Język malajski Kupangu

Nie mylić z: język helong (kupang).
bahasa Kupang
Obszar

Kupang, Timor Zachodni (Indonezja)

Liczba mówiących

350 tys. (2015)
>1 mln (2022)

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna

bliżej nieustalona, kreolski na bazie malajskiego lub jeden z języków (dialektów) malajskich

Status oficjalny
Ethnologue 3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
ISO 639-3 mkn
IETF mkn
Glottolog kupa1239
Ethnologue mkn
Występowanie
Ilustracja
Lokalizacja prowincji Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie w Indonezji
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język malajski Kupangu (bahasa Kupang, basa Kupang lub bahasa Melayu Kupang[1][2]) – język używany w mieście Kupang w zachodniej, indonezyjskiej części wyspy Timor, stanowiący pochodną języka malajskiego. Bywa rozpatrywany jako język kreolski oparty na malajskim bądź jako dialekt tego języka. Posługuje się nim 350 tys. osób, mieszkańców prowincji Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie. Służy jako lingua franca miasta Kupang, ale jego wpływy sięgają różnych zakątków prowincji, również obszarów poza wyspą Timor.

Istnieją pewne publikacje poświęcone temu językowi[3]. Sporządzono mało obszerne opisy gramatyki: Notes on the Malay of Kupang (Timor) (1983)[4], Laporan Penelitian Struktur Bahasa Melayu Kupang (1984)[5] oraz słownik: Kamus Pengantar Bahasa Kupang (2003)[6]. W piśmie stosuje się alfabet łaciński[7]. Na malajski Kupangu przełożono fragmenty Biblii[8].

Historia i użycie

[edytuj | edytuj kod]

Według danych serwisu Ethnologue w 2015 r. posługiwało się nim 350 tys. osób, mieszkańców Timoru Zachodniego[7]. Przyjął się jako środek komunikacji międzyetnicznej w mieście Kupang[9][10]. Bywa też przyswajany jako język pierwszy, zwłaszcza w Kupangu, gdzie dochodzi do jego ekspansji na niekorzyść języków etnicznych[11]. Według innych szacunków (2022) ma przynajmniej milion użytkowników[12].

Malajski rozprzestrzeniał się w regionie pod wpływem kontaktów handlowych, które miały miejsce już w okresie przedeuropejskim[13]. Z czasem stał się głównym językiem miasta Kupang i okolicznych terenów, które są silnie zróżnicowane etnicznie i językowo[14]. Znaczenie malajskiego umocniło się za sprawą kolonialnej holenderskiej polityki językowej[15]. Przynajmniej od XX w. malajski Kupangu jest znany również jako język ojczysty[16]. Od 1958 r. Kupang, jako siedziba prowincji Małe Wyspy Sundajskie Wschodnie, zaczął odgrywać duże znaczenie w edukacji i administracji, przyciągając ludność o różnym pochodzeniu etnicznym[17][18]. W 1980 r. miasto zamieszkiwało 80–90 tys. osób z różnych obszarów prowincji, reprezentujących ponad 30 języków[10].

Malajski Kupangu dominuje w kontaktach domowych i swobodnych. Jest używany w różnych sytuacjach życiowych, również w urzędach czy szkołach, gdzie występuje wraz z językiem narodowym[19]. Bywa określany jako bahasa Melayu pasar („bazarowy malajski”), co odzwierciedla jedną z jego funkcji[20]. Funkcjonuje jako symbol przynależności do społeczności miejskiej, toteż jest poznawany przez przybyszów z innych zakątków prowincji[21]. Stanowi niejako lokalny odpowiednik dialektu dżakarckiego, potocznego języka stolicy[22]. Częściowo występuje w mediach i przestrzeni publicznej – pojawia się w reklamach, prasie, programach telewizyjnych[2] i audycjach radiowych[23]. Dziennik „Pos Kupang” publikuje pewne treści w tym języku (kolumna „Tapaleuk”)[24][25].

Współistnieje z językiem indonezyjskim, z którym tworzy kontinuum kreolskie, polegające na płynnych przejściach w doborze cech językowych w zależności od sfery życia[2][26]. Można też mówić o dyglosji, w której malajski Kupangu stanowi odmianę niską (swobodną, nieformalną), a indonezyjski – odmianę wysoką (formalną, literacką)[27]. W odróżnieniu od tradycyjnych języków regionu, takich jak rote, helong czy sabu, malajski Kupangu nie jest kojarzony z konkretną grupą etniczną. Lokalnie bywa postrzegany jako gorsza postać języka indonezyjskiego bądź też jako „nieprawdziwy” język, ze względu na brak jego powiązania z dziedzictwem kulturowym poszczególnych społeczności (jest to też typowa sytuacja dla regionów, gdzie występują języki kreolskie)[28][29].

Swoim zasięgiem oddziaływania wykracza poza wyspę Timor i miasto Kupang. Odnotowano, że wypiera niektóre autochtoniczne języki regionu (jak np. helong darat z wyspy Semau, częściowo również lamaholot na Flores)[30].

Cechy

[edytuj | edytuj kod]

Wykazuje wiele cech typowych dla wschodnioindonezyjskich języków malajskich, które wykształciły się jako języki handlowe i środki komunikacji międzyetnicznej[31][32]. W malajskim Kupangu występują wpływy języków europejskich (niderlandzkiego i portugalskiego)[9] oraz języków lokalnych (w tym helong, rote, dhao, sabu i uab meto)[33]. Na poziomie gramatyki i frazeologii malajski Kupangu silnie czerpie ze wzorców języków etnicznych[34]. Część swoich cech dzieli z malajskim ambońskim[35].

Różnice względem języka indonezyjskiego są znaczne i dotyczą różnych aspektów systemu językowego, m.in. morfologii i struktury zdaniowej (zredukowany zasób produktywnych afiksów, tworzenie konstrukcji kauzatywnych z użyciem bekin – „robić” i kasi – „dawać”), leksyki i semantyki (liczne zapożyczenia słownikowe i kalki obce językowi narodowemu) oraz fonologii (brak pewnych głosek w wygłosie, uproszczenie dyftongów, brak głoski szwa, obecność skróconych form wyrazowych)[36]. Występują liczne seryjne konstrukcje czasownikowe (najpewniej wzorowane na językach lokalnych), w tym zjawiska, których nie zaobserwowano w innych wschodnich odmianach malajskiego[37][38].

Do charakterystycznych wyrazów kojarzonych z tym językiem należą takie słowa jak sonde („nie”)[a] czy beta („ja”)[39].

Wykazuje pewne zróżnicowanie wewnętrzne. Publikacja Glottolog (4.6) wyodrębnia następujące dialekty: basa kupang, air mata i malajski alorski (Alor Malay)[3]. Da się wydzielić pomniejsze odmiany powiązane z różnymi grupami etnicznymi[2]. Dialekt air mata jest właściwy dla odizolowanej geograficznie społeczności muzułmańskiej[40].

Już w latach 80. zaobserwowano spory wpływ języka indonezyjskiego na malajski Kupangu. W praktyce możliwe jest mieszanie cech obu tych języków; tworzą one kontinuum, w którym występują różne odmiany społeczne i funkcjonalne (od „czystego” lokalnego malajskiego po standardowy indonezyjski). Przyczynia się do tego dostępność edukacji i środków masowego przekazu[40].

Związki z innymi językami

[edytuj | edytuj kod]

Należy do grupy regionalnych języków malajskich, które rozpowszechniły się w prowincjach wschodniej Indonezji. Nie zdołano rozstrzygnąć, czy są to języki kreolskie, czy chodzi raczej o niekreolizowane odmiany (niskiego) języka malajskiego[41]. J. Jacob i B.D. Grimes (2006) oraz J. Jacob i Ch.E. Grimes (2011) uznają jednak kreolski charakter tego języka[42][43]; podobnie czyni też publikacja Ethnologue (wyd. 22)[7]. W niektórych innych publikacjach jest określany jako dialekt malajskiego[9][44].

Dał początek malajskiemu alorskiemu, który jest używany na wyspach Alor i Pantar, przez Alorczyków oraz społeczności posługujące się językami papuaskimi (por. ludy aloro-pantarskie). Odmiana alorska jest wyraźnie odrębna, różni się m.in. systemem zaimków[45]. Malajski został wprowadzony do regionu wysp Alor i Pantar przez chińskich kupców z Kupangu, przybywających od końca XIX w.[46][47]

Nie jest bliżej spokrewniony z językiem narodowym, ten bowiem reprezentuje inny typ języka malajskiego. Indonezyjski wywodzi się z oficjalnej i literackiej odmiany malajskiego, związanej z tradycją sułtanatów Riau i Johore, natomiast malajski Kupangu rozwinął się z handlowej formy malajskiego, na długo przed powstaniem państwa indonezyjskiego[13][48]. Malajski Kupangu daje się ściślej powiązać z innymi odmianami wschodnimi. Łączy go związek genealogiczny z malajskim ambońskim, używanym na centralnych i południowych Molukach. Nie jest natomiast pokrewny malajskiemu Larantuki (z Flores), który odróżnia się od obu wspomnianych odmian[35].

Na płaszczyźnie struktury malajski Kupangu i indonezyjski dałoby się opisać jako jeden język, jednakże różnice między nimi są na tyle poważne, że wyraźnie zakłócają komunikację[1]. Bez wcześniejszej styczności języki te nie są wzajemnie zrozumiałe, co wynika z ich odrębnych historii rozwoju[49].

Zaimki osobowe

[edytuj | edytuj kod]

Źródła: Gil 2022 ↓, s. 462; Paauw 2009 ↓, s. 166, 169

1. os. lp. beta / be / bet 1. os. lmn. (exclusivus) botong / batong
1. os. lmn. (inclusivus) kotong / katong / ketong
2. os. lp. lu[b] 2. os. lmn. bosong / basong / besong
3. os. lp. dia / de / di 3. os. lmn. dorang / dong

Obecność rozróżnienia inclusivus-exclusivus wyróżnia malajski Kupangu pośród odmian wschodnioindonezyjskich[50].

Konstrukcje dzierżawcze tworzy się poprzez wykorzystanie łącznika pung, np. dia pung pensil – „jego ołówek”[51].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Od holenderskiego zonder – „bez” (Paauw 2009 ↓, s. 138).
  2. ↑ Z chińskiego dialektu hokkien (Paauw 2009 ↓, przyp. 74, s. 166).

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Errington 2014 ↓, s. 199.
  2. ↑ a b c d Jacob i Grimes 2011 ↓, s. 339.
  3. ↑ a b Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Kupang Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-13)]. (ang.).
  4. ↑ Steinhauer 1983 ↓.
  5. ↑ S.J. Mboeik, Adriana Ratukoreh, Gomer Liufeto, Yos Bire, Clemens Kolo: Laporan Penelitian Struktur Bahasa Melayu Kupang. Kupang: Proyek Penelitian Bahasa dan Sastra Indonesia dan Daerah, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan Propinsi Nusa Tenggara Timur, 1984. OCLC 65124845. [dostęp 2024-07-30]. (indonez.).
  6. ↑ J. Jacob, Charles E. Grimes: Kamus Pengantar Bahasa Kupang.. Wyd. 2. Kupang: Centre for Regional Studies, Universitas Kristen Artha Wacana, 2003. [dostęp 2022-09-27]. (indonez.).
  7. ↑ a b c David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Kupang, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
  8. ↑ Grimes 2005 ↓, s. 9–10.
  9. ↑ a b c R.Z. Leirissa, Kuntowidjojo, M. Soenjata Kartadarmadja (red.): Sejarah Sosial di Daerah Nusa Tenggara Timur. Jakarta: Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi Kebudayaan Daerah, Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional, Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1983/1984, s. 30. OCLC 12979257. [dostęp 2022-09-10]. (indonez.).
  10. ↑ a b Adelaar i in. 1996 ↓, s. 682.
  11. ↑ Jacob i Grimes 2006 ↓, s. 2–3.
  12. ↑ Gil 2022 ↓, s. 458.
  13. ↑ a b Jacob i Grimes 2011 ↓, s. 339–340.
  14. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 11–12.
  15. ↑ Grimes 2005 ↓, s. 4.
  16. ↑ Jacob i Grimes 2011 ↓, s. 338.
  17. ↑ Jacob i Grimes 2006 ↓, s. 2.
  18. ↑ Grimes 2005 ↓, s. 5.
  19. ↑ Errington 2014 ↓, s. 205.
  20. ↑ Errington 2014 ↓, s. 204.
  21. ↑ Errington 2014 ↓, s. 206–207.
  22. ↑ Errington 2014 ↓, s. 218.
  23. ↑ Grimes 2005 ↓, s. 10.
  24. ↑ Grimes 2005 ↓, s. 7.
  25. ↑ Tapaleuk-20060222. Virtual Language Observatory. [dostęp 2023-05-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-05-11)]. (ang.).
  26. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 20.
  27. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 21–23.
  28. ↑ Grimes 2005 ↓, s. 8–14.
  29. ↑ Jacob i Grimes 2006 ↓, s. 15–19.
  30. ↑ Florey 2005 ↓, s. 53.
  31. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 17–18.
  32. ↑ Adelaar i in. 1996 ↓, s. 675.
  33. ↑ Jacob i Grimes 2011 ↓, s. 340.
  34. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 31–37.
  35. ↑ a b Collins 2022 ↓, 6. Malay in Other Settings. Cytat: Letters written in it [Kupang Malay], dating from 1797 (Meursinge 1845), display some features indicating the relationship of it to Ambonese Malay. Larantuka Malay, on the other hand, shows no special relationship to Ambonese or Kupang Malay, although the distance between Kupang and Larantuka (Flores Island) is only 215km.
  36. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 23–37.
  37. ↑ Jacob i Grimes 2011 ↓, s. 360–361.
  38. ↑ Paauw 2009 ↓, s. 234–235.
  39. ↑ Errington 2014 ↓, s. 210.
  40. ↑ a b Steinhauer 1983 ↓, s. 43.
  41. ↑ Angela Kluge: A grammar of Papuan Malay. Berlin: Language Science Press, 2017, s. 4–8, seria: Studies in Diversity Linguistics 11. DOI: 10.5281/zenodo.376415. ISBN 978-3-944675-86-2. OCLC 1030818290. [dostęp 2022-11-04]. (ang.).
  42. ↑ Jacob i Grimes 2006 ↓.
  43. ↑ Jacob i Grimes 2011 ↓.
  44. ↑ Uli Kozok: Indonesian Native Speakers – Myth and Reality. 2016. s. 2. [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-19)]. (ang.).
  45. ↑ Klamer 2017 ↓, s. 7.
  46. ↑ Klamer 2017 ↓, s. 12.
  47. ↑ Yunus Sulistyono: A History of Alorese (Austronesian): Combining Linguistic and Oral History. Utrecht: LOT, 2022, s. 18–19, seria: LOT dissertation series 614. DOI: 10.48273/lot0614. ISBN 978-94-6093-399-8. OCLC 1329222043. (ang.).
  48. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 11–12, 15–16.
  49. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 37.
  50. ↑ Paauw 2009 ↓, s. 166.
  51. ↑ Jacob 2024 ↓, s. 5.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
  • Kupang Malay. [w:] The Language Archive [on-line]. Max Planck Institute for Psycholinguistics. [dostęp 2023-05-12].
  • Kupang Malay. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-11-01]. (ang.).
  • Tapaleuk – Editorial. Pos-kupang.com. [dostęp 2023-05-12].
Języki kreolskie na bazie malajskiego