Języki południowohalmaherskie

Języki południowohalmaherskie

Obszar	wyspa Halmahera (Moluki Północne, Indonezja)
Klasyfikacja genetyczna	języki austronezyjskie języki malajsko-polinezyjskie grupa centralno-wschodnia grupa wschodnia języki halmahersko-zachodnionowogwinejskie języki południowohalmaherskie
Podział	• grupa makian wschodni-gane • grupa środkowo-wschodnia • język gebe
Kody rodziny językowej
Glottolog	sout3231
Występowanie
Języki południowohalmaherskie i zachodnionowogwinejskie (czerw.)
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki południowohalmaherskie^[1] – gałąź języków austronezyjskich używanych w indonezyjskiej prowincji Moluki Północne. Ich zasięg geograficzny to południowo-wschodni fragment wyspy Halmahera oraz niektóre mniejsze wyspy północnych Moluków (Makian, Kayoa)^[2][3].

Na Halmaherze obszar występowania tych języków obejmuje południowy kraniec wyspy, półwysep południowo-wschodni oraz część półwyspu północno-wschodniego (tereny wzdłuż wybrzeża południowo-wschodniego)^[4][5] . Do tej grupy nie należą wyraźnie odrębne języki wysp Sula i Bacan, które reprezentują inne gałęzie rodziny austronezyjskiej^[6].

Nie są spokrewnione z językami północnohalmaherskimi (niebędącymi językami austronezyjskimi), niemniej obie rodziny znalazły się w sferze kontaktów^[7][8]. Ze względu na historyczną dominację Sułtanatu Ternate austronezyjskie języki regionu wykazują znaczne wpływy języka ternate, miejscowego języka wehikularnego^[9]. W roli lingua franca przyjął się też język tidore, język Sułtanatu Tidore, który kontrolował ten region Halmahery^[10]. Wspólnym wyróżnikiem obu grup językowych (austronezyjskich i nieaustronezyjskich języków Halmahery) jest system orientacji przestrzennej oparty nie na rozróżnieniu lewo-prawo, lecz na osiach ląd-morze i góra-dół (biegnąca równolegle do wybrzeża)^[7].

Najpewniej rozprzestrzeniły się z północnej Nowej Gwinei^[11]. Wszystkie z nich są do siebie zbliżone, co pozwala przypuszczać, że stanowią wynik stosunkowo niedawnej ekspansji. Spokrewnione języki zatoki Cenderawasih (Sarera) cechują się dużo większym stopniem różnorodności^[12][13].

Żadne z tych języków nie wykształciły formy pisanej^[14]. Niektóre z nich zostały dobrze opisane, ale materiały nt. pozostałych ograniczają się do list słownictwa. Stosunkowo dobra dokumentacja (obejmująca dane gramatyczne i leksykalne) jest dostępna dla języków buli, taba i sawai^[15].

Podział wewnętrzny

Serwis Glottolog (4.2) proponuje następującą klasyfikację^[16]:

• Grupa makian wschodni-gane
  • wschodniomakiański (taba, odmiany: wschodniomakiański właściwy, kajoa)
  • gane
• Grupa środkowo-wschodnia
  • buli (odmiany: buli, wayamli)
  • maba
  • patani
  • sawai (odmiany: weda, sawai, kobe, faya-mafa, messa-dote)
• gebe

Języki gane i wschodniomakiański są krańcowymi punktami kontinuum dialektalnego (między nimi występują warianty saketa, wos i kajoa)^[17]. Dialekt kajoa bywa rozpatrywany jako odrębny język^[1]. Przez pewien czas do tej grupy zaliczano język zachodniomakiański (który dzieli wyspę Makian z językiem taba), lecz ostatecznie wykazano jego nieaustronezyjski charakter^[18].

Języki środkowo-wschodnie również tworzą kontinuum dialektalne^[19][20]. Dialekty weda i sawai bywają wydzielane jako samodzielne języki^[1][21]. Ethnologue (wyd. 23) zamiast grupy środkowo-wschodniej wyróżnia grupę południowo-wschodnią^[22].

Klasyfikacja języka gebe nie została dobrze ustalona, a wyspy Gebe są geograficznie bliższe Waigeo w archipelagu Raja Ampat^[23]. Niewykluczone, że język gebe jest bliżej spokrewniony z językami Raja Ampat^[23], taką też klasyfikację podaje Ethnologue^[24]. Inni autorzy postulują przynależność gebe do języków południowohalmaherskich^[25]. Według jednej z propozycji chodzi o historyczną pochodną języka patani z Halmahery^[26][27].

A.C.L. Remijsen (2001) zalicza do języków południowohalmaherskich wszystkie języki Raja Ampat. Wcześniej podobny związek postulował R. Blust (1978), analizując dane z dwóch języków Raja Ampat (ma’ya i matbat, pozostałych nie uwzględnił w swoich rozważaniach)^[28]. Ethnologue umieszcza w tej grupie język irarutu^[29], o niejasnej przynależności genetycznej^[30][31]. Nierozstrzygnięty pozostaje także status sąsiedniego języka kuri^[19][32].

Zobacz też

• języki Moluków
• języki centralnomolukańskie
• języki yapen
• Molukańczycy

Przypisy

1. Majewicz 1989 ↓, s. 77.
2. Teljeur 1990 ↓, s. 15–16.
3. Majewicz 1989 ↓, s. [279].
4. Teljeur 1990 ↓, s. 16.
5. Grimes i Grimes 1984 ↓.
6. Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 44.
7. GaryG. Holton GaryG., A unified system of spatial orientation in the Austronesian and non-Austronesian languages of Halmahera, [w:] AntoinetteA. Schapper (red.), Contact and substrate in the languages of Wallacea, Part 1, 2017 (NUSA: Linguistic studies of languages in and around Indonesia 62), s. 157–189, DOI: 10.15026/89846, OCLC 1017738888 [dostęp 2022-11-01]  (ang.).
8. RonaldR. Whisler RonaldR., JacquiJ. Whisler JacquiJ., Sawai, [w:] Darrell T.D.T. Tryon (red.), Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995 (Trends in Linguistics. Documentation 10), s. 659–668, DOI: 10.1515/9783110884012.1.659, ISBN 978-3-11-088401-2, OCLC 868970232  (ang.).
9. Teljeur 1990 ↓, s. 17.
10. E.K.M.E.K.M. Masinambow E.K.M.E.K.M., Pengantar Ketua Panitia Pengarah Program Pemetaan Bahasa Nusantara, [w:] AjipA. Rosidi (red.), Bahasa Nusantara: Suatu Pemetaan Awal: Gambaran tentang Bahasa-bahasa Daerah di Indonesia, Jakarta: Dunia Pustaka Jaya, 1999, s. 9–11, OCLC 44620949  (indonez.).
11. James T.J.T. Collins James T.J.T., The Historical Relationships of the Languages of Central Maluku, Indonesia, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1983 (Pacific Linguistics D-47; Materials in languages of Indonesia 13), s. 94, DOI: 10.15144/PL-D47, ISBN 0-85883-289-5, OCLC 11562071 [dostęp 2022-12-02]  (ang.).
12. Teljeur 1990 ↓, s. 18.
13. Remijsen 2001 ↓, s. 11.
14. G.G. Maan G.G., Proeve van een Bulische spraakkunst, ’s-Gravenhag: M. Nijhoff, 1951 (Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 10), s. 6, DOI: 10.1163/9789004286313, ISBN 978-90-04-28631-3, OCLC 1162616354, JSTOR: 10.1163/j.ctvbnm4mt  (niderl.).
15. Kamholz 2014 ↓, s. 23.
16. HaraldH. Hammarström HaraldH. i inni, South Halmahera [online], Glottolog 4.2 [dostęp 2022-08-23]  (ang.).
17. Teljeur 1990 ↓, s. 15.
18. F.S.F.S. Watuseke F.S.F.S., West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum, „Anthropological Linguistics”, 18 (6), 1976, s. 274–285, ISSN 0003-5483, OCLC 773555532, JSTOR: 30027583  (ang.).
19. Kamholz 2014 ↓, s. 32.
20. Blust 1978 ↓, s. 198.
21. Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 46.
22. David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), South Halmahera, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 23, Dallas: SIL International, 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-06-12]  (ang.).
23. Remijsen 2001 ↓, s. 28.
24. M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Gebe, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-25]  (ang.).
25. Gasser, Arnold i Kamholz 2024 ↓, s. 629.
26. Leeden 1983 ↓, s. 84.
27. A.C. van derA.C. Leeden A.C. van derA.C., Ma’ya: A Language Study: A Phonology, Jakarta: Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LIPI) / Rijksuniversiteit Leiden, 1993 (LIPI-RUL 2A), s. 10, ISBN 979-8258-01-0, OCLC 29305187  (ang.).
28. Remijsen 2001 ↓, s. 32–34.
29. David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Irarutu, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06]  (ang.).
30. Blust 1993 ↓, s. 274.
31. Kamholz 2014 ↓, s. 31–32.
32. David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Kuri, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2022-07-30] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-05]  (ang.).

Bibliografia

• RobertR. Blust RobertR., Eastern Malayo-Polynesian: A Subgrouping Argument, [w:] Stephen A.S.A. Wurm, LoisL. Carrington (red.), Second International Conference on Austronesian Linguistics: Proceedings, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1978 (Pacific Linguistics C-61), s. 181–234, DOI: 10.15144/PL-C61.181, ISBN 978-0-85883-184-1, OCLC 499358051  (ang.).
• RobertR. Blust RobertR., Central and Central-Eastern Malayo-Polynesian, „Oceanic Linguistics”, 32 (2), 1993, s. 241–293, DOI: 10.2307/3623195, ISSN 0029-8115, OCLC 5546284256, JSTOR: 3623195  (ang.).
• EmilyE. Gasser EmilyE., LauraL. Arnold LauraL., DavidD. Kamholz DavidD., The languages of Halmahera and West New Guinea, [w:] K. AlexanderK.A. Adelaar, AntoinetteA. Schapper (red.), The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia, Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 629–652, DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0037, ISBN 978-0-19-880735-3, ISBN 978-0-19-253426-2, OCLC 1449546728  (ang.).
• Charles E.Ch.E. Grimes Charles E.Ch.E., Barbara D.B.D. Grimes Barbara D.B.D., Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984 (Buletin LEKNAS III.1), s. 35–63, OCLC 54222413  (ang.).
• DavidD. Kamholz DavidD., Austronesians in Papua: Diversification and change in South Halmahera-West New Guinea, University of California, Berkeley, 2014, OCLC 910559312 [dostęp 2023-05-18]  (ang.).
• A.C. van derA.C. Leeden A.C. van derA.C., Gale Maya. Phonology of a Tone Language of the Raja Ampat Islands, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 77–146, OCLC 23557257  (ang.).
• Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 [zarchiwizowane]  (pol.).
• Albert Clementina LudovicusA.C.L. Remijsen Albert Clementina LudovicusA.C.L., Word-prosodic Systems of Raja Ampat Languages, Utrecht: LOT, 2001 (LOT Dissertation Series 49), ISBN 978-90-76864-09-9, OCLC 55067520 [dostęp 2023-05-28]  (ang.).
• DirkD. Teljeur DirkD., The symbolic system of the Giman of South Halmahera, Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990 (Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142), DOI: 10.1515/9783111672380, ISBN 978-9-06-765460-9, ISBN 978-3-11-167238-0, OCLC 1110710205 [dostęp 2022-02-24]  (ang.).