Jersey

Ten artykuł dotyczy wyspy. Zobacz też: inne znaczenie słowa Jersey.

Baliwat Jersey

Bailiwick of Jersey
Bailliage de Jersey
Bailliage dé Jèrri

dependencja korony brytyjskiej
Herb Flaga
Hymn: Island Home (Dom na Wyspie)
Państwo	Wielka Brytania
Siedziba	Saint Helier
Data powstania	1487
Zarządzający	Stephen Dalton[1]
Zarządzający	Timothy Le Cocq[2]
Powierzchnia	119,6 km²[3]
Populacja (2021) • liczba ludności	103 267[4]
• gęstość	863,4 os./km²
Numer kierunkowy	+44-1534
Strefa czasowa	UTC 0 – zima UTC+1 – lato
Języki urzędowe	angielski, francuski
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Mapa wysp wchodzących w skład Baliwatu Jersey

Widok na wyspę z kosmosu

Banknoty funta Jersey

Zamek Mont Orgueil w Gorey

Widok na pola uprawne w Saint Clement, na południowym wybrzeżu wyspy

Widok na port i miasteczko Saint Aubin

Latarnia morska La Corbière z 1874 r. na południowym wybrzeżu wyspy

Autobus LibertyBus linii 15 w Saint Brelade

Jersey (wym. [ˈdʒɜrzi]), oficjalnie Baliwat Jersey (ang. Bailiwick of Jersey, jèrriais Bailliage dé Jèrri) – dependencja korony brytyjskiej obejmująca administracyjnie wyspę Jersey, jedną z Wysp Normandzkich, oraz kilkadziesiąt sąsiednich, niezamieszkanych wysepek^[5].

De facto terytorium zależne Wielkiej Brytanii. Oficjalną władzę na wyspie sprawuje gubernator, działający w imieniu króla brytyjskiego (który w Jersey nosi tytuł Księcia Normandii^[6]), przez niego powoływany i odwoływany. Praktyczną władzę sprawuje lokalny rząd wybierany w wyborach.

Pod względem prawnym nie jest częścią Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (nie był również częścią Unii Europejskiej^[7]), ale za obronę i bezpieczeństwo odpowiada Wielka Brytania. Jersey posiada również swoją własną walutę, którą jest funt Jersey wymienny 1:1 na funt brytyjski.

Historia

Wyspę przyłączył do Księstwa Normandii Wilhelm Długi Miecz, książę Normandii w 933. Jego potomek, Wilhelm Zdobywca, zdobył Anglię w 1066, co doprowadziło do połączenia Księstwa Normandii i królestwa Anglii pod jednym monarchą. Król Jan bez Ziemi stracił wszystkie terytoria w Normandii w 1204 na rzecz króla Francji, ale zachował w posiadaniu Jersey, wraz z Guernsey i innymi Wyspami Normandzkimi, które odtąd miały już wewnętrzny samorząd.

W XVIII w. Francuzi podjęli dwie próby zdobycia wyspy: nieudany desant w 1779 i desant, zakończony bitwą w Saint Helier w 1781, w obydwu przypadkach bez powodzenia^[8].

Dzięki neutralności wyspy kwitł handel pomiędzy Anglią a Francją, co bogaciło mieszkańców. Wyspa jest jednym z najbardziej znanych rajów podatkowych.

Jersey zostało zajęte przez nazistowskie Niemcy 1 lipca 1940 i było okupowane aż do 9 maja 1945, końca II wojny światowej w Europie.

Geografia

Powierzchnia wyspy Jersey, największej i najbardziej wysuniętej na południe z Wysp Normandzkich wynosi 120 km²^[5]. Do Baliwatu Jersey należą również grupy niezamieszkałych wysp Minquiers, Ecréhous, Pierres de Lecq i Dirouilles. Jersey i towarzyszące jej mniejsze wysepki zbudowane są z granitów i gnejsów.

Najwyższym punktem wyspy jest wzgórze Les Platons, które osiąga wysokość 142 m n.p.m^[9].

Klimat na wyspie jest umiarkowany ciepły morski, z łagodnymi zimami i umiarkowanym latem^[10]. Roczna suma opadów wynosi ok. 800 mm i przypada głównie na okres od listopada do stycznia.

Ustrój polityczny

Głową terytorium jest król brytyjski Karol III tytułowany na Jersey Księciem Normandii^[6]. Na wyspie reprezentowany jest przez zastępcę, którym jest gubernator Jersey.

Rząd

Wyspa Jersey posiada swój własny parlament nazywany Zgromadzeniem Stanów (ang. States Assembly)^[11].

Parlament wyspy jest jednoizbowy, a jego skład stanowi 49 członków^[12]. W obecnym Zgromadzeniu Stanów znajduje się: ośmiu Senatorów, dwudziestu dziewięciu Deputowanych oraz dwunastu, zasiadających z racji pełnionej funkcji Konstablów (connétable), reprezentujących każdy z okręgów Jersey^[13].

Wszyscy członkowie rządu wybierani są w powszechnych wyborach odbywających się co 4 lata.

Podział administracyjny Jersey

Wyspa Jersey podzielona jest na 12 okręgów (parishes)^[14].

Lista okręgów na wyspie Jersey (liczba ludności pochodzi ze spisu z 2011 roku^[15], natomiast podana powierzchnia każdego parisha jest zgodna z danymi ze strony internetowej rządu Jersey^[16]):

lp.	Okręg (parish)	Liczba ludności (2011)[15]	Powierzchnia (w km²)[16]	Gęstość zaludnienia (osób/km²)
1	Saint Helier	33522	10	3200
2	Saint Saviour	13580	9	1500
3	Saint Brélade	10568	13	830
4	Saint Clement	9221	4	2200
5	Saint Lawrence	5418	10	570
6	Saint Peter	5003	12	430
7	Grouville	4866	8	620
8	Saint Ouen	4097	15	270
9	Saint Martin	3763	10	370
10	Trinity	3156	13	260
11	Saint John	2911	9	330
12	Saint Mary	1752	7	270

Demografia

Według szacunków z 2019 roku Jersey zamieszkuje około 107 800 osób^[17], z czego 34% ludności wyspy mieszka w stolicy wyspy Saint Helier^[18].

Większość osób mieszkających na wyspie urodziła się na niej; oprócz nich większymi grupami narodowymi na Jersey są Brytyjczycy (ok. 31%), Portugalczycy (głównie z Madery, ok. 7%), Polacy (ok. 3%) oraz Irlandczycy (ok. 2%)^[18]

Spisy ludności na wyspie prowadzone są od 1821 roku i przeprowadzane są co ok. 5 – 10 lat^[19] (ostatni spis odbył się w 2011 r.^[18]).

Dane szczegółowe

Liczba mieszkańców

Wyspę Jersey w różnych latach, według różnych szacunków i spisów zamieszkiwało:

107 800 osób – wg danych z 2019 r.^[20];

99,602 osób – wg danych z 2018 r.^[21];

97,857 osób – wg wyników oficjalnego spisu ludności z 2011 r.^[22]

Struktura wieku

Struktura wieku mieszkańców (wg szacunkowych danych z 2018 r.^[21])

Wiek	Procent w populacji	Mężczyźni	Kobiety
0 – 14	16,37%	8430	7870
15 – 24	13,63%	7004	6572
25 – 54	40,71%	20392	20160
55 – 64	12,73%	6187	6497
65+	16,56%	7015	9475

Średni wiek mieszkańców

Średni wiek mieszkańców Jersey w 2018 roku^[21]:

ogółem: 37,7 lat;

mężczyźni: 35,9 lat;

kobiety: 40,2 lat

Średnia długość życia

Średnia długość życia mieszkańców wyspy (2018)^[21]:

ogółem: 82 lata

mężczyźni: 79,5 lat

kobiety: 84,7 lat

Pozostałe dane

Przedstawione poniżej dane pochodzą z szacunków z 2018 r.^[21]

Przyrost populacji na Jersey: 0,76%

Współczynnik urodzeń: 11,65 urodzeń/1000 osób (2000)

Współczynnik zgonów: 9,26 zgonów/1000 osób (2000)

Współczynnik imigracji: 2,81 imigranta/1000 osób (2000)

Współczynnik zgonu niemowląt: 5,71 zgonów/1000 żywych urodzeń (2000)

Współczynnik płodności: 1,56 dzieci/kobietę (2000)

Współczynnik płci na Jersey (wg danych z 2018 r.^[21])

Po urodzeniu: 1,06 mężczyzny / kobiety

Do 14 lat: 1,07 mężczyzn / kobietę

15–24 lata: 1,07 mężczyzn / kobietę

25–54 lata: 1,01 mężczyzny / kobiety

55–64 lata: 0,95 mężczyzn / kobietę

65 lat i więcej: 0,74 mężczyzn / kobietę

Ogółem: 0,97 mężczyzn / kobietę

Wyznania

anglikanie, katolicy, baptyści, Congregational New Church, metodyści, prezbiterianie, Świadkowie Jehowy, kwakrzy.

Języki

Języki urzędowe

Na wyspie Jersey obowiązują dwa języki urzędowe: angielski i francuski (francuski to tzw. Jersey Legal French, jest to język nietożsamy z językiem mówionym we Francji, prowadzi się w nim czynności urzędowe oraz postępowania sądowe)^[12].

Jèrriais (język lokalny)

Oprócz angielskiego i francuskiego na Jersey ważnym językiem jest lokalny język Jèrriais, język ten jest tradycyjną mową mieszkańców wyspy, ale niewielu z nich posługuje się nim na co dzień. By język nie zginął i nie został zapominany prowadzone są przedsięwzięcia mające na celu przywrócenie tej mowy do codziennego życia (jednym z takich przedsięwzięć jest nauka Jèrriais w szkołach)^[23].

W lokalnym języku wydawane są niektóre gazety, a gdzieniegdzie pod angielskimi zwrotami można zauważyć zwroty i słowa w Jèrriais^[23].

Inne języki

Innymi językami często używanymi na wyspie są portugalski i polski; oba są popularne ze względu na dużą liczbę mieszkających na Jersey Polaków oraz Portugalczyków z Madery^[12].

Gospodarka

Po II wojnie światowej poważną rolę w gospodarce Jersey zaczęły odgrywać usługi finansowe, które stanowiły ponad 60% PKB, a to za przyczyną odrębnego ustawodawstwa oraz specyficznego położenia politycznego i geograficznego. W końcu Jersey stało się rajem podatkowo-finansowym, jednak w ostatnich latach Unia Europejska wymusza ograniczenie tych przywilejów. Poza tym wyspa jest też popularnym miejscem wypoczynku, dzięki czemu ok. 25% PKB pochodzi właśnie z turystyki. PKB Jersey wynosi 3,6 mld USD (2003), czyli w przybliżeniu ok. 40 000 USD na jednego mieszkańca. Wyspa charakteryzuje się też niskim bezrobociem, które wynosi poniżej 1% (2003) i inflacją wynoszącą 5% (2003).

Transport

Transport lotniczy i morski

Na Jersey można dostać się drogą powietrzną lub morską.

Lotnisko Jersey znajduje się w południowo-zachodniej części wyspy w miejscowości Saint Peter. Bezpośrednim lotem na Jersey można dostać się z portów lotniczych w Wielkiej Brytanii, Guernsey oraz sezonowo z Hiszpanii^[24].

Drugim sposobem dostania się na wyspę jest dotarcie na nią statkiem lub promem. Na Jersey znajduje się kilka portów morskich^[25], najważniejszym i największym z nich jest port w Saint Helier, a także mniejsze, w Gorey i Saint Aubin (Saint Brelade)^[10]. Do portów na wyspie zawijają statki z Guernsey, Francji i Wielkiej Brytanii.

Transport wewnątrz wyspy

Na wyspie wg danych z 2010 roku znajduje się 576 km dróg^[10].

Na Jersey istnieje autobusowa komunikacja publiczna. Połączenia autobusowe na wyspie obsługuje przewoźnik LibertyBus (część HTC Group)^[26]. W październiku 2020 roku na wyspie istniało 20 linii autobusowych^[27] łączących ze sobą wszystkie okręgi na Jersey.

Od lat 70 XIX wieku do przełomu lat 20 i 30 XX wieku na Jersey istniały dwie linie kolejowe łączące stolicę wyspy z jej południowo-wschodnimi i południowo-zachodnimi krańcami. Jednak przez rozwój transportu samochodowego i znaczny spadek liczby pasażerów stały się one nierentowne co doprowadziło do ich likwidacji^[28][29].

Galeria

• 
  Plac Wyzwolenia w Saint Helier
• 
  Zatoka Bonne Nuit; przykład wybrzeża Jersey
• 
  Krowa lokalnej rasy Jersey w Trinity na północnym wybrzeżu wyspy
• 
  Widok z murów zamku Mont Orgueil na miasteczko i część portu Gorey
• 
  Południowe wybrzeże wyspy w Saint Brelade, na małej wyspie pływowej widać Portelet Tower
• 
  Twierdza Elizabeth Castle w czasie odpływu widziana z St. Helier
• 
  Powitanie w dwóch językach na lotnisku Jersey; na górze widać powitanie w języku angielskim, poniżej powitanie w regionalnym języku Jèrriais
• 
  Wieża Le Hocq w St. Clement
• 
  Widok na zamek Mont Orgueil i miejscowość Gorey, nad brzegiem zatoki widać kawałek nieistniejącej już linii kolejowej do St. Helier
• 
  Polski sklep w Saint Helier – przykład użycia j.polskiego na Jersey
• 
  Widok na King Street, główny deptak i jedną z najważniejszych ulic handlowych St. Helier
• 
  Krowy lokalnej rasy Jersey pasące się na klifach w Trinity

Zobacz też

• gubernatorzy Jersey
• Mont Orgueil
• Elizabeth Castle

Przypisy

1. Members [online], statesassembly.gov.je [dostęp 2020-12-07] .
2. Members [online], statesassembly.gov.je [dostęp 2020-10-17] .
3. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-15]  (ang.).
4. Jersey’s population increases by 1,100 in the last year [online], ITV News, 18 czerwca 2020 [dostęp 2020-10-17]  (ang.).
5. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-26]  (ang.).
6. CharlotteDunn, Crown Dependencies [online], The Royal Family, 4 czerwca 2018 [dostęp 2020-11-01]  (ang.).
7. …angielskie Wyspy Normandzkie i Wyspa Man nie wchodzą w skład UE?. UniaEuropejska.org, 16 października 2016. [dostęp 2011-02-15].
8. Raoul Lemprière: The Channel Islands. London: Hale, 1990, s. 89. ISBN 0-7090-3832-1. (ang.).
9. Ascent of Les Platons on 2009-09-12 – Peakbagger.com [online], peakbagger.com [dostęp 2020-10-26] .
10. Europe :: Jersey – The World Factbook – Central Intelligence Agency [online], cia.gov [dostęp 2020-10-26] [zarchiwizowane z adresu 2018-12-26] .
11. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-30]  (ang.).
12. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-30]  (ang.).
13. Jersey Law | STATES OF JERSEY (MISCELLANEOUS PROVISIONS) LAW 2011 [online], web.archive.org, 20 stycznia 2012 [dostęp 2019-05-21] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-20] .
14. Parishes – Parishes of Jersey [online], parish.gov.je [dostęp 2020-10-25] .
15. Report on the 2011 Jersey Census.
16. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-25]  (ang.).
17. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-30]  (ang.).
18. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-30]  (ang.).
19. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-30]  (ang.).
20. Jersey’s population increases by 1,100 in the last year [online], ITV News, 18 czerwca 2020 [dostęp 2020-11-03]  (ang.).
21. Jersey Demographics Profile 2019 [online], indexmundi.com [dostęp 2020-11-03]  (ang.).
22. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-11-03]  (ang.).
23. States of Jersey, Government of Jersey [online], gov.je [dostęp 2020-10-30]  (ang.).
24. Destinations we fly to at a glance [online], jerseyairport.com [dostęp 2020-10-26]  (ang.).
25. Jersey Harbours [online], ports.je [dostęp 2020-10-26]  (ang.).
26. Jersey bus service to be LibertyBus after public vote, „BBC News”, 7 września 2012 [dostęp 2020-10-26]  (ang.).
27. LibertyBus timetables [online], LibertyBus, 2020 .
28. Railways in Jersey [online], sinfin.net [dostęp 2020-10-26] .
29. Jersey Western Railway – theislandwiki [online], theislandwiki.org [dostęp 2020-10-26] .

Linki zewnętrzne

• http://www.gov.je

Kontrola autorytatywna (Dependencja Korony brytyjskiej):

• ISNI: 0000000091318663
• VIAF: 154830608
• LCCN: n79086822
• GND: 4028585-6
• BnF: 11664325q
• SUDOC: 182424758
• NKC: ge520455
• BNE: XX5289012
• Open Library: OL1711797A
• J9U: 987007584909405171
• BNC: 000815637

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 4197270
• Britannica: place/Jersey-island-Channel-Islands-English-Channel
• NE.se: jersey
• SNL: Jersey
• VLE: jersey
• Catalana: 0233582
• DSDE: Jersey
• Hrvatska enciklopedija: 29071