Grachtengordel

Strefa siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht w Amsterdamie[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Państwo

 Holandia

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, II, IV

Numer ref.

1349

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Położenie na mapie Amsterdamu
Mapa konturowa Amsterdamu, w centrum znajduje się punkt z opisem „Strefa siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht w Amsterdamie”
Położenie na mapie Holandii
Mapa konturowa Holandii, w centrum znajduje się punkt z opisem „Strefa siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht w Amsterdamie”
Położenie na mapie Holandii Północnej
Mapa konturowa Holandii Północnej, na dole znajduje się punkt z opisem „Strefa siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht w Amsterdamie”
52°21′59″N 4°53′09″E/52,366389 4,885833
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
De bocht van de Herengracht, Gerrit Adriaenszoon Berckheyde, 1685, obecnie w Rijksmuseum
Prinsengracht, obchody Dnia Królowej w 2012 roku
Domy przy Herengracht
Muzeum Biblii przy Herengracht 366
Dom Bartolotti przy Herengracht 170–172
Dom z kolumnami przy Herengracht 502
Domy przy Keizersgracht
Huis met de Hoofden przy Keizersgracht 123
Groote Keijser przy Keizersgracht 242–252
Huismarseille przy Keizersgracht 401

Grachtengordel (dosł. pas kanałów) – nazwa pochodzącego z XVII wieku systemu kanałów (hol. grachten) w centrum Amsterdamu.

W 2010 roku strefa siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Nazwa

[edytuj | edytuj kod]

Dokładnie nie wiadomo, kiedy nazwa grachtengordel została użyta po raz pierwszy[1]. Termin używano w 1920 roku dla określenia XVII-wiecznych kanałów, a w 1924 roku pojawił się w sprawozdaniu z posiedzenia rady miejskiej[1]. W sprawozdaniu mowa była o trzech kanałach (hol. grachten): Herengracht, Prinsengracht i Keizersgracht, z których każdy tworzył „pas” (hol. gordel)[1]. Wówczas zaczęto mówić o XVII-wiecznym planie zagospodarowania terenu i poszukiwać jego autora[1]. Pojawiały się nazwiska ówczesnego architekta miasta Daniëla Stalpaerta (1615–1676) oraz rzeźbiarza i architekta Hendricka de Keysera (1565–1621)[1]. Za autorstwem de Keysera opowiadał się architekt Abel Antoon Kok, który rozpropagował termin grachtengordel[1].

Kluczowym dla promocji terminu grachtengordel było ponowne „odkrycie” księgi Grachtenboek (dosł. Księga Kanałów) – serii druków wydanych w latach 1766–1770 z inicjatywy księgarza Bernardusa Mourika pod tytułem Verzaameling van alle de huizen en prachtige gebouwen lang de Keizers- en Heere-grachten der stadt Amsteldam[2], której reprint opublikował Eelke van Houten w 1922 roku[3]. Księgę z reprintami drzeworytów przedstawiających plany kanałów wydano ponownie w 1962 roku[3]. Zamieszczone w Grachtenboek przedstawienia kartograficzne doskonale oddawały koncentryczny charakter systemu kanałów[3], co przyczyniło się do postrzegania pierścienia kanałów amsterdamskich jako jednego wielkiego elementu urbanistycznego miasta[4].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Grachtengordel powstał jako rozwinięcie średniowiecznego centrum Amsterdamu, które wskutek przyspieszonego wzrostu gospodarczego zaczęło być coraz bardziej przeludnione pod koniec XVI w.[5]

W latach 1578–1668 miasto przeszło cztery fale ekspansji urbanistycznej[6]. Pierwsza ekspansja nastąpiła w latach 1578–1587, kiedy to wzniesiono wał ziemny, by zabezpieczyć i umocnić wschodni kraniec średniowiecznego miasta, gdzie działały stocznie i doki, a całe miasto otoczono umocnieniami (1585), co spowodowało przekształcenie kanału Singel z fosy w kanał wewnętrzny, przy którym zaczęto stawiać domy mieszkalne[6].

Druga ekspansja miała miejsce w latach 1592–1596 – granice miasta przesunięto wówczas dalej na wschód do rzeki Amstel a na nowym terenie utworzono m.in. trzy wyspy, na których powstały stocznie i przedsiębiorstwa żeglugowe: Uilenburg z nabrzeżami admiralicji, Marken i Rapenburg, gdzie stanęła stocznia Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej – Peperwerf[6].

Podczas trzeciej ekspansji w latach 1609/10–1620 wzniesiono kolejne fortyfikacje daleko od ówczesnych murów miejskich, włączając również tereny zachodnie, gdzie stało 3300 domów wzniesionych nielegalnie poza granicami miasta[7]. Miasto zyskało kolejne obszary pod rozbudowę, a plany zagospodarowania przestrzennego opracowali Lucas Jansz Sinck (zm. 1622), Cornelis Dankertsz. De Rey i Hendrick Jacobsz. Staets (1558/1559–1630/1631)[8][7]. Badania wykazały, że albo opierali się na koncepcji miasta idealnego Simona Stevina (1548–1620) albo, że rzemieślnicy znali się na budowie wrażliwych systemów hydraulicznych[8].

Trzy kanały, biegnące równolegle w pewnej odległości od siebie, miały odwadniać teren[8]. Prace budowlane rozpoczęto w 1613 roku[7] i prawadzono je niemal jednocześnie[7]. Poszerzano kanał wewnętrzny, by utworzyć Herengracht, kopano kanały Keizersgracht (1615) i Prinsengracht (1614)[7]. Ziemia wydobyta z kanałów, wymieszana z piaskiem, wzmacniała obszary pomiędzy nimi, na których wznoszono domy na drewnianych palach[8]. Brzegi kanałów na odcinku od Brouwersgracht do Leidsegracht zostały umocnione[7]. Ten nowy obszar miasta nazywano czasem Nieu-Stadt (dosł. Nowym Miastem)[7]. W 1613 roku osuszono również rozlegle jezioro na północ od Amsterdamu tworząc Beemster Polder[9].

Nazwa pierwszego kanału Grachtengordel – Herengracht (dosł. Kanał Panów) nawiązuje do patrycjatu, drugi – Keizersgracht (dosł. Kanał Cesarza) nazwano na cześć władcy Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego Maksymiliana I – patrona miasta, natomiast nazwa trzeciego – Prinsengracht (dosł. Kanał Książęcy) przypomina o związkach z domem orańskim[10].

W trakcie czwartej ekspansji w latach 1656–1668 poszerzono m.in. obszar strefy Grachtengordel pomiędzy Leidsegracht i Plantage Muidergracht[11]. System kanałów rozbudowano – powstały Nieuwe Herengracht, Nieuwe Keizersgracht i Nieuwe Prinsengracht[11].

W 1663 roku weszło w życie nowe prawo lokalne (hol. keuren) określające maksymalną głębokość domów przy Herengracht i Keizersgracht na 100 stóp amsterdamskich[a] (28,2 m) oraz maksymalną szerokość murów pomiędzy działkami na 9 stóp amsterdamskich[13]. Działki przy Herengracht miały szerokość 30 stóp a przy Prinsengracht jedynie 22 stopy[12]. Budynki nad kanałami nie mogły przekraczać 110 stóp wysokości[12]. Uregulowano nawet kolor drzwi wejściowych, który zyskał nazwę „zieleni amsterdamskiej”[10].

Działki przy trzech głównych kanałach zostały sprzedane zamożnym kupcom amsterdamskim, a te przy rozchodzących się promieniście ulicach drobnym rzemieślnikom[10].

Zabudowa

[edytuj | edytuj kod]

Poprzez zastosowanie ścisłych regulacji budowlanych, przy kanałach Grachtengordel wyrosły rzędy jednakowo wysokich kamienic o wąskich frontach, różniących się jedynie fasadami i ozdobnymi szczytami[14]. Większość domów jest „głęboka” – domy składają się z części frontowej (hol. voorhuis) i mniejszej, tylnej (hol. achterhuis), oddzielonej dziedzińcem wewnętrznym[14]. Niektóre kamienice, przede wszystkim z okresu czwartej ekspansji, stoją na działkach podwójnych[14]. Obok domów, przy kanałach powstały rezydencje i składy[15].

Najbardziej okazałe XVII-wieczne kamienice stoją nad kanałem Herengracht na odcinku od Wolvenstraat do Leidsegracht[10]. Przy Herengracht 366 mieści się Muzeum Biblii[10]. Przy Prinsengracht 265–267 znajduje się Dom Anny Frank[10].

Rezydencje znajdują się na odcinku między Leidsegracht a rzeką Amstel – jest De Gouden Bocht (dosł. Złoty Zakręt)[10].

W 2010 roku strefa siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO[16].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ 1 stopa amsterdamska to 28,31 cm[12].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f Marco de Waard: Imagining Global Amsterdam: History, Culture, and Geography in a World City. Amsterdam University Press, 2012, s. 230. ISBN 978-90-8964-367-4. [dostęp 2018-02-25]. (ang.).
  2. ↑ Marco de Waard: Imagining Global Amsterdam: History, Culture, and Geography in a World City. Amsterdam University Press, 2012, s. 226. ISBN 978-90-8964-367-4. [dostęp 2018-02-25]. (ang.).
  3. ↑ a b c Marco de Waard: Imagining Global Amsterdam: History, Culture, and Geography in a World City. Amsterdam University Press, 2012, s. 228. ISBN 978-90-8964-367-4. [dostęp 2018-02-25]. (ang.).
  4. ↑ Marco de Waard: Imagining Global Amsterdam: History, Culture, and Geography in a World City. Amsterdam University Press, 2012, s. 232. ISBN 978-90-8964-367-4. [dostęp 2018-02-25]. (ang.).
  5. ↑ M. Y. Berghauser-Pont, F. van der Hoeven, Jürgen Rosemann: Urbanism Laboratory for Cities and Regions: Progress of Research Issues in Urbanism 2007. IOS Press, 2007, s. 17. ISBN 978-1-58603-799-4. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  6. ↑ a b c Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 50. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 53. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  8. ↑ a b c d M. Y. Berghauser-Pont, F. van der Hoeven, Jürgen Rosemann: Urbanism Laboratory for Cities and Regions: Progress of Research Issues in Urbanism 2007. IOS Press, 2007, s. 81. ISBN 978-1-58603-799-4. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  9. ↑ Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 54. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  10. ↑ a b c d e f g Rough Guides: The Rough Guide to Amsterdam. Rough Guides UK, 2016. ISBN 978-0-241-25823-1. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  11. ↑ a b Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 58. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  12. ↑ a b c Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 30. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  13. ↑ Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 61. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  14. ↑ a b c Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 33. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  15. ↑ Kingdom of the Netherlands: The seventeenth-century canal ring area of Amsterdam within the Singelgracht. 2009, s. 34–38. [dostęp 2018-02-26]. (ang.).
  16. ↑ UNESCO: Seventeenth-Century Canal Ring Area of Amsterdam inside the Singelgracht. [dostęp 2018-02-25]. (ang.).