Heraldyka szkocka – dział heraldyki zajmujący się herbami szkockimi, badający m.in. historię powstania i używania herbów w Szkocji, specyficznie szkockie cechy herbów i reguły heraldyczne, pod wieloma względami różne się od heraldyki innych państw europejskich i heraldyki innych części Zjednoczonego Królestwa.
Szkocka heroldia – urząd Lorda Lyona jest najstarszą z wciąż funkcjonujących heroldii świata, powstałą już w XIII w. Dlatego w Szkocji wykształcił się jeden z najprecyzyjniejszych systemów heraldycznych, pod niektórymi względami bardziej dokładny i konserwatywny od heroldii angielskiej.
Heraldyka szkocka swym zasięgiem obejmuje obszar jurysdykcji Lorda Lyona, a więc Szkocję, oraz osoby szkockiego pochodzenia zamieszkałe w krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, a w szczególnych wypadkach także innych państwach.
Oznaki starszeństwa są oparte głównie na systemie bordiur. Do herbu bez odmian ma prawo tylko aktualny właściciel, jego najstarszy syn używa herbu ojcowskiego z nałożonym kołnierzem turniejowym, podobnie jak w heraldyce angielskiej (zob.herb księcia Walii). Kolejni synowie używają herbów z bordiurą wzdłuż krawędzi 2. syn – złotą, 3. – srebrną, 4. – czerwoną, 5. – błękitną, 6. – czarną. W przypadku gdy kolor pola tarczy jest taki sam jak kolor bordiury, stosuje się bordiurę w szachownicę, dodając drugą, kontrastową tynkturę.
Kolejne generacje, wychodząc od herbu swego bezpośredniego przodka, wprowadzają kolejne zmiany, np. przez stosowanie bordiur dwudzielnych w słup, bordiur o ząbkowanej lub falistej krawędzi. W przypadku gdy dwa lub więcej herbów w różnych gałęziach rodu musiałoby być podobne, stosuje się zaczerpnięte z angielskiej heraldyki małe symbole heraldyczne, tzw. oznaki starszeństwa (ang. Marks of cadency).
Zasady wprowadzania zmian w herbie głowy rodu przedstawia poniższy schemat, w formie fikcyjnego drzewa genealogicznego z pięcioma generacjami. Odmiany zaczynają się w drugiej generacji, w sposób wyżej opisany. Herb najstarszego syna, spodziewanego spadkobiercy przedstawiony jest z czarnym kołnierzem turniejowym. Herb córki (bez rozróżnienia starszeństwa) jest herbem ojca, umieszczonym na romboidalnej, kobiecej, tarczy. Ostatni w rzędzie jest herb syna z nieprawego łoża, opatrzony dwukolorową, srebrno-błękitną bordiurą.
Kolejne generacje wprowadzają zmiany w herbach poprzedników. Potomkowie najstarszego syna przez kilka pokoleń używają herbu bez bordiury, wprowadzając drobne zmiany w godle, lub głównej figurze herbu. Na przykładzie są to różnego rodzaju faliste linie brzegu figury. Aby opóźnić wprowadzenie bordiur w herbach linii najstarszej, stosowane są oznaki starszeństwa, lecz bez trzymania się ściśle reguł, które mają one w angielskiej heraldyce.
Schemat przedstawia także rozwój herbu drugiego syna i jego potomków. Tu zachodzą kolejne zmiany w początkowej prostej złotej bordiurze, z wprowadzaniem linii falistych i dodatkowego koloru. Herb bastarda w kolejnych, legalnych, pokoleniach jest już traktowany jak każdy inny herb, podlegający takim samym zmianom.
Jeżeli heroldia nie jest w stanie określić dokładnego pokrewieństwa osoby rejestrującej herb z herbowym przodkiem, wprowadza zmiany niekonwencjonalne, zachowujące ogólne podobieństwo do herbu starszego, ale też wyraźnie od niego odróżniające. Taki przekształcony herb traktowany jest jak nowy i system bordiur zaczyna się od niego[2].
W Szkocji określonej randze szlachectwa przysługuje odpowiedni hełm heraldyczny
Zdarzają się odstępstwa od tych zasad, np. w przypadku historycznej stylizacji wizerunku herbu, przy czym zauważyć można tendencję do stosowania w herbach hełmu niższej rangi niż rzeczywiście przysługująca[3]. Hełmy, zazwyczaj w typie hełmu gentlemana lub esquire’a występują także w szkockiej heraldyce miejskiej, oraz w heraldyce korporacyjnej. Obecnie zauważana jest tendencja zastępowania hełmów w herbach miejskich coroną muralis, na wzór herbów kontynentalnych[4].
Herby szlachty nieutytułowanej mają labry (i jeśli występuje, zawój) tradycyjnie o barwach pola tarczy i głównego godła lub figury, przy czym metal zawsze jest podbiciem. Parowie mają prawo stosować labry czerwone, podbite gronostajem, suweren złote z tym samym podbiciem, co jest zredukowaną formą płaszcza heraldycznego. Posiadacze feudalnych baronii, także nie będący parami, mają prawo otaczać herb płaszczem heraldycznym, podobnym do stosowanych na kontynencie, czerwonym z gronostajowym podbiciem, jest to jednak rzadko stosowane.
Korony rangowe w heraldyce szkockiej są takie jak w całym Zjednoczonym Królestwie. Wyjątkowo wodzowie klanów i wielkich rodów mają prawo używać specjalnej korony, o czterech fleuronach (widoczny jeden i dwa z boku) lub tzw. korony antycznej, o 4-5 trójkątnych ozdobach. Posiadacze feudalnych baronii (Barony by Tenure) nie będących parostwami używają nad tarczą czerwonych czapek z obszyciem gronostajowym, podobnych do dawnego wzoru czapek księcia w Anglii. W heraldyce miejskiej tradycyjnie nie były używane korony, ani rangowe, ani corona muralis. Współcześnie coraz więcej miast (m.in. Glasgow) wprowadza do swoich herbów koronę murową.
W heraldyce szkockiej prawo używania trzymaczy podlega podobnym ograniczeniom jak w angielskiej. Mogą być stosowane w herbach korporacyjnych i herbach większych miast. Herby osobiste z trzymaczami przysługują parom Szkocji, właścicielom feudalnych baronii utworzonych przed XVI w., kawalerom wielkich krzyży orderów oraz wodzom klanów i naczelnikom głównych gałęzi niektórych większych klanów. Personalne przyznanie prawa do tego dodatku heraldycznego musi uzyskać każdorazowo akceptację Lorda Lyona.
Ordery herbowe i insygnia urzędów, dodawane są do herbów szkockich wg zwykłych zasad heraldyki, podobnie jak w całym Zjednoczonym Królestwie. Najwyższy szkocki order, Order Ostu, przedstawiany jest zawsze w postaci łańcucha otaczającej tarczę. Insygnia najwyższych urzędów koronnych przedstawiane są za pomocą symboli podobnych jak w Anglii czy Francji, np. herb Konetabla Szkocji wyróżniają dłonie trzymające nagie miecze w słup, wyłaniające się zza tarczy, u jej podstawy.
Dewizy herbowe w heraldyce szkockie umieszcza się tradycyjnie, zazwyczaj na wstęgach poniżej tarczy lub postumentu. Dodatko w wielu herbach, szczególnie członków klanów i rodow o korzeniach rycerskich, umieszczane są zawołania bojowe, umieszczane zawsze powyżej klejnotu.
Charakterystyczne dla szkockiej heraldyki są godła klanowe (ang. clan badges, crest badges) przedstawiające zwykle klejnot herbu wodza, zakomponowany w okręgu, używane głównie jako spinka pledu i ozdoba nakrycia głowy. Naczelnik klanu i herbowi członkowie stosują klejnot w otoczony okręgiem na którym umieszczona jest rodowa dewiza, rzadziej zawołanie bojowe. Nie posiadający herbu członkowie klanów szkockich mogą używać takiego godła otoczonego pasem rycerskim. Jeżeli klan nie ma oficjalnie uznanego wodza, klejnot w tej odznace bywa zaczerpnięty z herbów dawnych wodzów lub innych prominentnych i herbowych członków klanu. Pas rycerski lub okrąg powinien być przedstawiany w barwie metalicznej, zazwyczaj srebrnej. Absolutnie niedopuszczalne jest nadawanie mu barw upodabniających do podwiązki w Orderze Podwiązki[5]. Jest to użyczenie części herbu wodza, współklanowcom dla niektórych celów, np. noszenia przy narodowym stroju jako spinka pledu, przy nakryciu głowy lub w klapie garnituru. Nadużyciem jest natomiast stosowanie tego godła jak własnego znaku, np. ozdabiając nim wizytówki czy zastawę stołową; do takiego użycia godła ma prawo jedynie głowa klanu. Hierarchię klanową odzwierciedlają umieszczone za godłem pióra orle, zwykle rzeźbione w metalu, niekiedy naturalne – wódz klanu ma prawo do trzech piór, wodzowie gałęzi (chieftains) do dwóch, a herbowi członkowie klanu do jednego[6][7].
Tartan – tkanina w charakterystyczną szkocką kratę, o ściśle określonym wzorze, choć nie jest bezpośrednio związana z tradycyjnym pojęciem heraldyki, w Szkocji podlega kontroli urzędu Lorda Lyona. Własne tartany, czasem kilka wzorów na różne okazje (codzienne, myśliwskie, bojowe) ma większość klanów, wiele rodów i rodzin, a także pułki, organizacje i stowarzyszenia. Są też tartany terytorialne identyfikujące mieszkańców danego obszaru.