Jagodowiec

Jagodowiec
Ilustracja
Uvularia sessilifolia
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

liliowce

Rodzina

zimowitowate

Rodzaj

jagodowiec

Nazwa systematyczna
Uvularia L.
Sp. Pl.: 304 (1753)
Typ nomenklatoryczny

Uvularia perfoliata L.[3]

Synonimy
  • Uffenbachia Heist. ex Fabr.
  • Oakesia S.Watson
  • Oakesiella Small[4]
Multimedia w Wikimedia Commons
Jagodowiec wielkokwiatowy (sekcja Uvularia)
Jagodowiec bezogonkowy (sekcja Oakesiella)
Jagodowiec przerosłolistny (sekcja Uvularia)

Jagodowiec, sopleniec (Uvularia L.) – rodzaj wieloletnich, ziemnopączkowych roślin zielnych z rodziny zimowitowatych, obejmujący 5 gatunków występujących w południowo-wschodniej Kanadzie oraz środkowych i wschodnich Stanach Zjednoczonych[4]. W naturze rosną w lasach i zaroślach. Jagodowiec wielkokwiatowy jest popularną rośliną ozdobną w Ameryce i Wielkiej Brytanii[5]. Zalecany jest także do stosowania w Polsce. W uprawie spotyka się również jagodowiec przerosłolistny, którego młode pędy spożywane są jako substytut szparagów. Kilka gatunków znajduje zastosowanie jako rośliny lecznicze.

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Zasięg rodzaju obejmuje wschodnią część kontynentu północnoamerykańskiego. Najszerzej rozpowszechniony jest jagodowiec bezogonkowy, rosnący od Quebecu i Nowej Szkocji w Kanadzie po Dakotę Północną i Teksas na zachodzie oraz północną Florydę na południu. Po środkową część kontynentu sięga także jagodowiec wielkokwiatowy, ale wschodni zasięg tego gatunku kończy się na Appalachach. Jagodowiec przerosłolistny i Uvularia puberula rosną z kolei w rejonie Appalachów i na Nizinie Atlantyckiej. Najmniejszy zasięg ma Uvularia floridana, spotykana na niewielkim obszarze w południowo-wschodnim krańcu Stanów Zjednoczonych, od Karoliny Południowej po stan Missisipi[6].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Zielne o wysokości do 75 cm (przeważnie do 40–50 cm), przechodząca zimą okres spoczynku[7].
Kłącze
Trzy gatunki (U. perfoliata, U. grandiflora i U. puberula) tworzą kłącza o długości nie przekraczającej 1 cm. Dwa gatunki (U. floridana i U. sessilifolia) cechują się kłączami o długości przekraczającej 10 cm. U. perfoliata tworzy nadto parę podziemnych rozłogów o długości do 15 cm[7], które ukorzeniają się i po wypuszczeniu pędu naziemnego obumierają[8].
Łodyga
Pędy naziemne wzniesione, proste lub jednokrotnie rozgałęzione sympodialnie[8], o długości od 10 do 75 cm[7]. Gatunki zaliczane do sekcji Oakesiella tworzą łodygi silnie kanciaste, pełne. Łodygi gatunków zaliczanych do sekcji Uvularia są cylindryczne i puste w środku[8]. Pędy są nagie lub omszone, u nasady okryte łuskowatymi pochwami liściowymi[9].
Liście
Rośliny są ulistnione w górnej części pędu[9], naprzemianlegle[7]. Budowa nasady liści jest główną cechą podziału systematycznego rodzaju. Rośliny zaliczane do sekcji Uvularia mają liście gładkie, o nasadzie obejmującej łodygę, natomiast liście roślin zaliczanych do sekcji Oakesiella są drobno brodawkowate i siedzące[8]. Blaszki liściowe podługowato-równowąskie do podługowato-jajowatych, błoniaste do skórzastych, o wymiarach od 4–8×1,3–4 cm (U. sessilifolia) do 6–13,5×2–6,5 cm (U. grandiflora)[7].
Kwiaty
Rośliny tworzą przeważnie jeden (jedynie U. grandiflora i U. puberula do trzech) sześciopręcikowy, zwisły kwiat u szczytu każdego rozgałęzienia pędu[7]. Szypułki o długości od 0,8 cm (U. floridana) do 2,5 cm (U. grandiflora)[7]. Kwiaty u gatunków U. floridana, U. grandiflora i U. perfoliata wsparte są przysadką, niekiedy liść ten występuje również u roślin z gatunku U. puberula, nie był jednak zaobserwowany w przypadku U. sessilifolia[8]. Okwiat wąsko dzwonkowaty, sześciolistkowy, złotożółty, słomkowożółty, zielonkawożółty lub białawożółtawy. Listki nachodzące na siebie, szybko obumierające, równowąskie, o wierzchołkach tępych do ostrych i wymiarach od 10–25×2–4 mm (U. puberula) do 25–50×3–10 mm (U. grandiflora)[7]. U nasady listków okwiatu obecne są torebki miodnikowe[8]. Pręciki wyraźnie lub słabo zrośnięte u nasady okwiatu[7]. Nitki pręcików lekko spłaszczone, nagie. Główki pręcików równowąskie, dwukrotnie dłuższe od nitek[8]. Zalążnia górna, trójkomorowa[7], siedząca lub trzonkowata (tylko w przypadku U. sessilifolia), w przekroju zaokrąglona (sekcja Uvularia) do ostro trójkątnej (sekcja Oakesiella)[8]. Szyjka słupka pojedyncza, trójklapowa, zakończona 3 znamionami[7].
Owoce
Torebki zielonkawe do żółtawo-brązowych[7]. U gatunków zaliczanych do sekcji Uvularia owoce są ścięte, natomiast u roślin z sekcji Oakesiella stożkowate i ostre, a nawet – w przypadku U. floridana – długo dziobkowate. Torebki U. sessilifolia są długo szypułkowe[8]. W każdej komorze owocu tworzy się od jednego do trzech brązowawo-czerwonych, jajowatych do kulistych nasion[7].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Byliny, geofity ryzomowe[4]. Kwiaty protandryczne[8], kwitną od wiosny do wczesnego lata[7].
Siedlisko
Wilgotne lub suche lasy liściaste zrzucające liście na zimę, lasy łęgowe na osadach aluwialnych oraz zarośla[7].
Genetyka
Liczba chromosomów homologicznych u roślin z tego rodzaju wynosi x = 6 lub 7[7]. Ich genom jest diploidalny (2n = 12, 14)[10]. Według niektórych autorów bazowa liczba chromosomów u roślin z tego rodzaju wynosi x = 7 (2n = 14), jedynie w przypadku Uvularia floridana zaobserwowano nullisomnię (brak jednej pary chromosomów, tj. 2n = 12)[7].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzaj zaliczany jest do plemienia Uvularieae w rodzinie zimowitowatych (Colchicaceae), należącej do rzędu liliowców (Liliales) zaliczanych do jednoliściennych (monocots)[2]. W obrębie plemienia stanowi rodzaj siostrzany wobec rodzaju parnik (Disporum)[11]
Pozycja rodzaju w innych systemach
W systemie Takhtajana z 1997 roku rodzaj zaliczony został do plemienia Uvularieae w rodzinie Uvulariaceae, zaliczonej do rzędu zimowitowców (Colchicales)[12]. W ostatniej wersji tego systemu, opublikowanej w roku 2008, autor zaliczył rodzaj jagodowiec do podrodziny Uvularioideae w rodzinie zimowitowatych, w rzędzie liliowców[13].
Gatunki[4] zgodnie z podziałem rodzaju według Wilbura (1963)[8]

Podział na sekcje potwierdzony został w analizach filogenetycznych na podstawie badań genów chloroplastowego DNA[11][15].

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Toponimia nazwy naukowej
Nazwa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa uvula, oznaczającego języczek, i odnosi się do zwisających, wąsko dzwonkowatych kwiatów lub owoców oraz zastosowań medycznych tych roślin[16].
Zwyczajowe nazwy polskie
W roku 1852 Ignacy Rafał Czerwiakowski w pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał ten rodzaj pod polską nazwą sopleniec; autor opisał również trzy gatunki Uvularia perfoliata – sopleniec przerosły, U. flava – sopleniec żółty (obecnie synonim U. perfoliata) i U. grandiflora – sopleniec wielkokwiatowy[17]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... również podał polską nazwę rodzaju sopleniec, a także wspomniał o nazwie języczkowe ziele, użytej przez Marcina z Urzędowa[18]. Nazwa jagodowiec (jako oboczna wobec sopleńca) pojawia się w roku 1900 w pracy Józefa Rostafińskiego Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin[19]. W pracach współczesnych, jak Słownik roślin zielnych łacińsko-polski Wiesława Gawrysia z 2008 roku[14] i innych[9][20], używana jest wyłącznie nazwa jagodowiec.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny ozdobne
Jagodowce, a zwłaszcza jagodowiec wielkokwiatowy oraz jagodowiec przerosłolistny, uprawiane są jako rośliny ogrodowe na skalniakach i brzegach oczek wodnych[21], a także pod drzewami w dużych ogrodach naturalistycznych i na brzegach rabat[5][9]. Oba gatunki tworzą kępy. Są to rośliny mrozoodporne (strefy mrozoodporności w przypadku jagodowca wielkokwiatowego 3–9, w przypadku j. przerosłego 4–9). Wymagają stanowisk zacienionych lub półcienistych, gleb kwaśnych i żyznych. Rośliny rozmnaża się przez podział wczesną wiosną lub z nasion[21][9]. W Polsce kwitną w kwietniu i maju[5]. Szczególnie zalecany do stosowania w ogrodach naturalistycznych w Polsce jest jagodowiec wielkokwiatowy[20].
Rośliny spożywcze
Młode pędy jagodowca przerosłolistnego oraz bezogonkowego są spożywane po ugotowaniu jako substytut szparagów. Jadalne są również kłącza obu gatunków[22].
Rośliny lecznicze
Trzy gatunki jagodowca znajdują zastosowanie w tradycyjnym ziołolecznictwie Ameryki Północnej. Kłącza jagodowca wielkokwiatowego używane są jako lek przeciwbólowy, stosowane są w postaci okładu lub maści w leczeniu bólu zęba, czyraków, obrzęków, ran i owrzodzeń. Napar z kłącza jest stosowany do przemywania w leczeniu bólów reumatycznych. Kłącze jagodowca przerosłego stosowane jest jako okład lub maść w leczeniu czyraków, ran i owrzodzeń. Napar z kłącza tej rośliny stosowany jest w leczeniu kaszlu, bólu gardła i ust, przy zapaleniu dziąseł i po ukąszeniach. Napar z kłącza Uvularia sessilifolia stosowany jest do oczyszczania krwi, w leczeniu biegunki oraz jako środek pomocniczy w leczeniu złamań kości. Okłady z kłączy tego gatunku stosuje się bezpośrednio na złamania kończyn, czyraki itp.[22].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Prawdopodobnie nazwa podana jest błędnie.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-20] (ang.).
  3. ↑ Tropicos. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2011-04-04]. (ang.).
  4. ↑ a b c d Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-04-04]. (ang.).
  5. ↑ a b c Tomasz Aniśko: When perennials bloom: an almanac for planning and planting. Portland: Timber Press, 2008, s. 453-454. ISBN 978-0-88192-887-7. (ang.).
  6. ↑ Frederick H. Utech, Shoichi Kawano: Uvularia. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-09-06].
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Frederick H. Utech i Shoichi Kawano. Liliaceae: Uvularia. „Flora of North America”. 26. s. 147-150. (ang.). 
  8. ↑ a b c d e f g h i j k Robert L. Wilbur. A review of the North American genus Uvularia (Liliaceae). „Rhodora”. 65, s. 158-188, 1963. (ang.). 
  9. ↑ a b c d e f Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin. Tom II. Poznań: Zysk i s-ka, 2012, s. 872-873. ISBN 978-83-7506-846-7.
  10. ↑ B. Nordenstam: Colchicaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 184. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).
  11. ↑ a b Hayashi, K., Yoshida, S., Kato, H., Utech, F. H., Whigham, D. F. And Kawanoi, S.. Molecular Systematics of the Genus Uvularia and Selected Liliales Based upon mat K and rbc L Gene Sequence Data. „Plant Species Biology”. 13, s. 129–146, 1998. DOI: 10.1111/j.1442-1984.1998.tb00254.x. 
  12. ↑ The Taxonomicon. [dostęp 2011-04-05]. (ang.).
  13. ↑ Armen Leonovich Takhtadzhi͡an: Flowering plants. [New York]: Springer, 2009, s. 633. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
  14. ↑ a b Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 191. ISBN 978-83-925110-5-2. (pol.).
  15. ↑ Shinwari Z.K.. Molecular systematics of the genus Uvularia and related taxa based upon rbcL gene sequence data. „Pakistan Journal of Botany”. 30, 2, s. 161-172, 1998. 
  16. ↑ D. Gledhill: The names of plants. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2008, s. 396. ISBN 978-0-521-86645-3. (ang.).
  17. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 509-510. (pol.).
  18. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 810. (pol.).
  19. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 493. (pol.).
  20. ↑ a b Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Byliny w twoim ogrodzie. Poznań: Zysk i s-ka, 2010, s. 439. ISBN 978-83-7506-381-3.
  21. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 910-911, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  22. ↑ a b Plants For A Future. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).