Język wojwodińskorusiński

руски язик
Obszar

Serbia, Chorwacja

Liczba mówiących

około 13 tys.

Pismo/alfabet

cyrylica

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Wojwodina (Serbia)
Kody języka
ISO 639-1 rsk
ISO 639-2 rsk
ISO 639-3 rsk
IETF rsk
Glottolog pann1240
Ethnologue rsk
Linguist List rue-par
SIL rsk
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język wojwodińskorusiński[1] (inaczej język baczwańsko-rusiński[2]) – język, lub odmiana języka rusińskiego, którym od połowy XVIII wieku posługują się Rusini, którzy przewędrowali na tereny południowej Panonii[3]. Obecnie jest uznany za jeden z sześciu języków urzędowych Wojwodiny, która jest autonomiczną prowincją na północy Serbii[4].

Oficjalne użycie języka wojwodińskorusińskiego, chorwackiego i czeskiego w Wojwodinie (dane z 2003 r.)

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Od połowy XVIII wieku na terenie współczesnej Wojwodiny powstawały rusińskie osady. W 1849 r. liczyły 8,5 tys. osób, obejmując miejscowości Ruski Krstur, Kucura, Nowy Sad, Šid, Berkasovo, Stari Vrbas(inne języki), Bačinci, a także Petrovci i Mikluševci w dzisiejszej Chorwacji[3].

Za pośrednictwem duchowieństwa greckokatolickiego, które kształciło się głównie w Galicji, do Rusinów z południowych regionów Węgier zaczęły napływać nurty literackie i językowe stamtąd. Doprowadziło to do pewnego rodzaju dyglosji, gdyż mowa ludowa w Panonii różniła się od lokalnych standardów w Galicji, z której pochodziła największa część literatury[5].

Jednym z najważniejszych dzieł, prezentujących ówczesną twórczość poetycką w języku rusińskim, był zbiór wierszy różnych autorów rusińskich pod tytułem: „Słowik Ruski” („Русскій соловей”) pod redakcją Mihaila Vrabelja(inne języki), wydany w 1890 roku. W zbiorze znajdowała się poezja w dialektach rusińskich z różnych regionów ówczesnych Węgier. Redaktor podkreślił w podtytule zbioru dialektologiczne zróżnicowanie, ukazując bogactwo i różnorodność rusińskiego dziedzictwa językowego[6].

„Słowik Ruski” (1890) Mihaila Vrabelja – strona tytułowa

Dodatkowym utrudnieniem dla rozwoju kultury rusińskiej była prowadzona przez rząd węgierski polityka miadziaryzacji, utrudniająca rozwój kulturalny i narodowy wszystkich mniejszości etnicznych, w tym Rusinów panońskich, których nie uznano za odrębną mniejszość. Rusinami zaś określano całość populacji wschodniosłowiańskiej w państwie. Taka sytuacja trwała aż do upadku monarchii austro-węgierskiej[7].

Po zakończeniu I wojny światowej w Wielkim Zgromadzeniu Ludowym(inne języki) 25 listopada 1918 roku w Nowym Sadzie, gdzie podjęto decyzję o przyłączeniu Wojwodiny do Królestwa Serbii, wzięło udział aż 21 przedstawicieli rusińskiej wspólnoty narodowej. Język wojwodińskorusiński został zaś oficjalnie skodyfikowany w 1923 roku wraz z wydaniem „Gramatyki języka baczwańsko-rusińskiego” przez Gabriela Kostelnyka[3]. Gramatyka Kostelnyka, mimo że opierała się na analizie miejscowego materiału językowego, przedstawiała mowę Rusinów Panońskich jako część szerszego korpusu języka ukraińskiego, co stało się powodem licznych sporów i konfliktów charakteru nie tylko językowego, ale też tożsamościowego, które trwają do dziś.[8][9]

Tóż po zakończeniu II wojny światowej w nowej Jugosławii powstała tzw. „Matica rusinska” („Руска матка”), której program obejmował pielęgnowanie rusińskiego dziedzictwa językowego. Tę organizację kulturowo-oświatową rozwiązano jednak już po trzech latach pod naciskiem władz komunistycznych, a jednym z głównych powodów podjęcia takiej decyzji były kontrowersyjne kwestie związane z przenikaniem się tożsamości rusińskiej i ukraińskiej[10][11].

Problem ten osiągnął punkt kulminacyjny na początku 1967 roku, kiedy przedstawiciele ruchu pro-ukraińskiego wystąpili z inicjatywą, w której m.in. żądali wprowadzenia ukraińskiego języka literackiego do życia publicznego Rusinów w Jugosławii zamiast rodzimej mowy tej społeczności. Sygnatariusze inicjatywy otwarcie sprzeciwiali się dalszemu rozwojowi wojwodińskorusińskiego języka literackiego, opowiadając się za jego stopniowym wyginięciem. Takie postulaty nie znalazły poparcia wśród narodu rusińskiego, dlatego też nie zostały podtrzymane w strukturach państwowych[12][13]. 21 lutego 1969 roku język rusiński oficjalnie uznano za jeden z pięciu języków urzędowych Wojwodiny[14].

Okładka rocznika „Творчосц”, 1975 r.

Prace nad standaryzacją języka wojwodińskorusińskiego w Jugosławii nabrały nowego tempa na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. W Nowym Sadzie w 1970 roku założono Towarzystwo Języka i Literatury Rusińskiej (Дружтво за руски язик и литературу), które od 1975 roku wydaje rocznik zatytułowany: „Творчосц”[15].

W międzyczasie, pisarz i językoznawca Mikola Kočiš(inne języki) opublikował w 1971 roku „Ortografię języka rusińskiego” („Правопис руского язика”), a trzy lata później także jego „Gramatykę języka rusińskiego” („Ґраматика руского язика”)[16][17].

Począwszy od 1972 roku na Wydziale Filozoficznym w Nowym Sadzie rozpoczęto tworzenie specjalnych jednostek organizacyjnych do studiowania języka wojwodińskorusińskiego i kształcenia kadr na kierunku rusińskim, co następnie doprowadziło do powstania katedry rutenistyki[18].

Mimo że liczba Rusinów w Serbii i Chorwacji jest znacznie mniejsza od chociażby liczby Rusinów karpackich – według powszechnego spisu ludności w Jugosławii z 1981 r. – zaledwie 23 286 osób[19] – mieli oni możliwość korzystania z praw mniejszościowych w Jugosławii jako wieloetnicznego państwa, co przetrwało i w państwach następczych[4][20].

Pisownia

[edytuj | edytuj kod]

Język wojwodińskorusiński posługuje się wyłącznie alfabetem cyrylickim, składającym się z 32 liter[21]. Bardziej przypomina alfabet ukraiński, aniżeli cyrylicę serbską.

А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Е е
Є є Ж ж З з И и Ї ї Й й К к
Л л М м Н н О о П п Р р С с
Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш
Щ щ Ю ю Я я Ь ь

Fonetyka

[edytuj | edytuj kod]

W języku wojwodińskorusińskim jest 5 fonemów samogłoskowych i 27 spółgoskowych[22].

Samogłoski

[edytuj | edytuj kod]
wojwodińskorusiński system samogłosek[22]
stopień otwarcia przedni centralny tylny
niezaokrąglone zaokrąglone
przymknięte i u
środkowe e o
otwarte a

Akcent zawsze pada na przedostatnią sylabę, podobnie, jak w języku polskim.

Spółgłoski

[edytuj | edytuj kod]

Język wojwodińskorusiński posiada 29 spółgłosek, w tym:

  • 4 tworzące parę pod względem miękkości: /л/ – /л’/, /н/ – /н’/, /д/ – /д’/, /т/ – /т’/;
  • 8 tworzące parę pod względem dźwięczności: /б/ – /п/, /в/ – /ф/, /ґ/ – /к/, /д/ – /т/ (/д’/ – /т’/), /ж/ – /ш/, /з/ – /с/, /дз/ – /ц/, /дж/ – /ч/ (/г/ – /х/ nie tworzą pary, bo mają różne miejsca artykulacji);
  • 5 sonorantów: /м/, /н/, /л/, /р/, /ў/ (oraz alofon /г/).
wojwodińskorusiński system spółgłosek[23]
Wargowe Przedniojęzykowe Środkowojęzykowe Gardłowe
Dwuwargowe Wargowo-zębowe Zębowe apiko-laminalne Zębowe laminalne Dziąsłowo-podniebienne Twardo-podniebienne Miękko-podniebienne
twarde twarde miękkie
Nosowe [m] (м) [n] (н) [ɲ] (н') [ŋ] (н)
Zwarte Dźwięczne [b] (б) [d] (д) [d͡z] (дз) [d͡ʑ] (дж) [ɟ] (д') [g] (ґ)
Bezdźwięczne [p] (п) [v] (т) [t͡s] (ц) [t͡ɕ] (ч) [c] (т') [k] (к)
Aproksymanty [w] (в/ў) [ʝ] (й) [ɦ] (г)
Szczelinowe Dźwięczne [v] (в) [z] (з) [ʒ] (ж)
Bezdźwięczne [f] (ф) [s] (с) [ʃ] (ш) [x] (х)
Boczne l (л) [ʎ] (л')
Drżące [r] (р)

Litera в wymawia się jako w na końcu sylaby lub słowa. Przed literami ґ, к litera н wymawia się jako ŋ[24].

Wpływy obcojęzyczne

[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoska [f] była nieobecna w fonetyce prasłowiańskiej, a we współczesnych językach słowiańskich występuje tylko w zapożyczeniach (фабрика, фаза) i onomatopejach (фацнуц, форкац, фи), chyba że jako ubezdźwięcznione /v/.[25] W języku wojwodińskorusińskim prasłowiańskie *g przeszło w /г/ [ɦ], ale w zapożyczeniach oraz wyrazach dźwiękonaśladowczych może występować /ґ/ [g], na przykład: гудак, плуг, ale ґереґа ґовля[22].

Pod wpływem języka serbskiego wymowa palatalnych spółgłosek /д’/ i /т’/ może zbliżyć się do afrykat, które w serbskim zapisuje się jako ђ i ћ odpowiednio. Gardłowy /г/ pod wpływem serbskiego traci dźwięczność: zamiast гвозд i гвариц wymawia się хвозд (хвост) i хвариц[26].

Gramatyka

[edytuj | edytuj kod]

Rzeczowniki w języku wojwodińskorusińskim charakteryzują się rodzajem i żywotnością, a odmieniają się przez liczbę i przypadki, podobnie jak w innych językach słowiańskich. Przymiotniki mają kategorie rodzaju, liczby, przypadku oraz stopniowania. Liczebniki i zaimki odmieniają się przez przypadki i rodzaje[27].

Czasowniki wyrażają procesy i mają kategorie czasu, osoby, trybu, strony, aspektu i liczby. Narzędzia gramatyczne, takie jak przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły i wykrzyknienia, pełnią różne funkcje syntaktyczne, wyrażając relacje, związki i emocje w zdaniu[28]. Formy czasowników obejmują[29]:

  • Bezokolicznik (na -ц): читац, писац.
  • Czas teraźniejszy: читам, -ш, -∅, -ме, -це, -ю.
  • Czas przyszły złożony (dla czasowników niedokonanych): будзем (-ш, -е; l.mn. -ме, -це, буду) читац.
  • Czas przyszły prosty (dla czasowników dokonanych): пречитам, -ш, -∅, -ме, -це, -ю.
  • Perfekt (czas przeszły): читал, -ла, -ло; l.mn. -ли dla wszystkich trzech rodzajów; albo: читал сом, читал ши, читал; l.mn. читали зме, читали сце, читали.
  • Czas zaprzeszły (rzadko używany): я (ти, вон) бул читал; l.mn. ми (ви, вони) були читали; albo: бул сом читал, albo: були зме, були сце, були читали.
  • Tryb rozkazujący: читай, 3. os. най чита, l.mn. читайме, читайце, 3. os. най читаю.
  • Tryb przypuszczający: я (ти, вон) би читал; l.mn. ми (ви, вони) би читали; albo: читал бим, читал биш, читал (-ла, -ло) би; l.mn. читали бизме, читали бисце, би.
  • Tryb przypuszczający przeszły: я би бул читал, albo читал бим бул.
  • Imiesłów teraźniejszy: читаюци, робяци.
  • Imiesłów przeszły dokonany: пречитани, скошени, забити.

Odmiana rzeczowników i zaimków

[edytuj | edytuj kod]
Odmiana rzeczowników rodzaju męskiego[30]
przypadek liczba pojedyncza liczba mnoga
mianownik дом сушед конь доми сушеди конї
dopełniacz дома сушеда коня домох сушедох коньох
celownik дому сушедови коньови домом сушедом коньом
biernik дом сушеда коня доми сушедох конї
narzędnik домом сушедом коньом домами сушедами коньми
miejscownik домє/дому сушедови коньови домох сушедох коньох
wołacz дому сушед коню доми сушеди конї
Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego[31]
przypadek liczba pojedyncza liczba mnoga
mianownik место знанє каче места знаня качата
dopełniacz места знаня качеца местох знаньох качатох
celownik месту знаню качеца местом знаньом качатом
biernik место знанє каче места знаня качата
narzędnik местом знаньом качецом местами знанями качатми
miejscownik месце/месту знаню качецу местох знаньох качатох
wołacz место знанє каче места знаня качата
Odmiana rzeczowników rodzaju żeńskiego[32]
przypadek liczba pojedyncza liczba mnoga
mianownik школа кухня косц школи кухнї косци
dopełniacz школи кухнї косци школох кухньох косцох
celownik школи кухнї коньови школом кухньом косцом
biernik школу кухню косц школи кухнї косци
narzędnik школу кухню косцу школами кухнями косцами
miejscownik школи кухнї косци школох кухньох косцох
wołacz школо кухньо косц(и) школи кухнї косци

Niektóre wyrazy, takie jak тато czy Владо mają mieszaną deklinację, podobnie jak w innych językach słowiańskich. Istnieje bardzo nieliczna grupa rzeczowników, nie odmieniająca się przez przypadki[33].

Odmiana zaimków w 1. i 2. osobie[34]
przypadek liczba pojedyncza liczba mnoga zwrotny
1. osoba 2. osoba 1. osoba 2. osoba
ja ty my wy siebie
mianownik я ти ми ви –
dopełniacz мнє, ме тебе, це нас вас себе
celownik мнє, ми тебе, це, ци нам вам себе
biernik мнє, ме тебе, це нас вас себе, ше
narzędnik зо мну з тобу нами вами собу
miejscownik мнє тебе, це нас вас себе
Odmiana zaimków w 3. osobie[35]
przypadek liczba pojedyncza liczba mnoga
rodzaj męski rodzaj nijaki rodzaj żeński
on ono ona oni/one
mianownik вон воно вона вони
dopełniacz його, нього, ньго, го єй, нєй їх, нїх, их
celownik йому, ньому, му єй, нєй їм, нїм, им
biernik його, нього, ньго, го ю, ню їх, нїх, их
narzędnik з нїм з ню з нїма
miejscownik нїм/ньому нєй нїх

Klasyfikacja

[edytuj | edytuj kod]

Klasyfikacja języka wojwodińskorusińskiego pozostaje przedmiotem dyskusji. Jedna część badaczy języków słowiańskich zalicza wojwodińskorusiński do grupy zachodniosłowiańskiej, inna część – do grupy wschodniosłowiańskiej, tzw. trzecia zauważa jego przejściowy lub mieszany charakter.

W szczególności język wojwodińskorusiński uznawany był przez szwedzkiego slawistę Svena Gustavssona(inne języki) za zachodniosłowiański. Chorwacka badaczka pochodzenia rusińskiego Elena Barić oraz estoński slawista Aleksandr Dulitšenko(inne języki) uważają, że wojwodińskorusiński zajmuje pozycję pośrednią pomiędzy językami Słowian Zachodnich i Wschodnich[36]. Najprawdopodobniej, zdaniem Aleksandra Dulitšenki, w systemie językowym wojwodińskorusińskim zachodzi niepełny proces przejścia osób posługujących się dialektami karpackorusińskimi na wschodniosłowackie lub będący wynikiem długotrwałej interferencji językowej gwar karpackorusińskich i wschodniosłowackich[37]. Rosyjski językoznawca Siergiej Skorwid(inne języki) zwraca uwagę na „przejście dialektów wojwodińskorusińskich na dialekt wschodniosłowacki z regularnymi cechami zachodniosłowiańskimi, przy jednoczesnym zachowaniu indywidualnych elementów karpackorusińskich (wschodniosłowiańskich)”[38].

Serbski badacz pochodzenia rusińskiego Mihajlo Fejsa, rozpatrując cechy, według których języki słowiańskie tradycyjnie dzielą się na trzy gałęzie, stwierdził, że język wojwodińskorusiński w większym stopniu dzieli podstawowe cechy z językami zachodniosłowiańskimi, przede wszystkim z dialektami wschodnio-słowackimi, niż z językami wschodniosłowiańskimi[39].

Porównanie

[edytuj | edytuj kod]

Poniżej jest umieszczona tabelka, porównująca cechy języka wojwodińskorusińskiego oraz słowackiego i ukraińskiego, należących do zachodnio- i wschodniosłowiańskiej grupy odpowiednio[40].

prasłowiański słowacki wojwodińskorusiński ukraiński
*kv, *gv przed *ě, *i *květ, *gvězda kv, hv kvet, hviezda kv, hv квет, гвизда cv/kv, zv цвіт/квіт, звізда
*x przy 2. i 3. palatalizacji *vьx- š vše (-možný) š? вше s все
*dl, *tl *modliti, *pletla dl, tl modlic (dial.), plietla dl, tl модлїц, плєла l молити, плела
wargowa + *j *sypješi wargowa sypeš wargowa сипеш wargowa + *l сиплеш
TORT, TOLT, TERT, TELT *dorga *golsъ, *berza, *melko TRAT, TLAT, TRET, TLET dráha, hlas, breza, mlieko TRAT, TLAT, TRET, TLET драга, глас, бреза, млєко TOROT, TOLOT, TERET, TELET дорога, голос, береза, молоко
*ť, *kt, *ď *vorťati, *nokti, *meďa, *meďi c, dz vracať, noc, medza, medzi c, dz врацац, ноц, меджа, медзи[41] č, (d)ž ворочати, ніч, ме(д)жа, між
*(j)e- *(j)esenь je- jeseň є- єшень о- осінь
*dobrajego, *dobrujemu dobrého, dobrému доброго, доброму доброго, доброму

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Uwagi wstępne, [w:] Tomasz Kwoka, Języki rusińskie, s. 162 (pol.).
  2. ↑ Języki słowiańskie – co jeszcze o nich nie wiemy? [online], SuperTłumacz, 1 sierpnia 2019 [dostęp 2024-08-30], Cytat: W Polsce znany jako język łemkowski. Można spotkać się także z nazewnictwem łemkowsko-rusiński, rusińsko-łemkowski, karpatorusiński, baczwańsko-rusiński. (pol.).
  3. ↑ a b c Русини у Србији [online], Завод за културу војвођанских русина [dostęp 2024-07-28] (serb.).
  4. ↑ a b Статут Аутономне покрајине Војводине – Скупштина Аутономне Покрајине Војводине [online], www.skupstinavojvodine.gov.rs [dostęp 2024-07-27].
  5. ↑ Федор Лабош, История Русинох Бачкей, Сриму и Славониї 1745-1918, Вуковар 1979.
  6. ↑ Mateja Hrgovan, Oleg Rumjancev: Prvi podaci o identitetu bačko-srijemskih i bosansko-slavonskih Rusina u: Zakarpats'ka Ukrajina: povijest – tradicija – identitet (Priredio Jevgenij Paščenko, Zagreb: Hrvatsko-ukrajinsko društvo, 2013., s. 323. – 367.) [online] [dostęp 2024-07-29].
  7. ↑ Янко Рамач, Кратка история Руснацох (1745-1918), Грекокатолїцка парохия св. Петра и Павла, Нови Сад 1993.
  8. ↑ Анамария Рамач-Фурман (2013)., Ґраматика бачваньско-рускей бешеди Гавриїла Костельника як фундамент руского литературного язика, „Studia Ruthenila”, 18 (31), 2013, s. 15–25.
  9. ↑ Janko Ramač, Gramatika rusinskog jezika Havrijila Kosteljnika i njena recepcija u periodu između dva svetska rata, „Славистика”, 21, Slavictičko Društvo Srbije, 2017, s. 155–161.
  10. ↑ Janko Ramač, Osnovni pravci, težnje i dileme u kulturno-prosvetnom i nacionalnom životu Rusina u Jugoslaviji (1945-1970) [online], 2018, s. 63–73.
  11. ↑ Момличко Суботић, Русини и Украјинци у Војводини, „Политичка ревија”, 30 (56), 2018, s. 54, 58.
  12. ↑ Писмо 159 подписнїкох як поукраїнчиц Руснацох (1967) [online] [dostęp 2009-07-20] [zarchiwizowane z adresu 2009-07-20].
  13. ↑ СПРОВОЂЕЊЕ ИНФАМНОГ ПЛАНА МЕРА ЗА РЕШЕЊЕ ПРОБЛЕМА УКРАЈИНАЦА-РУСИНА У СРБИЈИ – Војвођански новинар [online], web.archive.org, 18 lipca 2021 [dostęp 2024-07-31] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-18].
  14. ↑ Vojvodina (Serbia), Ustavni zakon Socialističke Autonomne Pokrajine Vojvodine: sa zakonom o sprovođenju ustavnog zakona SAP Vojvodine i ekspozeom Ilije Rajačića, Službeni list SAP Vojvodine, 1969 [dostęp 2024-07-31] (serb.).
  15. ↑ ГЛАСНЇКИ ДРУЖТВА [online], www.druztvo.org [dostęp 2024-07-31].
  16. ↑ Микола М. Кочиш, Правопис руского язика: школске виданє, Pokrajinski zavod za izdavnje učbenika, 1971.
  17. ↑ Микола М. Кочиш, Ґраматика руского язика: Фонетика, морфолоґия, лексика, wyd. 1., Нови Сад. 1974.
  18. ↑ О одсеку | ФФ [online], www.ff.uns.ac.rs [dostęp 2024-07-31].
  19. ↑ Yugoslavia 1981 census [online], Norwegian Institute for Defence Studies [dostęp 2024-08-26] (ang.).
  20. ↑ Položaj i prava pripadnika nacionalnih manjina u Republici Hrvatskoj [online] [dostęp 2024-07-31] (chorw.).
  21. ↑ Transliteration of Rusyn, Rusyn: Vojvodinian Rusyn.
  22. ↑ a b c Wybrane cechy charakterystyczne języków rusińskich: Wybrane cechy charakterystyczne wariantu wojwodińskiego języka rusińskiego, [w:] Tomasz Kwoka, Języki Rusińskie, s. 181–182 [dostęp 2024-08-02] (pol.).
  23. ↑ Julijan Ramač, Войводина, [w:] Paul Robert Magocsi (red.), Русинськый язык, „Najnowsze dzieje języków słowiańskich”, Uniwersytet Opolski – Instytut Filologii Polskiej, 2004, s. 280, ISBN 83-86881-38-0 [dostęp 2024-08-26].
  24. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 15–17, ISBN 86-17-12616-7.
  25. ↑ Леонид Николаенко, Как в русском алфавите появилась буква Ф | Вокруг Света [online], www.vokrugsveta.ru [dostęp 2024-08-26] (ros.).
  26. ↑ Julijan Ramač, Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, Mira Baltić, Nebojša Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 18, ISBN 86-17-12616-7.
  27. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 31, ISBN 86-17-12616-7.
  28. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 32, ISBN 86-17-12616-7.
  29. ↑ Julijan Ramač, Язик бачванско-сримских Руснацох, [w:] Международный исотрический журнал „Русин”, „Русин” (1), Kiszyniów: Издательский дом «Татьяна», 2005, s. 103 [dostęp 2024-08-26] [zarchiwizowane 2020-02-23].
  30. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 42, ISBN 86-17-12616-7.
  31. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 49, ISBN 86-17-12616-7.
  32. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 51, ISBN 86-17-12616-7.
  33. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 53, ISBN 86-17-12616-7.
  34. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 85, ISBN 86-17-12616-7.
  35. ↑ Ramač J., Ґраматика руского язика за І, ІІ, ІІІ и ІV класу ґимназиї, M. Baltić, N. Jovanović (red.), wyd. 2, Завод за уџбенике и наставна средства, Belgrad 2006, s. 86, ISBN 86-17-12616-7.
  36. ↑ Фейса М. ІІІ. Соцiолінґвiстiчный аспект. Войводина // Русиньскый язык / Redaktor naukowy Paul Robert Magocsi. – Opole: Uniwersytet Opolski – Instytut Filologii Polskiej, 2004. – str. 375 – 384. – 484 str. – (Najnowsze dzieje języków słowiańskich). ISBN 83-86881-38-0.
  37. ↑ Александр Дмитриевич Дуличенко, Введение в славянскую филологию, wyd. 2-е изд., стер., Moskwa: Флинта, 639–640. – 720, ISBN 978-5-9765-0321-2 (ros.).
  38. ↑ Сергей Сергеевич Скорвид, Русинский язык, Юрий Сергеевич Осипов (red.), t. 29, Wielka Encyklopedia Rosyjska, 2015, ISBN 978-5-85270-366-8 [dostęp 2021-04-18] [zarchiwizowane z adresu 2022-10-18] (ros.).
  39. ↑ Mihajlo Fejsa, Миноритарные и региональные языки и культуры Славии, [w:] Сергей Сергеевич Скорвид (red.), Русинский как язык национального меньшинства в Сербии, Moskwa: «МИК», 2017, 77–97. – 272, ISBN 978-5-87902-356-5 (ros.).
  40. ↑ Руски язик у Югославиї – дияхрония и синхрония, „Творчосц”, Дружтво за руски язик и литературу, Нови Сад 1983, s. 28–29 [dostęp 2024-07-27].
  41. ↑ Класики марксизма о язику, „Творчосц”, Дружтво за руски язик и литературу, Нови Сад 1983, s. 6 [dostęp 2024-07-27], Cytat: Познате, наприклад, же Платон у даєдних своїх диалоґох (Кратил) твердел, же єст природней вязи медзи словами и їх значеньом.