Hrabstwo kłodzkie

Hrabstwo kłodzkie

Hrabství kladské (czes.)
Grafschaft Glatz (niem.)

1459–1816
Herb
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Kłodzko
Data powstania	1459
Data likwidacji	1816
Władca	Maria Teresa
Powierzchnia	1643 km²
Populacja (1778) • liczba ludności	64 871
• gęstość	39 os./km²
Waluta	dukat kłodzki, talar kłodzki
Narody i grupy etniczne	Niemcy, Czesi
Język urzędowy	niemiecki
Religia dominująca	katolicyzm
Położenie na mapie świata Hrabstwo kłodzkie
50°22′N 16°38′E/50,366667 16,633333
Multimedia w Wikimedia Commons

{{Państwo infobox}} Przestarzałe pola: "wysokość".

Hrabstwo kłodzkie (niem. Grafschaft Glatz, śl.-niem. i kłodz. Grofschoaft Glootz lub Groofschoft Glootz, cz. Hrabství kladské) – dawna kraina historyczna ze stolicą w Kłodzku, istniejąca na obszarze obecnego powiatu kłodzkiego w latach 1459–1816, funkcjonująca jednak żywo w świadomości nie tylko mieszkańców aż do wysiedlenia w 1945^[1]. Pojęcie odrębności hrabstwa kłodzkiego pozostało w nazwach, zwyczajach czy podporządkowaniu administracji kościelnej. Jego terytorium nazywane jest również ziemią kłodzką.

Geografia

Hrabstwo kłodzkie to dawny region historyczny w południowo-wschodniej części obecnego województwa dolnośląskiego i częściowo w dzisiejszych Czechach (okręg Broumova). Obejmował południowo-wschodnią Sudetów Środkowych i zachodnią część Sudetów Wschodnich. Jego centrum stanowiła Kotlina Kłodzka. W całości do hrabstwa należały: Krowiarki, Góry Bystrzyckie, Góry Stołowe, Obniżenie Ścinawki oraz południowe zbocza Gór Bardzkich, Gór Złotych, południowo-wschodnie Gór Sowich, wschodnie fragmenty Gór Suchych, północno-wschodnie fragmenty Gór Orlickich, północno-zachodnie części Gór Bialskich i Masywu Śnieżnika, a także większa część Wzgórz Włodzickich^[2].

Granice

Północno-wschodnia granica hrabstwa przebiegała od Wielkiej Sowy partią szczytową: Gór Sowich, Grzbietem Zachodnim Gór Bardzkich, przez Przełęcz Bardzką, Grzbietem Wschodnim Gór Bardzkich, Gór Złotych, Gór Bialskich do Śnieżnika. Południowo-wschodnia granica od Śnieżnika przebiegała partią szczytową masywu Śnieżnika do Przełęczy Międzyleskiej. Granice hrabstwa od strony północnej, wschodniej i południowej były stałe. Zmiennością odznaczała się granica zachodnia, która od 1260 obejmowała obszar Broumova i Polic w kraju hradeckim w dzisiejszych Czechach. Do XVI wieku granica zachodnia hrabstwa kłodzkiego biegła głównym grzbietem Gór Bystrzyckich, w 1589 granicę przesunięto na nurt Dzikiej Orlicy. Do obecnych czasów zachowały się kamienie graniczne hrabstwa kłodzkiego: Kamienny trójprzedział na Śnieżniku i Trójpański Kamień na Leszczyńcu w Górach Suchych^[3].

Historia

Tereny byłego hrabstwa kłodzkiego zostały zasiedlone wcześnie. W starożytności przez tereny te biegł słynny szlak bursztynowy. W okresie średniowiecza tereny te stanowiły część Królestwa Czeskiego, najpierw, jak dawniej sądzono, pod władzą Sławnikowiców, później Przemyślidów i leżały na granicy ziem czeskich i polskich. Z imieniem Sławnika wiąże się pierwsza pisemna wzmianka o Kłodzku w kronice Kosmasa, praskiego kronikarza dotycząca 981 roku. W X i XI toczyły się polsko-czeskie zmagania o panowanie nad Kłodzczyzną. Na wiele lat granice między Czechami a Polską ustalił pokój kłodzki z 30 maja 1137, który zawarli książę Bolesław III Krzywousty i książę czeski Sobiesław I. Na jego podstawie Bolesław zachował niemal cały Śląsk z wyjątkiem ziemi opawskiej; tę ostatnią wraz z ziemią kłodzką zachował Sobiesław.

Specyfika ukształtowania terenu przyczyniła się do tego, że już w XIII wieku ziemia stała się odrębną jednostką administracyjną, określaną w dawnych dokumentach jako terra Glacensis, od XV w. comitatus Glacensis czy później Glatzer Land. W XIII i XIV wieku ziemią kłodzką kilkakrotnie władali Piastowie śląscy, m.in. Henryk IV Probus i Bolko II Ziębicki, jako lennicy króla Czech.

W 1458 namiestnik i wielkorządca Czech Jerzy z Podiebradów wykupił ziemię kłodzką i stała się ona jego osobistą posiadłością. W 1459 ziemia kłodzka została podniesiona przez króla Jerzego z Podiebradów do rangi hrabstwa w strukturze Królestwa Czeskiego i oddana jako lenno jego synom: Henrykowi, Wiktorynowi i Henrykowi młodszemu (Hynkowi). W 1477 do hrabstwa włączono tereny dawnego klucza homolskiego (zamek Homole i miasto Duszniki, dawniej będące częścią ziemi kłodzkiej) z dołączonych doń miastem Lewin i okolicznymi wsiami, dawniej należącymi do dóbr náchodskich. W 1501 po śmierci Henryka I Starszego książęta ziębiccy sprzedali hrabstwo swojemu szwagrowi Ulrichowi von Hardeckowi (Hardeggowi). Jego brat i spadkobierca Jan von Hardeck w 1534 sprzedał hrabstwo królowi czeskiemu Ferdynandowi I Habsburgowi, który w 1537 zastawił je Janowi z Pernštejnu. W 1549 zastaw przeszedł z ręki synów na księcia Ernesta bawarskiego, długoletniego biskupa pasawskiego i arcybiskupa salzburskiego. W 1561 Ferdynand I Habsburg wykupił zastaw częściowo, a w 1567 jego syn Maksymilian II Habsburg – całkowicie.

Od tej pory hrabstwo kłodzkie podlegało bezpośrednio czeskiemu monarsze. W 1742 wraz z większą częścią Śląska przeszło we władanie Królestwa Prus (sejm czeski ratyfikował zmianę w 1743), w 1816 włączono je w granice prowincji śląskiej. W 1871 stało wraz z Prusami się częścią II Rzeszy Niemieckiej. W 1945 zostało włączone do Polski, przy czym w pierwszych latach po II wojnie światowej stanowiło przedmiot sporu polsko-czechosłowackiego: Czechosłowacja, powołując się na prawa historyczne i etnograficzne, żądała przyłączenia ziemi kłodzkiej. Pod naciskiem Stalina został zachowany status quo^[4][5], ale przebieg granicy został potwierdzony dopiero w układzie z 1958^[6].

Hrabowie Kłodzka

 Osobne artykuły: Hrabiowie kłodzcy i Namiestnicy ziemi kłodzkiej.

Źródło^[7]

Imię	Lata życia	Okres	Tytuł
Jerzy z Podiebradów[8]	1420–1471	1459–1465	hrabia kłodzki, król Czech
Wiktoryn z Podiebradów Henryk I Starszy z Podiebradów	1443–1500 1465–1498	1465–1472	hrabiowie kłodzcy
Henryk I Starszy z Podiebradów	1448–1498	1472–1498	hrabia kłodzki
Albrecht Podiebradowicz	1468–1511	1498–1501	hrabia kłodzki
Karol I Podiebradowicz	1476–1536	1498–1501	hrabia kłodzki
Ulrich von Hardeck[a]	1483–1535	1501–1524	hrabia kłodzki
Hans von Hardeck[a]	1483–1533	1524–1534	hrabia kłodzki
Ferdynand I Habsburg	1503–1564	1534–1537	arcyksiążę
Jan z Pernsteinu	1487–1548	1537–1548	hrabia kłodzki
Jaroslav z Pernsztejna(inne języki)	1528–1560	1548–1548	hrabia kłodzki
Ernest Bawarski	1500–1560	1548–1560	książę, biskup
Albrecht V Bawarski[b]	1528–1579	1561–1564	książę
Ferdynand I Habsburg	1503–1564	1564–1566	arcyksiążę
Maksymilian II Habsburg	1527–1576	1567–1576	cesarz
Rudolf II Habsburg	1552–1612	1576–1611	cesarz
Maciej Habsburg	1557–1619	1612–1619	cesarz
Ferdynand II Habsburg	1578–1637	1619–1622	cesarz
Karol Habsburg (1607–1632)	1607–1632	1622–1627	arcyksiążę
Ferdynand III Habsburg	1608–1657	1627–1649	cesarz
Ferdynand IV Habsburg	1633–1654	1649–1654	król
Leopold I Habsburg	1640–1705	1654–1705	cesarz
Józef II Habsburg	1741–1790	1705–1711	cesarz
Karol VI Habsburg	1685–1740	1711–1740	król
Maria Teresa Habsburg	1717–1780	1740–1742	cesarzowa
Fryderyk II Wielki	1712–1786	1742–1786	król
Fryderyk Wilhelm II	1744–1797	1786–1797	król[9]
Fryderyk Wilhelm III	1770–1840	1797–1840	król

Administracja kościelna

Od powstania biskupstwa w Pradze w 973 (od 1344 arcybiskupstwa) podlegała mu ziemia kłodzka (odrębnie od Śląska, zależnego od biskupów wrocławskich). Ten stan utrzymał się również po zajęciu hrabstwa przez Prusy w 1742, również po faktycznym włączeniu go do Śląska w 1816. Także po II wojnie światowej teren ten jako jedyna część państwa polskiego podlegał formalnie archidiecezji praskiej^[10][11] poprzez urząd wielkiego dziekana kłodzkiego jako wikariusza generalnego do 28 czerwca 1972^[12].

Ważniejsze daty z dziejów hrabstwa kłodzkiego

• 1458 – namiestnik i wielkorządca Czech Jerzy z Podiebradów kupił ziemię kłodzką
• 1459 – ziemia kłodzka została podniesiona przez króla Jerzego z Podiebradów do rangi suwerennego hrabstwa, co potwierdził cesarz Fryderyk III.
• 1491 – Henryk I Starszy z Podiebradów, syn Jerzego z Podiebradów ostatecznie sprzedał Broumowszczyznę klasztorowi z Broumova, definitywne oderwanie jej od ziemi kłodzkiej
• 1501 – synowie Henryka I sprzedali hrabstwo swojemu szwagrowi Ulrykowi von Hardeckowi
• 1534 – Hans von Hardeck (brat Ulryka) sprzedał hrabstwo królowi Czech i Węgier Ferdynandowi I
• 1537 – Ferdynand I zastawił hrabstwo Janowi z Pernštejnu
• 1549 – hrabstwo jako zastaw przeszło na księcia Ernesta bawarskiego
• II połowa XV wieku – tereny hrabstwa objęła reformacja; prócz luteranów pojawiają się zwolennicy unitarianizmu pod wodzą świeckiego nauczyciela Kaspra Schwenkfelda
• 1558 – na Kłodzko spadły kary po wykryciu szwenkfeldystów. Ferdynand jeszcze jako król czesko-węgierski tępił bezwzględnie wszelkich reformatorów
• 1561 – Ferdynand I (od 1556 już jako cesarz) – częściowo wykupił hrabstwo kłodzkie
• 1567 – cesarz Maksymilian II (syn Ferdynanda I) wykupił całkowicie hrabstwo kłodzkie
• 1589 – dokonano ostatniej, znaczącej zmiany granic hrabstwa kłodzkiego przesuwając ją na płd.-zach. z grzbietu Gór Bystrzyckich w dolinę Orlicy
• lata 1618–1648 – hrabstwo kłodzkie objęła wojna trzydziestoletnia, znaczne straty ludnościowe i materialne
• 1622 – do Kłodzka wrócili jezuici, wygnani wcześniej przez mieszczan kłodzkich
• lata 1661, 1668, 1679 – rozruchy chłopskie
• lata 1740–1742 – hrabstwo objęła I wojna śląska, rozpętana przez Fryderyka II Wielkiego, króla Prus
• 1742 – pokój wrocławski podpisany 11 czerwca zakończył I wojnę śląską, na jego mocy hrabstwo kłodzkie przechodzi do Prus
• lata 1744–1745 – II wojna śląska
• lata 1756–1763 – III wojna śląska (wojna siedmioletnia)
• 1763 – traktat w Hubertusburgu ugruntował panowanie Prus nad Śląskiem i hrabstwem kłodzkim
• lata 1778–1779 – wojna o sukcesję bawarską zwana „wojną kartoflaną” spustoszyła hrabstwo kłodzkie i utwierdziła panowanie Prus
• 1794 – z hrabstwa wyruszył drugi pułk piechoty w celu stłumienia insurekcji kościuszkowskiej w Polsce
• 1806–1807 – inwazja wojsk napoleońskich
• kwiecień-czerwiec 1807 – oblężenie twierdzy kłodzkiej
• 1 maja 1816 – administracyjne zniesienie hrabstwa kłodzkiego poprzez włączenie go jako Landkreis Glatz (podzielonego od 24 stycznia 1818 na powiaty Kłodzko i Bystrzyca Kłodzka) do rejencji dzierżoniowskiej, a po jej rozwiązaniu 1 maja 1820 do rejencji wrocławskiej w prowincji śląskiej^[13][14].

W kulturze

Hrabstwo kłodzkie wspomniane jest w słowach pieśni Fridericus Rex(inne języki) – marszu pruskich grenadierów^[15]

• 
  Herb Czastalowicz
• 
  Herb księstwa ziębickiego
• 
  Ziemia kłodzka (1930)
• 
  Mapa hrabstwa (1747)
• 
  Jedna z najstarszych map hrabstwa (1645)
• 
  Medal 550-lecia hrabstwa

Zobacz też

• ziemia kłodzka
• czeski kątek
• hrabiowie kłodzcy
• namiestnicy ziemi kłodzkiej
• starostowie powiatu kłodzkiego
• Landkreis Glatz

Uwagi

1. Hardeck lub Hardegg. Ojcem Ulryka i Hansa był Heinrich Prüschenk, który w 1499 r. otrzymał tytuł hrabiego Rzeszy (niem. Reichsgraf) von Hardegg(inne języki), od zamku Hardegg i miejscowości Hardegg w Dolnej Austrii, tuż przy granicy z Czechami.
2. Teresa Bogacz podaje^[7], że to brat Ernesta, który nie miał brata o tym imieniu. W istocie Albrecht był synem Wilhelma i bratankiem Ernesta.

Przypisy

1. Zdzisław Szczepaniak, hasło Hrabstwo Kłodzkie, w: Popularna Encyklopedia Ziemi Kłodzkiej, t. 1, Kłodzkie Towarzystwo Oświatowe, Kłodzko-Nowa Ruda 2009.
2. Słownik geografii turystycznej Sudetów. Kotlina Kłodzka, pod red. M. Staffy, wyd. I-BIS, Wrocław 1994, t. 15, ISBN 83-85773-06-1.
3. A. Herzig, M. Ruchniewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej, wyd. Dobu Verlag/Oficyna Wydawnicza Atut, Hamburg/Wrocław 2006, ISBN 3-934632-12-2.
4. Henryk Grzybowski. Wszyscy mieszkańcy to jedna rodzina. „Ziemia Kłodzka”. 2017 (270–272), s. 44–45, marzec 2017. Teresa Bazała. Wydawnictwo Ziemia Kłodzka. ISSN 1234-9208. (pol.). 
5. Tomasz Przerwa: Rozkwit. W: Piotr Pregiel, Tomasz Przerwa: Dzieje Śląska. Wrocław: Cadus, 2005, s. 128. ISBN 978-83-917616-4-9.
6. T. Broniewski, Kłodzko. Śląsk w zabytkach sztuki, wyd. Ossolineum, Wrocław 1970, s. 5–11.
7. Teresa Bogacz: Wykazy władców i władz. Czasy nowożytne. W: Kłodzko. Dzieje miasta. Ryszard Gładkiewicz (red.). Kłodzko: Muzeum Ziemi Kłodzkiej, 1998, s. 222. ISBN 978-83-904888-0-6.
8. Jerzy Ciurlok: Ich książęce wysokości. Część dolnośląska. Wydawnictwo: Silesia Progress, 2015, s. 169. ISBN 978-83-942643-0-7.
9. Ryszard Gładkiewicz (red.): Kłodzko. Dzieje miasta. Muzeum Ziemi Kłodzkiej, 1998, s. 218, 222–223. ISBN 83-904888-0-9.
10. Ks. Józef Pater, Z dziejów archidiecezji wrocławskiej. W polskiej rzeczywistości (1945–1951).
11. A. i A. Galasowie, Dzieje Śląska w datach, Wyd. „Rzeka”, Wrocław, 2001, s. 255.
12. A. i A. Galasowie, Dzieje Śląska w datach, Wyd. „Rzeka”, Wrocław, 2001, s. 274.
13. Pruskie reformy na Naszemiasto.pl Opole.
14. Rolf Jehke, Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874–1945 (niem.).
15. AlojadoA. Publishing AlojadoA., Lied Fridericus Rex [online], lieder-archiv.de [dostęp 2020-03-16]  (niem.).

Bibliografia

• M. Czapliński, Historia Śląska, wyd. UWr, Wrocław 2002.
• S. Mizia, Historia Śląska. Popularny zarys dziejów, wyd. Rzeka, Wrocław 1997.
• J. Tazbir, Polska na przestrzeni dziejów, wyd. PWN, Warszawa 1995.
• P. Migoń, Ziemia Kłodzka, wyd. Eko-Graf, Wrocław 2000.

Kontrola autorytatywna (kraina historyczna):

• VIAF: 225781528
• LCCN: no2012004299
• GND: 4021197-6
• NKC: ge129579