Język malajski miasta Manado

bahasa Melayu Manado
Obszar

Celebes Północny (Indonezja)

Liczba mówiących

2 mln[1]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna

bliżej nieustalona, kreolski na bazie malajskiego lub jeden z języków (dialektów) malajskich

Status oficjalny
Ethnologue 3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
ISO 639-3 xmm
IETF xmm
Glottolog mala1481
Ethnologue xmm
WALS mds
Występowanie
Ilustracja
Lokalizacja prowincji Celebes Północny w Indonezji. Od zachodu graniczy z Gorontalo.
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język malajski miasta Manado, także malajski minahaski (indonez. bahasa Melayu Manado)[2] – język pochodzenia austronezyjskiego używany jako lingua franca w prowincjach Celebes Północny i Gorontalo w Indonezji. Według części źródeł jest to język kreolski oparty na malajskim, ale bywa też rozpatrywany jako odmiana (bądź dialekt) języka malajskiego/indonezyjskiego. Według danych szacunkowych z XXI w. łącznie posługuje się nim ponad 2 mln ludzi[1].

Przez samych użytkowników, a czasami również w publikacjach poświęconych regionowi, bywa określany jako „język manado” (bahasa Manado). Inne lokalne nazwy to bahasa pasar („język bazarowy”) i bahasa sehari-hari („język codzienny”). W literaturze anglojęzycznej używane są terminy Manado Malay i Minahasa Malay (Minahasan Malay).

Jest najbliżej spokrewniony z malajskim Moluków Północnych (malajskim wyspy Ternate). Jest to jedna z dwóch głównych odmian malajskiego na wyspie Celebes, obok malajskiego makasarskiego[3].

Do lat 80. XX w. pozostawał stosunkowo słabo poznany[4]. Poświęcono mu opracowania gramatyczne (m.in. Morfologi dan sintaksis bahasa Melayu Manado, 1981[2]; The Manadonese grammar, 1993[5]; Focus in Manado Malay, 2005[6]; Parlons manadonais, 2008[7]) i leksykograficzne (Kamus Manado-Indonesia, 1985[8]; Kamus Melayu Manado-Indonesia..., 2004[9]; Kamus bahasa dan budaya Manado, 2007[10]). W piśmie stosuje się alfabet łaciński. Na ten język przełożono fragmenty Biblii[11]. Jest zasadniczo językiem mówionym, pozbawionym ustandaryzowanej ortografii[12][13].

Historia i użycie

[edytuj | edytuj kod]

Język ten nie był tradycyjnie związany z ludem Minahasa i nie rozwinął się na wyspie Celebes (Sulawesi)[14]. Jego cechy sugerują, że wywodzi się z malajskiego wyspy Ternate, który jest używany na północnych Molukach[15][16]. Odmiana ta rozprzestrzeniła się w XVII wieku ze względu na rolę Sułtanatu Ternate w handlu korzennym[16][17]. Świadectwem takiej jego proweniencji jest obecność stosunkowo dużej liczby pożyczek z języków ternate i portugalskiego, a jednocześnie zaskakujący brak znaczących wpływów języka hiszpańskiego i języków minahaskich[18][19]. Historycznie ludność Minahasa utrzymywała kontakty z Hiszpanami, a w dużo mniejszym zakresie z Portugalią[20]. Pod kontrolą portugalską znajdowało się natomiast państwo Ternate[18]. Zasadniczą rolę w ekspansji malajskiego przypisuje się tzw. borgos, pracownikom VOC (niderl. burger – „obywatel”)[21][22]. Jego znaczenie umocniło się za sprawą kolonialnej holenderskiej polityki językowej, która stawiała na użycie tego języka w administracji i szkolnictwie[21][23]. Był intensywnie wykorzystywany w szerzeniu chrześcijaństwa, częściej niż języki etniczne[24].

Dziś stanowi lingua franca o rosnącym znaczeniu[11]. O ile wcześniej jego rodowici użytkownicy zamieszkiwali głównie miasto Manado, to od XX w. zaczął służyć jako nadrzędny język całego regionu. Jest znany mieszkańcom północnego Sulawesi, grup wysp Sangir i Talaud oraz Gorontalo. Tradycyjne języki etniczne (minahaskie i sangirskie) wciąż pozostają w użyciu, lecz nie są już powszechnie znane. Malajski miasta Manado stał się podstawowym środkiem komunikacji dla osób w różnych grupach wiekowych, a dla wielu jest pierwszym bądź wręcz jedynym opanowanym językiem[25]. Lokalny malajski zdecydowanie wypiera autochtoniczne języki regionu (osoby posługujące się nimi to przeważnie przedstawiciele starszego pokolenia)[26][27]. W XX w. prawie wszystkie dostępne dane wskazywały na stopniowy ich zanik[28], przy czym początków tego procesu można się doszukiwać kilka stuleci wcześniej[29]. W użyciu jest także język indonezyjski, który dominuje w edukacji, środkach masowego przekazu i administracji. Powszechny jest code switching[30]. Malajski miasta Manado wywarł duży wpływ na języki północnego Sulawesi, a na jego kształt rzutuje natomiast język narodowy[31].

Wraz z postępującym zanikiem języków lokalnych i kultury przedeuropejskiej zakorzenił się jako wyznacznik tożsamości etnicznej ludu Minahasa[32]. Przemiany polityczne pod koniec XX w. ugruntowały jego pozycję w charakterze języka regionalnego[33]. Dodatkowo w Gorontalo i niektórych częściach Celebesu Środkowego funkcjonuje jako drugi język[29].

W XVIII i XIX w. był używany jako język pisany (powstawały w nim kontrakty i korespondencja między Holendrami a lokalnymi władcami). Misjonarze protestanccy przygotowywali w tym języku materiały religijne i edukacyjne dla ludu Minahasa. Pod koniec XIX w. został zredukowany do roli języka ustnego. Na przełomie XX i XXI w. zaczął wkraczać do nowych domen użycia (audycje radiowe, kampanie polityczne); pojawia się również w gazetach i reklamach[33].

Cechy i nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Do jego charakterystycznych cech należą: użycie formy kita jako zaimka 1. os. lp., szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy przed elementem określanym, wykorzystanie łącznika pe)[34], ograniczona morfologia (konstrukcje kauzatywne z wykorzystaniem czasowników (ka)se i beking)[35], brak ścisłego rozróżnienia między częściami mowy i stronami czasownika (wyrazy mogą pełnić różne funkcje semantyczne i składniowe)[36], formy przeczenia nyanda i bukang[37]. Występuje szereg różnic fonologicznych względem języka indonezyjskiego (brak pewnych głosek w wygłosie, uproszczenie dyftongów, różne realizacje głoski szwa)[38]. Stosunkowo dobry dostęp do edukacji holenderskiej sprawił, że malajski miasta Manado został poddany wpływom słownictwa niderlandzkiego, przejmując również wyrazy obce językowi standardowemu[39].

Odnotowano pewne różnice regionalne i pokoleniowe, uzależnione od lokalnego podłoża językowego i nasilenia wpływów poszczególnych języków (indonezyjskiego, niderlandzkiego oraz języków lokalnych). Zróżnicowanie to dotyczy aspektów fonologii i użycia konstrukcji gramatycznych[40]. W niepodległej Indonezji jego użytkownicy wchodzą w kontakt z językiem państwowym, który ma charakter ponadregionalny i jest wykorzystywany w wielu sferach życia (edukacja, administracja, media, domena religijna)[41]. Wskutek tego procesu, trwającego od 1945 r., zacierają się różnice między obydwoma językami, zwłaszcza u młodszych grup wiekowych[19].

Część źródeł, w tym Ethnologue (wyd. 19), określa go jako język kreolski na bazie malajskiego[11][42][43]. W niektórych innych publikacjach jest omawiany jako odmiana lub dialekt tego języka[44][45][46]. Bliższa klasyfikacja wschodnich odmian języka malajskiego (w kategorii języków kreolskich bądź dialektów) pozostaje nierozstrzygnięta[47][48].

Nie wszyscy użytkownicy kładą nacisk na jego odrębność od języka indonezyjskiego, z którym zresztą dzieli coraz więcej cech[30]. Lokalnie jest określany różnymi nazwami: bahasa Manado („język manado”)[30], Melayu (Malayu) Manado[30][46], bahasa pasar („język bazarowy”)[49][50], bahasa sehari-hari („język codzienny”)[50]. Remy Sylado, autor słownika i encyklopedii z 2007 r., jest zwolennikiem terminu bahasa Manado, który pozwala podkreślić, że chodzi o język zasadniczo odrębny od malajskiego, o własnej historii rozwoju i zapożyczania[51]. W publikacjach anglojęzycznych występują terminy Manado Malay i Minahasa Malay (Minahasan Malay)[12][52][53][54].

Związki z innymi językami

[edytuj | edytuj kod]

Należy do grupy języków (dialektów) malajskich, które rozwinęły się w różnych zakątkach wschodniej Indonezji[53]. Jest ściśle spokrewniony z malajskim Moluków Północnych, dzieląc z nim wspólny rodowód. Łączą go z tą odmianą pewne cechy leksyki i gramatyki (jak np. sposób tworzenia konstrukcji dzierżawczych i zasób zaimków osobowych)[31][34]. Oba języki mają wspólny zasób podstawowego słownictwa; zachowują też obfity repertuar pożyczek europejskich, który odróżnia je od wielu innych odmian malajskiego[55]. Z odległego języka ternate pochodzą charakterystyczne zaimki drugiej osoby: ngana – „ty”, ngoni – „wy”[31][56].

Do powiązanych historycznie odmian malajskiego – poza odmianą z północnych Moluków – należy też np. malajski amboński. Nie jest natomiast szczególnie bliski językowi indonezyjskiemu, ale odnotowano, że ten wywiera duży wpływ na lokalny malajski[53]. Jego postulowany dalszy krewny to malajski Sri Lanki, który również miałby wywodzić się ze wschodniej Indonezji[57].

Nie jest wzajemnie zrozumiały ze standardowym językiem indonezyjskim[53]. Z perspektywy historycznej jest od niego odrębny; charakteryzuje się bowiem własnymi korzeniami i swoistym przebiegiem rozwoju, podobnie jak pozostałe języki malajskie ze wschodniej Indonezji. O ile język indonezyjski stanowi pochodną literackiej formy malajskiego, to malajski miasta Manado ma swoje źródło w bazarowej odmianie tego języka (Bazaar Malay), która rozwinęła się wiele stuleci temu pod wpływem kontaktów handlowych[16][52]. Nie jest jasne, czy może być zasadnie opisywany jako forma języka państwowego[58]. Niemniej zdarza się, że malajski miasta Manado jest ujmowany jako dialekt języka indonezyjskiego (w znaczeniu szerokim)[59]. Choć bywa podkładany pod to pojęcie przez część samych użytkowników, to inni czynią wyraźne rozróżnienie między bahasa Manado a językiem indonezyjskim. W praktyce granica między nimi może być trudna do wyznaczenia, ze względu na szeroką ekspansję obu języków i swobodne przenikanie się ich cech[30].

Zaimki osobowe

[edytuj | edytuj kod]

Źródło: Brickell 2020 ↓, s. 178

1. os. lp. kita / ta 1. os. lmn. torang / tong
2. os. lp. ngana 2. os. lmn. ngoni
3. os. lp. dia / dè 3. os. lmn. dorang / dong

Konstrukcje dzierżawcze tworzy się poprzez wykorzystanie łącznika pè, np. ngana pè ruma – „twój dom”[60].

W 2. os. lp. występują także formy angko (o charakterze dialektalnym)[61] i yei (od niderlandzkiego jij)[62].

Przykłady zapożyczeń

[edytuj | edytuj kod]

Źródło: Brickell 2020 ↓, s. 168

zapożyczenie język źródłowy słowo w języku źródłowym znaczenie
ngana ternate ngana ‘ty’
ngoni ternate ngon ‘wy’
batobo ternate matobo ‘pływać’
pongo ternate pongo ‘głuchy’
dabu ternate dabu ‘przyprawa, dodatek’
baku-[63] ternate maku-[64] prefiks recyprokalny
lènso portugalski lenço ‘chusteczka’
tuturuga portugalski tartaruga ‘żółw’
fastiu portugalski fastio ‘znudzony’
milu portugalski milho ‘kukurydza’
frèsko portugalski fresco ‘świeży’
for niderlandzki voor ‘tak aby; żeby’
lèpèr niderlandzki lepel ‘łyżka’
wastafel niderlandzki wastafel ‘umywalka’
opstok niderlandzki opstoken ‘podżegać’
yei[62] niderlandzki jij ‘ty’

Słownictwo z języków minahaskich ogranicza się zasadniczo do pewnej grupy rzeczowników, związanych często z kulturą tradycyjną (nazwy grup etnicznych, obszarów geograficznych, zwierząt i potraw)[56].

Przykłady zdań

[edytuj | edytuj kod]
malajski miasta Manado indonezyjski polski
Kita nyanda kenal sapa dia.[65] Saya tidak kenal siapa dia.[65] Nie wiem, kim jest ta osoba.
Kita kase inga pa ngana.[66] Saya ingatkan kepadamu.[66] Przypominam ci.
Tempo apa ngana mo bale?[67] Kapan engkau kembali?[68] Kiedy zamierzasz wrócić?
Kita ada babaca buku.[67] Saya sedang membaca buku.[68] Właśnie czytam książkę.
Mari maso.[67] Silakan masuk.[69] Proszę wejść.
Tu kamar so beking bersih tadi.[70] Kamar itu sudah dibersihkan tadi.[70] Ten pokój został już wyczyszczony.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Shiohara i Jukes 2018 ↓, s. 115.
  2. ↑ a b Karisoh Najoan i in. 1981 ↓.
  3. ↑ James T. Collins: Dialek Melayu di Sulawesi. W: Ensiklopedia sejarah dan kebudayaan Melayu. T. 1: A–E. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pendidikan, Malaysia, 1994, s. 644–645. ISBN 983-62-4246-5. OCLC 34186039. (malajski).
  4. ↑ Watuseke i Watuseke-Politton 1981 ↓, s. 324.
  5. ↑ Maxi Wantalangi: The Manadonese grammar. Bundoora, Victoria: LaTrobe University, 1993. OCLC 224208984. [dostęp 2022-09-18]. (ang.).
  6. ↑ Stoel 2005 ↓.
  7. ↑ Chrisvivany Lasut: Parlons manadonais: Une langue des Célèbes. Paris: L’Harmattan, 2008. ISBN 978-2-296-06651-9. OCLC 848105546. [dostęp 2022-09-18]. (fr.).
  8. ↑ Salea-Warouw 1985 ↓.
  9. ↑ Jan F. Menayang: Kamus Melayu Manado-Indonesia, Indonesia-Melayu Manado. Jakarta: Ipcos, 2004. ISBN 979-3811-00-5. OCLC 228734419. (indonez.).
  10. ↑ Remy Sylado: Kamus bahasa dan budaya Manado. Jakarta: Gramedia Pustaka Utama, 2007. ISBN 978-979-22-2501-3. OCLC 225671992. (indonez.).
  11. ↑ a b c M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Manado, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-08-13] (ang.).
  12. ↑ a b Minahan 2012 ↓, s. 191.
  13. ↑ Salea-Warouw 1985 ↓, s. viii.
  14. ↑ David Henley: Nationalism and regionalism in a colonial context: Minahasa in the Dutch East Indies. Leiden: KITLV Press, 1996, s. 86, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 168. DOI: 10.1163/9789004486928. ISBN 978-90-04-48692-8. ISBN 978-90-6718-080-1. OCLC 35113123. Cytat: It is perhaps significant that the most obvious cultural marker of the orang Manado as a group, the peculiar form of the Malay language known as Manado Malay, has no special connection with Minahasa. Derived from a Moluccan trade dialect and still rich in Ternate vocabulary, Manado Malay has borrowed remarkably little from the Minahasan languages which it is still in the process of displacing. (ang.).
  15. ↑ Allen i Hayami-Allen 2002 ↓, s. 21.
  16. ↑ a b c Bowden 2012 ↓, s. 314–315.
  17. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 136.
  18. ↑ a b Prentice 1994 ↓, s. 412.
  19. ↑ a b Paauw 2009 ↓, s. 44.
  20. ↑ M. J. C. Schouten: Leadership and social mobility in a Southeast Asian society: Minahasa, 1677–1983. Leiden: KITLV Press, 1998, s. 39–40, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 179. DOI: 10.1163/9789004486898. ISBN 978-90-04-48689-8. ISBN 978-90-67-18109-9. OCLC 1290022747. (ang.).
  21. ↑ a b Brickell 2023 ↓, s. 11.
  22. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 224.
  23. ↑ Collins 2022 ↓, 6. Malay in Other Settings.
  24. ↑ Watuseke i Watuseke-Politton 1981 ↓, s. 325.
  25. ↑ Shiohara i Jukes 2018 ↓, s. 115–116.
  26. ↑ Gufran A. Ibrahim: Membunuh Bahasa Sendiri. Kompas.id, 2022-02-22. [dostęp 2022-12-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-12-29)]. (indonez.).
  27. ↑ Brickell 2023 ↓, s. 12.
  28. ↑ Geraldine Y. J. Manoppo Watupongoh, J. A. Karisoh Najoan, Fentje Kodong, Davidson Lotulung, S. Kalatiku Kaunang: Struktur bahasa Tondano. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1992, s. 2. ISBN 978-979-459-184-0. OCLC 28097354. [dostęp 2022-12-30]. (indonez.).
  29. ↑ a b Paauw 2009 ↓, s. 43.
  30. ↑ a b c d e Shiohara i Jukes 2018 ↓, s. 116.
  31. ↑ a b c Adelaar i in. 1996 ↓, s. 684.
  32. ↑ Brickell 2023 ↓, s. 13.
  33. ↑ a b David Mead: Manado Malay. Sulawesi Language Alliance. [dostęp 2023-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-01-08)]. (ang.).
  34. ↑ a b Litamahuputty 2007 ↓, s. 165.
  35. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 423–435.
  36. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 426, 430.
  37. ↑ Litamahuputty 2007 ↓, s. 164.
  38. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 413–423.
  39. ↑ James Sneddon: The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society. Sydney: University of New South Wales Press, 2003, s. 166. ISBN 0-86840-598-1. OCLC 54106302. (ang.).
  40. ↑ Stoel 2005 ↓, s. 14–15.
  41. ↑ Stoel 2005 ↓, s. 9.
  42. ↑ Kata Pengantar/Introduction. [w:] Kamus Bahasa Manado [on-line]. SIL International, 2018. [dostęp 2024-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-09-30)]. (indonez. • ang.).
  43. ↑ Stoel 2005 ↓, s. 8.
  44. ↑ Prentice 1994 ↓.
  45. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 314.
  46. ↑ a b Merrifield i Salea 1996 ↓, s. 125–126.
  47. ↑ Angela Kluge: A grammar of Papuan Malay. Berlin: Language Science Press, 2017, s. 2–10, seria: Studies in Diversity Linguistics 11. DOI: 10.5281/zenodo.376415. ISBN 978-3-944675-86-2. OCLC 1030818290. [dostęp 2022-08-19]. (ang.).
  48. ↑ Steinhauer 1991 ↓, s. 178.
  49. ↑ Timothy C. Brickell: A Grammatical Description of the Tondano (Toundano) Language. La Trobe University, 2014, s. 19. [dostęp 2023-05-27]. (ang.).
  50. ↑ a b Brickell 2018 ↓, s. 70.
  51. ↑ Dick van der Meij. Kamus bahasa dan budaya Manado (recenzja). „Wacana”. 10 (2), s. 363–365. Yayasan Obor Indonesia. DOI: 10.17510/wjhi.v10i2.205. (ang.). 
  52. ↑ a b Prentice 1994 ↓, s. 411.
  53. ↑ a b c d Stoel 2007 ↓, s. 117.
  54. ↑ Barbara F. Grimes, Richard Saunders Pittman, Joseph Evans Grimes: Ethnologue: Languages of the World. Wyd. 13. Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 662. ISBN 978-1-55671-026-1. OCLC 36787271. (ang.).
  55. ↑ Paauw 2009 ↓, s. 50.
  56. ↑ a b Brickell 2020 ↓, s. 168.
  57. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 411–412.
  58. ↑ Sneddon 2003 ↓, przyp. 16, s. 532–533. Cytat: In regions where a post-creole variety of Malay is the L variety, such as Manado Malay in North Sulawesi and Ambon Malay in South Moluccas, there is a much more rigid compartmentalization of functions between L and H, although it is debatable whether such varieties of Malay can properly be assigned to the same language as formal Indonesian.
  59. ↑ Steinhauer 2011 ↓, s. 293.
  60. ↑ Brickell 2020 ↓, s. 178.
  61. ↑ Salea-Warouw 1985 ↓, s. 12.
  62. ↑ a b Prentice 1994 ↓, s. 423.
  63. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 432.
  64. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 241.
  65. ↑ a b Karisoh Najoan i in. 1981 ↓, s. 39.
  66. ↑ a b Karisoh Najoan i in. 1981 ↓, s. 38.
  67. ↑ a b c Karisoh Najoan i in. 1981 ↓, s. 107.
  68. ↑ a b Karisoh Najoan i in. 1981 ↓, s. 82.
  69. ↑ Karisoh Najoan i in. 1981 ↓, s. 83.
  70. ↑ a b Karisoh Najoan i in. 1981 ↓, s. 62.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
  • David Mead: Manado Malay. Sulawesi Language Alliance. [dostęp 2023-01-08]. (ang.).
  • Kamus Bahasa Manado. SIL International, 2018. [dostęp 2023-05-28]. (indonez. • ang.).
Języki kreolskie na bazie malajskiego