Język makian zachodni

Zobacz też: inne języki zwane „moi”.

Moi

Obszar	wyspy Makian, Kayoa, Halmahera (Moluki Północne, Indonezja)
Liczba mówiących	12 tys. (1977)
Klasyfikacja genetyczna
Języki zachodniopapuaskie Języki północnohalmaherskie Język makian zachodni
Status oficjalny
Ethnologue	6a żywy↗
Kody języka
ISO 639-3	mqs
IETF	mqs
Glottolog	west2600
Ethnologue	mqs
WALS	wma
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język makian zachodni (makian barat, makian luar), także moi – język używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Makian (zachodni fragment) i w grupie wysp Kayoa. Według danych z 1977 roku posługuje się nim 12 tys. osób^[1], w tym 7 tys. na Makian oraz 5 tys. na wyspach Kayoa^[2]. Dodatkowe skupiska jego użytkowników są obecne na wyspie Halmahera (południowo-zachodnie wybrzeże^[1][3] oraz region Malifut^[4] [5]).

Jest przedstawicielem rodziny języków północnohalmaherskich, jednej z grup zakwalifikowanych do postulowanej rodziny zachodniopapuaskiej^[6]. Jego bliższe związki z innymi językami rodziny są jednak trudne do ustalenia. Ponadto jest zupełnie odrębny od pobliskiego języka makian wschodniego (taba, makian dalam), który należy do rodziny austronezyjskiej^[7].

Jest określany różnymi nazwami: zachodniomakiański^[8] (makian barat^[1], makean barat^[4] ), makian luar^[1], moi^[9], jitinee^[10], titinee^[8], destine^[8], likil^[11][12]. Sami użytkownicy posługują się nazwą „moi”, która jednocześnie określa wyspę Makian^[13][14]. Taką samą nazwę nosi język moi z północno-zachodniej Nowej Gwinei, również włączony do propozycji rodziny zachodniopapuaskiej^[15]. Zbieżność nazw, jeśli nie przypadkowa, może być śladem historycznych kontaktów handlowych^[16]. Określenie „Moi Tesité” (oficjalnie w j. indonez. Makian Luar) odnosi się do zachodniej części wyspy^[14].

W użyciu jest także malajski Moluków Północnych wraz z językiem indonezyjskim^[17]. Odnotowano, że znaczna grupa osób z zachodniej części wyspy zna również język makian wschodni^[18]. Tym niemniej w nowszych czasach wzmocniła się pozycja malajskiego w roli środka komunikacji międzyetnicznej^[19].

Został słabo udokumentowany w literaturze. Opublikowano pobieżne listy słownictwa^[20]. Skrótowy opis jego gramatyki opracował C.L. Voorhoeve^[21] .

Klasyfikacja

Jest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego przynależność przez dłuższy czas pozostawała nieustalona^[22]. Pierwotnie został zaliczony do języków austronezyjskich, podobnie jak język taba ze wschodniej części wyspy. W 1890 r. F.S.A. de Clercq zwrócił uwagę na brak wzajemnej zrozumiałości między oboma językami wyspy Makian. Wcześniej, w 1872 r., Robidé van der Aa(inne języki) powiązał makian zachodni z językami północnej Halmahery, lecz propozycja ta nie przyjęła się w literaturze^[20]. W toku późniejszych badań potwierdzono słuszność tej opinii, ujawniając, że języki wschodni i zachodni w ogóle nie są ze sobą spokrewnione. W 1976 r. indonezyjski językoznawca F.S. Watuseke wykazał, że makian zachodni to jeden z języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), na podstawie analizy zbieżności słownikowych^[2][23]. Dodatkowo C.L. Voorhoeve (1982) stwierdził istnienie regularnych zależności dźwiękowych między nim a językiem tidore^[24].

Z perspektywy leksykostatystyki makian zachodni został sklasyfikowany jako język izolowany na poziomie rodziny NH (sensu largo, NH stock)^[3][25]. Taki jego status odzwierciedlają różne publikacje, w tym Ethnologue (wyd. 21, 2018) i Atlas bahasa tanah Maluku (1996)^[1][22]. W ujęciu, które zaproponował C.L. Voorhoeve (1983), makian zachodni to odosobniony przedstawiciel gałęzi południowej języków NH (w opozycji do pozostałych języków rodziny, stanowiących gałąź północną)^[26]. Bliższa analiza cech leksykalnych i fonologicznych daje jednak podstawy, by sądzić, że makian zachodni jest bliżej spokrewniony z językami ternate i tidore, z którymi tworzyłby gałąź południową (z możliwym włączeniem języka sahu)^[27].

Jego struktura gramatyczna została prawdopodobnie przekształcona pod wpływem bliżej nieokreślonego austronezyjskiego otoczenia językowego. Pierwotnie musiał być typologicznie bliski innym papuaskim językom Halmahery i okolic (szyk zdania SOV, obecność poimków, złożona morfologia czasownika). Jego cechy charakterystyczne to: szyk zdania SVO, występowanie przyimków, mało rozbudowana odmiana czasownika (formy czasowników nie wyrażają dopełnienia, ale nadal zawierają informację o podmiocie)^[28]. Nie występuje rozróżnienie między rodzajem męskim a żeńskim w trzeciej osobie liczby pojedynczej^[29]. Obecna jest harmonia samogłosek^[30]. Zachował pewne cechy charakterystyczne dla rodziny NH: szyk wyrazów w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym) oraz system klas rzeczowników^[29]. Analiza zapożyczeń w tym języku pozwala dojść do wniosku, że przeszedł on niezależną historię kontaktu z przedstawicielami rodziny austronezyjskiej; możliwe, że prajęzyk zachodniomakiański dotarł do regionu Halmahery w innym czasie niż przodek pozostałych języków NH – co tłumaczyłoby jego silnie zaznaczoną odrębność^[31].

Sytuacja językowa

Każda ze wsi w zachodniej części wyspy Makian używa własnego wariantu języka, ale różnice są niewielkie (dotyczą pewnej części leksyki)^[32]. Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków NH^[25]. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i malajskiego – a także języka ternate^[33]. Wskutek kontaktów handlowych zaczerpnął też pewną grupę słów niderlandzkich i portugalskich. Wyspa Makian słynęła bowiem z dobrej jakości pożywienia i doskonałych goździków^[34]. Od XVII w. do początku XX w. wyspa znajdowała się pod kontrolą Sułtanatu Ternate, a w niepodległej Indonezji za pośrednictwem systemu edukacji zaczęto promować język indonezyjski^[35]. Pożyczki z języka ternate to często wyrazy należące do bahasa halus, czyli uprzejmego wariantu języka^[36]. W nowszych czasach najważniejszym źródłem zapożyczeń stał się język narodowy^[37]. D.M. Perangin Angin (2023) odnotował, że młodsze grupy wiekowe posługują się wręcz odmianami języka, które wykazują bardzo silne wpływy słownictwa malajskiego/indonezyjskiego; ponadto odmiana bahasa halus praktycznie wyszła z użycia^[38].

W latach 70. XX w., z uwagi na zagrożenie wulkaniczne, podjęto decyzję o przesiedleniu ludności Makian do regionu Malifut na Halmaherze^[39]. Wśród tamtejszej społeczności makian zachodni przestał być przyswajany przez młodsze grupy wiekowe. Przyczynia się do tego zawieranie małżeństw mieszanych wraz ze słabszym przywiązaniem do tożsamości etnicznej Makian^[40]. Region Malifut jest silnie zróżnicowany etnicznie i językowo (inne używane języki to m.in. makian wschodni i pagu; dodatkowo zamieszkują tu też migranci z Jawy i Celebesu Południowego)^[41]. Migranci Makian zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery (w tym region Gita) również mają styczność z różnymi grupami etnicznymi^[42].

System dźwiękowy

Samogłoski

W języku moi występują cztery samogłoski: a, ə, i, u^[43].

Spółgłoski

Fonemy spółgłoskowe języka makian zachodniego

		dwuwargowe	zębowe	podniebienne	miękkopodniebienne	krtaniowe
zwarte	bezdźwięczne	p	t̪	c	k
	dźwięczne	b	d̪	ɟ	g
szczelinowe		ɸ				h
nosowe		m	n̪	(ɲ)	ŋ
aproksymanty			l̪
drżące			r̪

/ɲ/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z języka indonezyjskiego. Jedyne rodzime słowo z głoską /ɲ/ to /miɲe/ „jeden”.

Zobacz też

• język makian wschodni

Przypisy

1. Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Makian, West, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-23]  (ang.).
2. Voorhoeve 1982 ↓, s. 4, 46.
3. Voorhoeve 1988 ↓, s. 182.
4. Perangin Angin 2023 ↓.
5. Bowden 2002 ↓, s. 122.
6. Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577, 626.
7. Robert Blust: The Austronesian Languages. Wyd. popr. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9, seria: Asia-Pacific Linguistics 008. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. [dostęp 2022-08-12]. (ang.).
8. Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 96, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655  (pol.).
9. Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573.
10. M. JunusM.J. Melalatoa M. JunusM.J., Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z, Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 506–507, OCLC 1027453789 [dostęp 2022-08-03]  (indonez.).
11. Usman, Bahasa Pagu, [w:] Imelda i inni, Senarai kata, Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2011, s. 139–163, OCLC 781427292 [dostęp 2024-07-16]  (indonez.).
12. Gufran AliG.A. Ibrahim Gufran AliG.A., Metamorfosa Sosial dan Kepunahan Bahasa, Ternate: Lembaga Penerbitan Universitas Khairun, 2009, s. 110, ISBN 978-979-98962-5-4  (indonez.).
13. Bowden 2002 ↓, s. 118.
14. Voorhoeve 1982 ↓, s. 4.
15. Holton i Klamer 2018 ↓, s. 570, 573, 626.
16. Reesink 2002 ↓, s. 19.
17. Moi (Maluku, Indonesia). Endangered Languages Project. [dostęp 2022-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-05)]. (ang.).
18. John Bowden: Taba: Description of a South Halmahera Language. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2001, s. 23, seria: Pacific Linguistics 521. DOI: 10.15144/PL-521. ISBN 978-0-85883-517-7. OCLC 50166340. [dostęp 2022-01-27]. (ang.).
19. Perangin Angin 2023 ↓, s. 32–33.
20. Voorhoeve 1982 ↓, s. 3.
21. Voorhoeve 1982 ↓.
22. Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 8. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. [dostęp 2023-08-28]. (indonez.).
23. F. S. Watuseke. West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum. „Anthropological Linguistics”. 18 (6), s. 274–285, 1976. ISSN 0003-5483. OCLC 773555532. JSTOR: 30027583. (ang.). 
24. Voorhoeve 1982 ↓, s. 37.
25. Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
26. Voorhoeve 1983 ↓, s. 19.
27. Voorhoeve 1982 ↓, s. 38–39.
28. Voorhoeve 1982 ↓, s. 7, 12.
29. Voorhoeve 1982 ↓, s. 7.
30. Voorhoeve 1982 ↓, s. 10.
31. Voorhoeve 1994 ↓, przyp. 6, s. 651.
32. Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
33. Voorhoeve 1982 ↓, s. 5, 47 (1.5, 1.6).
34. Voorhoeve 1982 ↓, s. 5.
35. Voorhoeve 1982 ↓, s. 5–6.
36. Voorhoeve 1982 ↓, s. 47 (1.5).
37. Voorhoeve 1982 ↓, s. 6.
38. Perangin Angin 2023 ↓, s. 31–32.
39. Perangin Angin 2023 ↓, s. 26–27.
40. Perangin Angin 2023 ↓, s. 36–39.
41. Bowden 2002 ↓, s. 122–123.
42. Lucardie 1983 ↓, s. 340.
43. West Makian [online], PHOIBLE Online [dostęp 2020-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-05] .

Bibliografia

• JohnJ. Bowden JohnJ., The Impact of Malay on Taba: a type of incipient language death or incipient death of a language type?, [w:] DavidD. Bradley, MayaM. Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 114–143, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 978-0-700-71456-8, ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8, OCLC 50663047  (ang.).
• G.R.E.G.R.E. Lucardie G.R.E.G.R.E., The Geographical Mobility of the Makianese: Migratory Traditions and Resettlement Problems, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 333–346, OCLC 23557257  (ang.).
• GaryG. Holton GaryG., MarianM. Klamer MarianM., The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] BillB. Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153  (ang.).
• Dalan MehuliD.M. Perangin Angin Dalan MehuliD.M., Ekologi dan Ketahanan Bahasa Makean Barat di Pulau Makean dan kecamatan Malifut, Provinsi Maluku Utara, Indonesia, [w:] F.X.F.X. Sinungharjo (red.), Ekolinguistik, Yogyakarta: Sanata Dharma University Press, 2023, s. 25–43, ISBN 978-623-143-005-2  (indonez.).
• Ger P.G.P. Reesink Ger P.G.P., The eastern Bird’s Head languages compared, [w:] Ger P.G.P. Reesink (red.), Languages of the eastern Bird’s Head, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2002 (Pacific Linguistics 524), s. 1–44, DOI: 10.15144/PL-524.1, ISBN 0-85883-494-4, OCLC 50699329  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report, [w:] Clemens L.C.L. Voorhoeve (red.), The Makian languages and their neighbours, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982 (Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12), s. 1–74, DOI: 10.15144/PL-D46.1, ISBN 0-85883-277-1, OCLC 12421689 [dostęp 2022-08-23]  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 13–40, OCLC 23557257  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The languages of the North Halmaheran stock, [w:] Papers in New Guinea linguistics. No. 26, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988 (Pacific Linguistics A-76), s. 181–209, DOI: 10.15144/PL-A76.181, ISBN 0-85883-370-0, OCLC 220535054 [dostęp 2022-08-08]  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] TomT. Dutton (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768  (ang.).

Linki zewnętrzne

• West Makian. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-12-05]. (ang.).
• Wordlist – West Makian. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-18]. (ang.).

Kontrola autorytatywna (język):

• J9U: 987007553494005171