Jelec (broń)

Zobacz też: inne znaczenia słowa „jelec”.

Jelec miecza, w postaci krzyża

Schemat prostej rękojeści rapiera. Części jelca: C – kabłąk, D – krzyż, E – obłęk poziomy, F – obłęki pionowe, tu tworzące tzw. „oślą podkówkę” i połączone poniżej ricassa dodatkowym obłękiem poziomym. Pozostałe elementy: A – głowica, B – rękojeść, G – ricasso, H – głownia

Jelec, garda (z fr. garde – ochrona) – element broni białej, część rękojeści, służąca do ochrony dłoni. Funkcją jelca jest ochrona dłoni przed ciosami przeciwnika podczas walki, jednocześnie zabezpiecza on dłoń przed ześlizgnięciem się z rękojeści na głownię.

Najprostszą formą jelca jest krzyż, czyli poprzeczka między rękojeścią a głownią. Rozbudowane formy jelca chronią dłoń dodatkowymi prętami (kabłąkami i obłękami) oraz tarczkami. Bardzo zabudowane jelce przyjmują postać kosza, okrywającego całą dłoń^[1]. Rozbudowany jelec nazywa się furdymentem^[2].

Części jelca

Podstawowe części jelca to krzyż, kabłąki, obłęki i tarczki.

Krzyż

Pozioma poprzeczka (pręt lub listwa), często stanowiąca samodzielny jelec. Ramiona mogą być proste lub wygięte, tak w płaszczyźnie poziomej, jak i pionowej^[a]. Często wyginano ramiona w dół, w kierunku głowni, lub w poziomy „S” (fakt wygięcia ramion nie zmieniał nazwy elementu). Końcówki ramion mogły mieć różne formy, np. wachlarzowate lub zakończone w kulkę^[3].

Jelec w postaci krzyża jest typowy dla średniowiecznych mieczy europejskich i szabel wschodnich. Dla wzmocnienia, w miejscu połączenia z głownią stosowaną wąsy – poprzeczne do krzyża listewki zachodzące na pochwę z dołu, a na trzon rękojeści z góry^[3].

• 
  Krzyż jako samodzielny jelec, ramiona proste
• 
  Karabela z prostym jelcem krzyżowym, wzmocnionym bogato zdobionymi wąsami
• 
  Katzbalger z krzyżem wygiętym w poziome „S”
• 
  Krzyż jako część jelca dzwonowego

Rodzaje

Wyróżnia się następujące rodzaje jelca:

• mieczowy – otwarty, prostopadły do głowni tworzący z nią formę krzyża, o ramionach prostych lub wygiętych ku dołowi (w mieczach dwuręcznych czasem wzbogacony o dodatkowy „jelec” – wąsy);
• rapierowy – występujący w wielu zróżnicowanych formach, najczęściej z obłękami lub dzwonem;
• szablowy:
  • otwarty (bezkabłąkowy), w którym dłoń trzymająca broń jest chroniona tylko przed cięciami ześlizgującymi się po głowni;
  • zamknięty (kabłąkowy), w którym dłoń jest chroniona również przed cięciami wymierzonymi w uchwyt;
• szpadowy, w którym dłoń chroniona jest przed pchnięciami za pomocą tarczek.

Niekiedy jako jelec klasyfikowana jest również japońska tsuba.

Uwagi

1. Opis dotyczy broni wiszącej pionowo, u boku noszącego, rękojeścią ku górze. Określenia „poziomy” i „pionowy” odnoszą się do położenia elementu względem ziemi, „przedni”, „tylni”, „wewnętrzny” i „zewnętrzny” – względem użytkownika („wewnętrzny” – od strony ciała, „przedni” – od frontu itp.).

Przypisy

1. Gradowski i Żygulski 2010 ↓, s. 6.
2. Gradowski i Żygulski 2010 ↓, s. 5.
3. Gradowski i Żygulski 2010 ↓, s. 7.

Bibliografia

Zobacz hasło jelec w Wikisłowniku

• Wojsko, wojna, broń. Leksykon PWN (pod red. Marcina Kamlera). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13506-9.
• Michał Gradowski, Zdzisław Żygulski: Słownik uzbrojenia historycznego. Warszawa: PWN, 2010. ISBN 978-83-01-16260-3.