 2022, nr 6, s. 149–164.
  31. ↑ a b W. Łukaszewski, Pod dwiema okupacjami (1939–1945),, [w:] „Dzieje powiatu ostrołęckiego”, red. J. Gołota, J. Mironczuk, J. Kijowski, Ostrołęka 2018, s. 325–327.
  32. ↑ a b J. Szczepański, Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX wieku, Pułtusk 2005, s. 393.
  33. ↑ Dzieje Mazowsza, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 474.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Zenon Guldon, Jacek Wijaczka: Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI-XVIII wieku. Kielce: DCF, 1995.
  • Wojciech Trzebiński: Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII wieku. Warszawa: PWN, 1962.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Gmina Goworowo
Wsie
Osada
Osady leśne
Kolonia wsi
Pozostałe
miejscowości

Herb gminy Goworowo

Gmina Goworowo (II Rzeczpospolita)
Osady miejskie
Wsie
Osada kolejowa
Folwarki