Język tobelo

Tobelo

Obszar	wyspy Halmahera, Morotai (Moluki Północne, Indonezja)
Liczba mówiących	30 tys. (2000)[1]
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki zachodniopapuaskie Języki północnohalmaherskie Języki galela-loloda (północno-wschodniohalmaherskie) Język tobelo
Status oficjalny
Ethnologue	5 rozwojowy↗
Kody języka
ISO 639-3	tlb
IETF	tlb
Glottolog	tobe1251
Ethnologue	tlb
BPS	0795 5
WALS	tlo
Występowanie
Rozprzestrzenienie języka tobelo
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język tobelo – język zachodniopapuaski używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Halmahera i w północnej części Morotai^[2][3]. Według danych z 2000 roku posługuje się nim ok. 30 tys. osób, członków grupy etnicznej Tobelo^[1].

Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich) i jest jednym z najbardziej znaczących języków tej rodziny (pod względem zasięgu geograficznego)^[3]. Pośród języków regionu wyróżnia się konserwatywnym profilem typologii^[4]. Podobnie jak pozostałe papuaskie języki Halmahery został opisany w pracach niderlandzkich misjonarzy; dodatkowo istnieje nowsze anglojęzyczne opracowanie z 2003 r.^[5]

Nie jest krytycznie zagrożony wymarciem. Na obszarach wiejskich wciąż służy jako pierwszy język, a niekiedy bywa poznawany przez inne grupy etniczne (w regionie powszechna jest wielojęzyczność). Odnotowano jednak, że w mieście Tobelo coraz większą rolę odgrywa lokalny malajski^[6][7]. Wśród osób z ludu Togutil język tobelo jest dominującym (bądź wręcz jedynym) środkiem komunikacji^[8].

Historia i użycie

Jest to najbardziej rozprzestrzeniony język spośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery^[2][3]. Społeczności migranckie Tobelo osiedliły się w różnych zakątkach prowincji (w innych regionach Halmahery oraz na wyspach Morotai, Bacan i Obi), a także na wyspach Raja Ampat, na zachód od półwyspu Ptasia Głowa. Nie jest jasne, czy wszystkie z nich zachowują pełną znajomość języka tobelo^[9]. Osoby z grupy etnicznej Sawai często posługują się także tobelo^[10].

Według danych opracowania z 2003 r. pozostaje w szerokim użyciu na obszarach wiejskich, gdzie służy do komunikacji w sferach życia codziennego (jest przyswajany jako pierwszy język). W mieście Tobelo jego użytkowników spotyka się rzadziej, a rolę dominujących środków komunikacji przejmują malajski Moluków Północnych i język indonezyjski. Wynika to z dużego napływu ludności z pozostałych części prowincji i oddalonych geograficznie regionów Indonezji. Nasiliło się też oddziaływanie transmisji medialnych, które szerzą język narodowy^[7]. Nowsze doniesienia sugerują, że na wyspie Morotai tobelo zaczął być wypierany przez język galela^[11]. W latach 80. XX w. zaobserwowano, że nie jest wykorzystywany w utworach literackich (gdzie preferowane są języki galela i ternate)^[12].

Wczesne prace dokumentacyjne nad językiem tobelo przeprowadzili misjonarze, którzy sporządzili opis jego gramatyki oraz słownik (1908, 1936), poświęcając uwagę dialektowi heleworuru. Wydano także zbiór baśni ludowych oraz literaturę religijną^[13]. W języku indonezyjskim powstało opracowanie Struktur bahasa Tobelo (1986)^[14] .

Ma słabo wykształcone piśmiennictwo na bazie alfabetu łacińskiego. Teksty drukowane ograniczają się do pewnej grupy publikacji religijnych^[6].

Klasyfikacja i cechy

Należy do rodziny papuaskich języków Halmahery (North Halmahera, NH). Jest blisko spokrewniony z takimi językami jak galela, tabaru i loloda, a dalsze związki łączą go z sahu i ternate-tidore. C.L. Voorhoeve (1988) klasyfikuje języki tobelo, galela oraz pozostałych przedstawicieli grupy galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie wyników analizy leksykostatystycznej^[15] [16]. Pomiędzy niektórymi z tych języków występuje pewien stopień wzajemnej zrozumiałości, ale ze względu na częstą wielojęzyczność trudno jednoznacznie ocenić charakter ich podobieństw. Osoby z ludu Tobelo są w stanie zrozumieć sąsiedni język galela, aczkolwiek nie bez przeszkód. G. Holton (2003) uważa, że najlepiej uznać tobelo za odrębny język; jest to również zgodne z odczuciami samych użytkowników^[16].

Jest dość rozdrobniony dialektalnie (lokalnie zakłada się, że każda wieś ma swoje własne cechy językowe), przy czym wszystkie odmiany tobelo są wzajemnie zrozumiałe. Zróżnicowanie wewnętrzne dotyczy m.in. leksyki i aspektów fonologii^[17]. Wyróżnia się sześć dialektów: heleworuru, boeng, dodinga, dialekt jeziora Paca (Talaga Paca), kukumutuk i popon^[16]. W literaturze opisano przede wszystkim dialekt heleworuru. Trzy ostatnie to dialekty grup Togutil^[13]. Być może powinny być klasyfikowane oddzielnie, lecz dostępne dane są silnie ograniczone. Powiązania językowe grup Togutil (które jeszcze w latach 80. XX wieku opierały się wpływom zewnętrznej cywilizacji) nie zostały bliżej określone^[18]. Według Ethnologue (wyd. 18) ich język nie jest dobrze wzajemnie zrozumiały z tobelo^[19], Glottolog (4.6) również rozpatruje go odrębnie^[20]. C.L. Voorhoeve (1983, 1988) twierdzi, że chodzi o warianty tobelo^[13][21]; podobnie H.S. Martodirjo (1984) uznaje tobelo za język ojczysty Togutil^[8].

W 1986 r. zaproponowano podział na dwie odmiany: tobelo pantai (odmiana nadbrzeżna, która wchodzi w kontakt z innymi językami) i tobelo asli (odmiana używana w głębi wyspy)^[22]. W latach 80. XX w. stwierdzono, że tobelo został poddany zarówno wpływom języka narodowego, jak i wpływom sąsiednich języków galela i kao^[23].

Pod względem typologii ma charakter wysoce konserwatywny. Zachował szereg archaicznych cech, które zanikły w niektórych spokrewnionych językach regionu (szyk zdania SOV, rozbudowana morfologia czasownika – wyrażanie podmiotu i dopełnienia przy użyciu przedrostków, zachowawczy typ konstrukcji statycznych, obecność poimków)^[24]. Niemniej wciąż wykazuje pewne cechy języków austronezyjskich (rozróżnienie inclusivus-exclusivus, obecność pojedynczego przyimka, złożony system orientacji przestrzennej), jako że obie rodziny znajdują się w strefie kontaktów^[7]. W tobelo występuje wiele zapożyczeń z lokalnego malajskiego^[25]. Sam również stał się źródłem pożyczek (np. dla języka sawai)^[26].

System dźwiękowy

Spółgłoski

Fonemy spółgłoskowe języka tobelo

	dwuwargowe	przedniojęzykowo-dziąsłowe	podniebienne	miękopodniebienne	krtaniowe
zwarte	p b	t d		k ɡ
szczelinowe	(f)		ɕ		h
zwarto-szczelinowe			(tʃ) dʒ
nosowe	m	n	ɲ	ŋ
boczne		l	ʎ
rotyczne		r
aproksymanty	w		(j)

Dźwięki otoczone nawiasami występują tylko w wyrazach zapożyczonych lub w innych dialektach.

Samogłoski

Fonemy samogłoskowe języka tobelo

		przednie	centralne	tylne
przymknięte		i		u
średnie		e~ɛ		o
otwarte			a

Samogłoski średnie przednie wahają się w przedziale: /e/ ~ /ɛ/^[27].

Słownictwo

Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Wada 1980 ↓, s. 510–524):

polski	indonezyjski	tobelo	galela	loloda	ternate
bać się	takut	modongo	modo	modongo	kolofino
co	apa	okia	okia	okia	koa
człowiek	orang	nyawa	nyawa	nyawa	mancía
duży	besar	amoko	lamo	lamoko	lamo
imię	nama	romanga	ronga	romanga	ronga
jeść	makan	oŷomo	oḋo	ojomo	oho
kobieta	perempuan	ngoheka	ngopedeka	ngowejeka	foheka
mały	kecil	eteki	ece	ceceke	ici
mężczyzna	laki-laki	nauru	yanau	nauru	nonau
nos	hidung	ngunungu	ngunu	ngunungu	ngun
pies	anjing	kaho	kaso	kaso	kaso
pięć	lima	motoa	motoha	motoa	romtoha
siedem	tujuh	tumidi	tumudingi	tumudingi	tumdí
ucho	telinga	ngauku	ngau	ngauku	ngau
włosy	rambut	utu	hutu	utu	hutu
wypowiadać	sebut	temo	temo	temo	waje

W tobelo zachowała się warstwa pożyczek słownikowych z języka ternate^[28].

Zobacz też

• język tiana

Przypisy

1. M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Tobelo, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-01]  (ang.).
2. Voorhoeve 1983 ↓, s. 17.
3. Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
4. Holton 2003 ↓, s. 2–3.
5. Holton 2003 ↓, s. 1.
6. Tobelo. Endangered Languages Project. [dostęp 2022-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-04)]. (ang.).
7. Holton 2003 ↓, s. 3.
8. Martodirjo 1984 ↓, s. 265.
9. Holton 2003 ↓, s. 1–2.
10. Thomas 1983 ↓, s. 285.
11. Fizri Nurdin: Dikbud Morotai Terapkan Kurikulum Bahasa Galela di Sekolah. kabarmalut.co.id, 2021-03-04. [dostęp 2021-10-21]. (indonez.).
12. Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 7.
13. Voorhoeve 1988 ↓, s. 188.
14. Rugebregt i in. 1986 ↓.
15. Voorhoeve 1988 ↓.
16. Holton 2003 ↓, s. 2.
17. Taylor 1990 ↓, s. 11–13.
18. Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 54.
19. M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Tugutil, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-02]  (ang.).
20. Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Tobelo-Tugutil. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-07)]. (ang.).
21. Voorhoeve 1983 ↓, s. 18.
22. Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 4.
23. Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 44.
24. Holton 2003 ↓, s. 2–3, 56 (przyp. 13).
25. Taylor 1990 ↓, s. 21.
26. Whisler i Whisler 1995 ↓, s. 659.
27. Holton 2003 ↓, s. 4.
28. Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. (ang.).

Bibliografia

• Charles E. Grimes, Barbara D. Grimes: Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification. W: E.K.M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984, s. 35–63, seria: Buletin LEKNAS III.1. OCLC 54222413. (ang.).
• Gary Holton: Tobelo. München: Lincom Europa, 2003, seria: Languages of the World / Materials 328. ISBN 978-3-89586-706-4. OCLC 52602506. [dostęp 2021-08-03]. (ang.).
• Haryo S. Martodirjo: Orang Tugutil di Halmahera Tengah. W: E.K.M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984, s. 255–297, seria: Buletin LEKNAS III.1. OCLC 54222413. (indonez.).
• E.J.F. Rugebregt, O. Kakerissa, J. Pentury, C.C. Seumahu, J.J. Anakotta: Struktur Bahasa Tobelo. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1986. OCLC 14633890. [dostęp 2022-08-01]. (indonez.).
• Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
• Michael R. Thomas: Pronominal prefixes in Sawai, a Bulic language. W: Amran Halim, Lois Carrington, Stephen A. Wurm (red.): Papers from the Third International Conference on Austronesian Linguistics, Vol. 4, Thematic variation. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1983, s. 285–289, seria: Pacific Linguistics C-77. DOI: 10.15144/PL-C77.285. ISBN 0-85883-304-2. OCLC 10276675. (ang.).
• Clemens L. Voorhoeve: The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas. W: E.K.M. Masinambow (red.): Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983, s. 13–40, seria: Buletin LEKNAS II.2. OCLC 23557257. (ang.).
• Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
• Yuiti Wada: Correspondence of consonants in North Halmahera languages and the conservation of archaic sounds in Galela. W: Ishige Naomichi (red.): The Galela of Halmahera: A Preliminary Survey. Osaka: Museum of Ethnology, 1980, s. 497–529, seria: Senri Ethnological Studies 7. DOI: 10.15021/00003425. ISSN 1340-6787. OCLC 10019582. (ang.).
• Ronald Whisler, Jacqui Whisler: Sawai. W: Darrell T. Tryon (red.): Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995, s. 659–668, seria: Trends in Linguistics. Documentation 10. DOI: 10.1515/9783110884012.1.659. ISBN 978-3-11-088401-2. OCLC 868970232. (ang.).
• David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27]  (ang.).

Kontrola autorytatywna (język):

• NKC: ph297010
• J9U: 987007538923305171