K-36 (fotel wyrzucany)

Fotel wyrzucany K-36DM

Fotel wyrzucany K-36 – miejsce robocze pilota i środek awaryjnego opuszczania samolotu poprzez katapultowanie. Zapewnia ratowanie pilota na różnych wysokościach i prędkościach lotu samolotu, w tym także podczas startu i dobiegu. Opracowany został przez NPP Zwiezda.

Konstrukcja

Fotel składa się z korpusu z zamontowaną w nim pokrywą profilowaną ze spadochronem, zespolonego mechanizmu strzałowego KSMU-36-Sz, skrzynki mechanizmów, zagłówka, wyposażenia ratowniczego PSU-36 serii 2 z czaszą spadochronu ratowniczego ułożoną w zagłówku fotela oraz układów eksploatacyjnych zapewniających bezpieczne katapultowanie. Posiada bezstopniową regulację położenia korpusu odpowiednio do wzrostu pilota oraz zapewnia przywiązanie pilota w fotelu za pomocą jego indywidualnej uprzęży^[1].

W fotelu znajduje się zespolony mechanizm strzałowy (KSMU), który jest zbudowany z dwucylindrowego mechanizmu strzałowego (I stopnia), prochowego silnika rakietowego (II stopnia) i mechanizmu otwierania spadochronu. Pierwszy stopień działa przez 0,2 s i nadaje fotelowi prędkość początkową nie mniejszą niż 13,6 m/s. Drugi stopień składa się z prochowego silnika rakietowego, który działa podczas przemieszczania się fotela w prowadnicach kabiny samolotu. Drugi stopień działa przez 0,4 s i osiąga ciąg nie mniejszy niż 3300 kg (3234 daN)^[2].

Katapultowanie rozpoczyna się od wyciągnięcia zdwojonego uchwytu katapultowania. W tym momencie aktywuje się układ przywiązania i przyciągania, składający się z mechanizmu przyciągania barkowego, mechanizmu przyciągania biodrowego, dwóch ograniczników rozrzutu rąk, dwóch chwytników z oparciami nóg i piromechanizmu z zamkiem elektromagnetycznym. Następuje elektryczne i piromechaniczne włączenie pokładowego układu zrzucania osłony kabiny samolotu oraz zapisania w rejestratorze awaryjnym zakresów i parametrów lotu w momencie katapultowania^[1].

Podczas katapultowania przy prędkości lotu samolotu przekraczającej 800-900 km/h uruchamiany jest układ dodatkowej osłony przed naporem powietrza z osłoną ochraniającą głowę i piersi przed naporem aerodynamicznym. Układ ten uruchamia się po otrzymaniu sygnału z pokładowego pomiarowego zespołu przekaźnika ciśnienia (IKDR) podczas rozpoczęcia procedury katapultowania^[2].

Fotel zawiera wyposażenie tlenowe typu BKO-3W2, łódkę ratunkową PSN-1, automatyczną radiolatarnię, zapas żywności, wyposażenie biwakowe, środki sygnalizacyjne oraz apteczkę podręczną.

Na podstawie fotela K-36 opracowano model K-37 przeznaczony do użycia w śmigłowcu Ka-50. W śmigłowcach Ka-52 system ten został rozwinięty do postaci KAS K-37-800. Pierwsze wykorzystanie systemu w warunkach bojowych miało miejsce prawdopodobnie 20 marca 2022 r., podczas ataku Federacji Rosyjskiej na Ukrainę^[3].

Wersje rozwojowe

Fotel K-36DM w kabinie Su-27

• K-36D, K-36DM – podstawowe wersje używane w samolotach MiG-29, MiG-31, Su-17, Su-24, Su-27, Su-37,
• K-36D-5 – wersja używana w samolocie Su-57,
• K-36L – lżejsza wersja stosowana w samolotach poddźwiękowcyh Su-25, Jak-130, MiG-AT
• K-36LM – wersja używana w samolocie Tu-160,
• K-36RB – wersja opracowana dla wahadłowca Buran,
• K-36WM – wersja używana w samolotach Jak-38 i Jak-41.

Dane techniczne K-36DM

• klasa fotela 0-0 (0 m wysokości i 0 km/h prędkości),
• masa fotela z wyposażeniem 145 kg,
• długość – 880 mm,
• szerokość – 570 mm,
• wysokość – 1240 mm,
• zakres regulacji wysokości – 160 mm,
• przeciążenie maksymalne – 20 g,
• czas działania przeciążenia maksymalnego 0,12-0,15 s,
• powierzchnia czaszy spadochronu ratunkowego – 60 m²,
• maksymalna wysokość otwarcia spadochronu – 5000 m,
• pionowa prędkość opadania – 6 m/s,
• maksymalne przeciążenie podczas rozwijania spadochronu – 16 g.

Przypadki wykorzystania

Dźwignia katapultowania

• 8 czerwca 1989 r. podczas Międzynarodowego Salonu Lotniczego w Paryżu z samolotu MiG-29 katapultował się pilot Anatolij Kwoczur^[4],
• 24 lipca 1993 r. podczas Royal International Air Tattoo w Fairford z samolotu MiG-29 katapultowała się załoga: Siergiej Trieswiatski i Aleksander Biesciastnow^[5],
• 12 czerwca 1999 r. podczas Międzynarodowego Salonu Lotniczego w Paryżu z samolotu Su-30MKI katapultowała się załoga: pilot Wiaczesław Awierianow i Wladimir Szendrik^[6],
• 27 lipca 2002 r. na lotnisku Skniłów z samolotu Su-27 ukraińskich sił powietrznych katapultowała się załoga: Wladimir Toponar i Jurij Jegorow^[7],
• ok. 20 przypadków katapultowania z samolotów Jak-38
• W nocy z 5 na 6 lipca 2018 roku, w trakcie treningowego lotu MiG-29 z 22 Bazy Lotnictwa Taktycznego w Malborku, doszło do awarii maszyny uniemożliwiającej bezpieczny powrót na macierzyste lotnisko. W momencie wystąpienia krytycznej usterki samolot znajdował się nad Pasłękiem. Pilot, Krzysztof Sobański, podjął decyzję o zmianie trasy lotu tak, aby MiG nie rozbił się wśród zabudowań. Myśliwiec runął na ziemię w okolicach osady Sakówko, 18 kilometrów do Malborka. Przed uderzeniem w ziemię pilot katapultował się, jednak spadochron znajdujący się w fotelu nie uległ rozwinięciu i Sobański wraz z fotelem runął na ziemię ginąc na miejscu. Był to pierwszy przypadek, gdy K-36 zawiódł. Według niepotwierdzonych informacji portalu Onet.pl, ujawnionych w listopadzie 2018 roku, przyczyną nieotwarcie się spadochronu w fotelu pilota była wadliwie przeprowadzona jego modyfikacja w Wojskowych Zakładach Lotniczych nr 2 (WZL) w Bydgoszczy. Modyfikacja miała polegać na samodzielnym wykonaniu przez zakład pierścienia ścinające w KSMU, odpowiedzialnego za otwarcie spadochronu i oddzielnie się pilota od fotela w trakcie katapultowania. MiG-29 wraz z Su-22 trafił wraz z innymi maszynami do zakładów w 2011 roku. Poradzieckiej konstrukcji samoloty trafiały do bydgoskich zakładów w ramach prowadzonych tam prac remontowych. Od kiedy Polska zamroziła współpracę z radzieckimi a następnie rosyjskimi firmami lotniczymi, dostęp do certyfikowanych przez producentów oryginalnych części jest utrudniony lub wręcz niemożliwy. Z tego też powodu WZL dokonało modyfikacji własnymi siłami, ale materiał, z którego wykonano pierścień, był trzy razy bardziej wytrzymały niż przewidywał to rosyjski producent. Modernizacja fotela dokonana została zatem bez jego autoryzacji i późniejszej weryfikacji efektów prac. Informacje Onet.pl zostały odrzucone przez WZL nr 2 jako niepotwierdzone tezy i spekulacje osób, już nie związanych z siłami powietrznymi. Zdaniem polskiego Ministerstwa Obrony Narodowej (MON), fotele K-36 nie poddane zostały modyfikacjom a jedynie pracom mającym na celu przedłużenie ich resursu. Z drugiej strony WZL podkreśla, iż wszelkie zmiany i modernizacje przeprowadzane są na podstawie dokumentacji zatwierdzonej przez MON. Testy zastosowanych nowych rozwiązań, w tym przypadku elementów układu KSMU, wykonane zostały na podstawie wewnętrznych procedur bydgoskich zakładów. Na żadnym z etapów tworzenia dokumentacji technicznej przeprowadzonych modernizacji, prób i badań nie brał udziału rosyjski producent ani zobowiązany do takiego działania Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych. Tezy zawarte w artykułach Onet.pl na temat katastrofy zostały potwierdzone przez Komisję Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego. Według jej ustaleń, zaprojektowany i wykonany w WZL nr 2 z niewłaściwych materiałów pierścień, nie spełniał wymaganych parametrów, co przyczyniło się do śmierci pilota z powodu nie otwarcia się spadochronu. Był to pierwszy przypadek w historii użycia fotela K-36 gdy zawiódł jego mechanizm^{[8][9][10][11][12]}. Po 7 miesiącach śledztwa prowadzonego przez prokuraturę, rozszerzyła ona zakres prowadzonych czynności, uznając, że problem wadliwego fotela nie dotyczy jedynie katastrofy z udziałem Krzysztofa Sobańskiego ale wszystkich foteli K-36 zamontowanych na samolotach MiG-29 z 22 Bazy Lotnictwa Taktycznego w Malborku, 23 Bazy Lotnictwa Taktycznego w Mińsku Mazowieckim oraz Su-22 z 21 Bazy Lotnictwa Taktycznego w Świdwinie. Tym samym rozszerzając zarzut narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wszystkich pilotów latających na wymienionych maszynach w latach 2011 - 2018. Zarzuty postawiono dwóm technikom odpowiedzialnym za opracowanie i wdrożenie do produkcji wadliwego urządzenia. Według niepotwierdzonych informacji łączenie około 100 pilotów latało na samolotach z niesprawnymi fotelami, wykonując około 50 tysięcy godzin lotów^[13].
• 23 października 2022 r. w internecie pojawiło się nagranie z kamery zamontowanej na hełmie rosyjskiego pilota, który katapultował się nad Ukrainą (faktyczna data wydarzenia nie jest znana) w trakcie rosyjskiej inwazji na ten kraj. Jest to pierwsze znane nagranie katapultowania się z samolotu w warunkach bojowych z perspektywy pierwszej osoby. Samolot zidentyfikowano jako Su-25SM z 18 pułku lotnictwa szturmowego w Chernichowce w Kraju Nadmorskim^[14].

Przypisy

1. System awaryjnego opuszczania samolotu. eskadra.net. [dostęp 2020-01-05]. (pol.).
2. Fotel katapultowy K-36. fotelkatapultowy.pl. [dostęp 2020-01-05]. (pol.).
3. Pierwsze katapultowanie bojowe z Ka-52. portalmilitarny.pl. [dostęp 2022-04-08]. (pol.).
4. The story of Anatoliy Kvochur, the MiG-29 Pilot who Ejected Two Seconds Before the Crash of his Fulcrum. He survived although he ejected outside the seat’s envelope.. The Aviation Geek Club. [dostęp 2024-03-19]. (ang.).
5. The story of Anatoliy Kvochur, the MiG-29 Pilot who Ejected Two Seconds Before the Crash of his Fulcrum. He survived although he ejected outside the seat’s envelope.. The Aviation Geek Club. [dostęp 2024-03-19]. (ang.).
6. Sukhoi Su-30 Crash AT PARIS AIR SHOW Le Bourget 1999. Fighter jets world. [dostęp 2024-03-19]. (ang.).
7. Remembering Sknyliv: The Deadliest Air Show Disaster In History. Radio Free Europe/Radio Liberty. [dostęp 2024-03-19]. (ang.).
8. PGZ: Wady foteli katapultowanych samolotów MiGa-29 i Su-22 zostały usunięte. defence24.pl, 14 czerwca 2019. [dostęp 2019-11-30].
9. Śmierć pilota MIG - 29: Bohater zostawił synka i córeczkę. se.pl, 8 lipca 2018. [dostęp 2019-11-30].
10. Zawinił fotel zmodyfikowany w bydgoskich WZL-ach? Firma: To niepotwierdzone tezy. pomorska.pl, 7 listopada 2018. [dostęp 2019-11-30].
11. Fotel śmierci. Dlaczego zginął kapitan Sobański. Onet.pl, 6 listopada 2018. [dostęp 2019-11-30].
12. Pierwsze zarzuty za śmierć pilota MiG-29. Czy znaleziono kozły ofiarne?. Onet.pl, 30 listopada 2019. [dostęp 2019-11-30].
13. Piloci myśliwców przez siedem lat latali "z wyrokiem śmierci". Prokuratura rozszerza zarzuty. Onet.pl, 29 czerwca 2020. [dostęp 2020-06-29].
14. First-person footage shows Russian pilot ejecting from Su-25 [online], www.aerotime.aero [dostęp 2022-11-13]  (ang.).

Bibliografia

• The K-36D ejection seat Foregin Comparative Testing (FCT) Program dostęp: 18.04.2018 r.

Linki zewnętrzne

• System awaryjnego opuszczania samolotu (pol.)
• Fotel katapultowy K-36 (pol.)
• Кресло катапультное К-36ДМ серии 2 (ros.)
• Film z katastrofy na Le Bourget w 1989 r. (ang.)
• Film z katastrofy w Fairford w 1993 r. (ang.)
• Film z katastrofy na Le Bourget w 1999 r. (ang.)