Kazimierz Stanisław Gzowski

Kazimierz Gzowski
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

5 marca 1813
Petersburg

Data i miejsce śmierci

24 sierpnia 1898
Toronto

Zawód, zajęcie

inżynier, prawnik

Multimedia w Wikimedia Commons
Kazimierz Gzowski
Stanisław
ilustracja
Herb
Herb Junosza
Rodzina

Gzowscy herbu Junosza

Ojciec

Stanisław Gzowski

Matka

Helena Pacewicz

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Św. Michała i Św. Jerzego (Wielka Brytania)

Kazimierz Stanisław Junosza Gzowski (ang. Sir Casimir Gzowski) (ur. 5 marca 1813 w Petersburgu, zm. 24 sierpnia 1898 w Toronto) – polski i kanadyjski inżynier, budowniczy mostów, dróg, linii kolejowych i portów na terenie Kanady[1], współtwórca centralnego systemu transportowego w tym kraju, parku Niagara Falls, Instytutu Inżynieryjnego Kanady, twórca kanadyjskiego Związku Strzeleckiego, przedsiębiorca, polityk, prawnik, filantrop, działacz społeczny, administrator prowincji Ontario, wolnomularz, wysoki urzędnik Kościoła anglikańskiego w katedrze St. James w Toronto, założyciel Wycliffe College w Toronto[2]. Jeden z najwybitniejszych inżynierów z grona Wielkiej Emigracji[3][4].

Rodzina

[edytuj | edytuj kod]

Wywodził się z polskiej szlachty kresowej z okolic Grodna herbu Junosza, z rodu sięgającego czasów króla Zygmunta Augusta, którego dworzaninem był protoplasta Gzowskich, Stanisław. W posiadaniu jednej z potomkiń Gzowskiego w Kanadzie Mary Gzowski znajduje się certyfikowany dokument wydany 11 października 1818 roku w Grodnie zaświadczający, że rodzina Gzowskich należy do polskiej szlachty[5].

Był synem Stanisława dyplomaty pełniącego funkcję ambasadora brytyjskiego w Rosji, a także polskiego oficera gwardii carskiej w Petersburgu oraz Heleny z domu Pacewicz[6][7][8].

W USA ożenił się z Marią M. Beebe z Erie w Pensylwanii, córką lekarza, z którą miał ośmioro dzieci – pięciu synów oraz trzy córki. Prawnukiem Kazimierza jest znany kanadyjski dziennikarz, prezenter radia CBC i BBC, Peter Gzowski[1].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

W latach 1822–1830 uczył się w Liceum Krzemienieckim, w którym uczyli się również inni przedstawiciele XIX-wiecznej polskiej inteligencji, m.in. Juliusz Słowacki. W 1830 roku z inicjatywy ojca w wieku lat 17 wstąpił do Korpusu Inżynierów wojsk rosyjskich zostając saperem w carskim korpusie saperów. W tym samym roku wybuchło powstanie listopadowe, aby je stłumić do Królestwa Kongresowego wkroczyła armia rosyjska[9]. Gzowski zdezerterował i przyłączył się do armii polskiej służąc w stopniu podporucznika jako saper w korpusie Dwernickiego[8]. Wziął udział w wygranej przez Polaków bitwie pod Stoczkiem, a w czasie bitwy pod Grochowem został ranny[2]. Po upadku powstania na Wołyniu w kwietniu 1831 roku wraz z 3 Pułkiem Strzelców Konnych, dowodzonym przez Józefa Dwernickiego, przekroczył granicę między Królestwem Kongresowym a Austrią, gdzie został internowany i uwięziony[7][3][10].

Stany Zjednoczone

[edytuj | edytuj kod]

W 1834 roku władze austriackie wraz z 264 powstańcami przymusowo deportowały go do Stanów Zjednoczonych, do których przybyli w marcu na dwóch austriackich fregatach[8][10]. Polskę znajdującą się pod zaborami ze względu na represje polityczne opuściła również jego najbliższa rodzina. W USA Gzowski utrzymywał się początkowo z lekcji szermierki, muzyki oraz języków. Był poliglotą, oprócz języka polskiego znał także angielski, niemiecki, włoski oraz rosyjski. Później ukończył studia prawnicze praktykując w firmie adwokackiej w Pittsfield. W 1838 roku zdał egzaminy prawnicze i otrzymał obywatelstwo amerykańskie uzyskując pozwolenie na praktykę adwokacką w Beaver w Pensylwanii[11]. W Stanach Zjednoczonych trwała wówczas rozbudowa kolei. Gzowski powołując się na doświadczenie inżynieryjne, które jako saper zdobył w armii carskiej został zatrudniony przez Williama Milnora Robertsa, szefa budowy większości stanowych inwestycji budowlanych. Dzięki niemu Gzowski został inżynierem nadzoru, wytyczając i budując linię kolejową New York and Erie Railroad biegnącą z Nowego Jorku do rejonu Wielkich Jezior[3][2][11].

W październiku 1839 roku podczas pobytu w amerykańskiej miejscowości Erie leżącej nad jeziorem Erie wszedł w związek małżeński z Charlottą Beebe, córką miejscowego lekarza[10]. Dla dopełnienia formalności ślubnych zmienił wyznanie na anglikańskie. Małżonkowie mieli w sumie ośmioro dzieci, a wszystkim synom z tego związku Gzowski nadał polskie imiona[11].

Kanada

[edytuj | edytuj kod]
Most International Railway Bridge zbudowany przez Gzowskiego w 1873 roku łączący Fort Erie w kanadyjskim stanie Ontario z Buffalo w amerykańskim stanie New York
Toronto Rolling Mills wybudowany przez Gzowskiego w 1857 roku zakład produkujący szyny kolejowe na obrazie Williama Armstronga

W 1841 r. wysłany został przez amerykańską firmę, w której pracował do Kingston w stanie Ontario. Tam przypadkiem spotkał ówczesnego gubernatora Kanady, Charlesa Bagota, który zaproponował mu posadę rządowego inżyniera w służbie kanadyjskiej. Gzowski przyjął propozycję i przeniósł się do Kanady, gdzie początkowo pełnił funkcję inżyniera okręgowego w mieście London[11]. Później koordynował konstrukcję 43-kilometrowego tzw. Drugiego Kanału Wellandzkiego, który umożliwiał żeglugę statków pomiędzy jeziorami Ontario i Erie z pominięciem wodospadu Niagara. Kanał ten stanowił duże wyzwanie inżynieryjne ponieważ różnica poziomów obu jezior wynosiła 99,4 m. Aby statki mogły go etapowo przepłynąć trzeba było zbudować 8 wielkich śluz. Inwestycja zrealizowana przez Gzowskiego zapewniła wszystkim pięciu Wielkim Jeziorom dostęp do Atlantyku. Od 1842 roku pełnił funkcję superintendenta departamentu robót publicznych w Górnej Kanadzie, zajmując się projektowaniem oraz budową sieci drogowej i kolejowej, mostów, portów, kanałów oraz szlaków wodnych[12].

W 1847 roku wystąpił z państwowej służby, rozpoczynając prywatną praktykę inżynierską. W 1848 roku objął kierownictwo ekspedycji poszukującej złóż rud miedzi, niklu i żelaza na niezbadanych dotąd obszarach nad rzeką Whitefish River w południowo-wschodniej części stanu Ontario[11]. W 1849 roku został zatrudniony jako główny inżynier przy budowie kolei St. Lawrence and Atlantic Railroad pomiędzy portem w Montrealu a najbliższym, niezamarzającym portem w Portland. Przeniósł się wtedy wraz z rodziną z London do Sherbrooke w prowincji Quebec[3].

Był pionierem kolei w Kanadzie, gdzie zbudował setki kilometrów linii kolejowej. W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął swój własny biznes, stając się poważnym przedsiębiorcą kanadyjskim. W 1853 roku w Toronto uruchomił firmę budowlaną o nazwie Gzowski&Co[13] oraz w 1857 roku pierwszą w Kanadzie hutę produkującą szyny kolejowe – Toronto Rolling Mills, która zatrudniała ok. 300 pracowników, głównie irlandzkich emigrantów i produkowała 20 tys. ton szyn rocznie[14][15][16]. Był to wówczas największy zakład produkcyjny w Toronto, jak również w całej Kanadzie.

W 1858 roku na zachodnich obrzeżach Toronto powstała wiktoriańska gotycka rezydencja zbudowana przez Sir Kazimierza Gzowskiego. Zbudował również w Kanadzie kilka mostów, m.in. dwa kamienne na rzekach Otonabee i rzece Czerwonej oraz żelazny most na kanadyjskiej rzece Thames[11]. W 1873 roku wzniósł długi na 1100 metrów International Railway Bridge (pol. Międzynarodowy Most Kolejowy), który połączył Kanadę ze Stanami Zjednoczonymi. Most ten był wówczas najdłuższym mostem w Ameryce, a jego środkowe przęsło było obrotowe. Przyniósł on Gzowskiemu sławę wielkiego inżyniera oraz światowy rozgłos[13][17]. Pierwszy pociąg przejechał tym mostem z Fort Erie do Black Rock w 1873 roku i obecnie przechodzi nim ok. 70% obrotu towarowego pomiędzy Kanadą i Stanami Zjednoczonymi[18].

Dziełem Gzowskiego są także najważniejsze odcinki kanadyjskiej linii kolejowej Grand Trunk Railway biegnącej z Montrealu do granicy amerykańskiej oraz z Toronto do Detroit. W 1856 roku jego firmie Gzowski & Co. przyznano prawo cięcia drewna w lasach nad rzeką Moon River w Muskoka jako źródło surowca do budowy kolei. W 1858 roku podobną licencję kanadyjski rząd przyznał mu nad rzekami Whitefish River oraz South River w Northeastern Ontario[3].

Płyta pamiątkowa poświęcona Gzowskiemu w Niagara Falls

Gzowski był także twórcą parku narodowego na obszarze po kanadyjskiej stronie wodospadu Niagara. W 1885 roku stanął on na czele trzyosobowego komitetu, z którego inicjatywy powstał publiczny i otwarty dla obywateli kanadyjskich park liczący 118 akrów (0.48 km²) leżący obok tego wodospadu[19]. W marcu 1887 roku teren stał się własnością kanadyjskiego rządu, a 24 maja 1888 roku w dzień urodzin królowej Wiktorii został otwarty dla publiczności i nazwany na jej cześć Queen Victoria Park[19]. Kazimierz Gzowski został pierwszym prezesem – tzw. komisarzem Komisji Parków Niagara (Niagara Parks Comission), organizacji sprawującej zarząd nad parkami wzdłuż jeziora Ontario[19][20][4][2].

Był jednym z założycieli Kanadyjskiego Stowarzyszenia Inżynierów Lądowych (ang. Canadian Society of Civil Engineers obecnie znanego pod nazwą Canadian Society for Civil Engineers CSCE) gdzie w latach 1889–1891 pełnił funkcję prezydenta. W 1890 roku ufundował również medal (ang. Casimir Gzowski Medal), który przyznawany jest corocznie do chwili obecnej najlepszemu kanadyjskiemu inżynierowi cywilnemu w dziedzinach geodezji, inżynierii budowlanej oraz wielkich konstrukcji[17][21]... Gzowski należał do amerykańskiego stowarzyszenia inżynierów – American Society of Civil Engineers (1886) oraz do brytyjskich British Institution of Civil Engineers (ICE) (1881) i Royal Geographical Society (1881)[17][22].

Organizował pierwsze kanadyjskie wyścigi konne. Pełnił funkcję prezydenta Toronto Turf Club, doprowadzając w 1860 roku do organizacji Queen’s Plate, czyli pierwszych w Ameryce wyścigów koni pełnej krwi angielskiej, odbywających się na torze w Woodbine. Z własnych pieniędzy Gzowski ufundował przyznawaną do dnia dzisiejszego nagrodę w tych wyścigach – srebrną paterę o nazwie Queen’s Plate, która stanowi najstarszą nagrodę sportową w całej północnej Ameryce[23].

Założył pierwszy klub myśliwski w Kanadzie, a także pierwszy kanadyjski klub strzelecki Rifle Association of Ontario, pełniąc także funkcję prezydenta Dominion Riffle Association, któremu patronował finansowo. Z jego inicjatywy i częściowo na jego koszt kanadyjska reprezentacja strzelecka po raz pierwszy wzięła udział w 1870 roku w mistrzostwach imperialnych w Wimbledonie[17][10].

W kwietniu 1873 roku Gzowski został mianowany pułkownikiem kanadyjskiej milicji, a także zaangażował się w tworzenie nowo powstającej armii kanadyjskiej, pełniąc funkcję szefa Central Division of Volunteers in Toronto (pol. Centralnego Wydziału Ochotników w Toronto)[3][17][10]. W 1885 roku Gzowski ufundował również Casimir Gzowski Cup puchar w corocznych zawodach, w których rywalizują oddziały inżynierskie Kanadyjskiej Milicji. Przyznawany jest on do chwili obecnej przez Canadian Military Engineers Association (pol. Kanadyjskie Stowarzyszenie Inżynierów Wojskowych)[24].

Toronto Gzowski Hall, wiktoriańska rezydencja Gzowskiego w Toronto

W 1890 roku Gzowski został za swoje zasługi odznaczony wysokim brytyjskim odznaczeniem Orderem Św. Michała i Św. Jerzego przez królową Wiktorię, otrzymując tym samym szlachectwo brytyjskie. Brytyjska królowa Wiktoria – jako pierwszego mieszkańca brytyjskich kolonii – mianowała go swoim honorowym adiutantem[13]. Jako bliski przyjaciel Johna Macdonalda, pierwszego premiera Kanady był nienominowanym gubernatorem porucznikiem (administratorem) prowincji Ontario w latach 1896–1897. Politycznie związany był z Konserwatywną Partią Kanady (ang. Conservative Party of Canada).

W Kanadzie zmienił wyznanie z katolicyzmu na anglikanizm[25]. Był współzałożycielem seminarium duchownego Wyclliffe College, w którym przez 15 lat pełnił funkcję prezesa i przewodniczącego rady wykonawczej[26]. Kazimierz Gzowski zmarł w 1898 r. w Toronto po trzymiesięcznej chorobie. Pochowany został w rodzinnym mauzoleum na anglikańskim cmentarzu St. James Cemetery w tym mieście[27]

Zrealizowane projekty inżynierskie

[edytuj | edytuj kod]
Upamiętniający inżyniera pomnik znajdujący się na terenie parku jego imienia Sir Casimir Gzowski Park w Toronto

Zaprojektował i zrealizował wiele publicznych projektów budowlanych:

  • Był twórcą szosy z Toronto do Lake Simcoe,
  • Zbudował kolej żelazną do Atlantyku, połączenie kolejowe z Montrealu do granicy ze Stanami Zjednoczonymi oraz linie kolejowe z Port Huron do Detroit i z London do St. Mary’s[12],
  • W latach 40 XIX w. zbudował most przez rzekę Otonabee w Peterboro i rzekę Czerwoną na szosie z Toronto do pełniącej wówczas funkcję kanadyjskiej stolicy Kingston.
  • W 1857 zbudował w ramach sieci Grand Trunk Railway nową linię kolejową pomiędzy Toronto a Sarnią[28].
  • W latach 1870–1873 według projektu kanadyjskiego inżyniera E.P. Hannaforda wzniósł na rzece Niagara most o długości 1100 metrów o nazwie International Bridge (pol. Most Międzynarodowy), który połączył kanadyjski Fort Erie z Bufallo w USA[29][4][30]

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]
  • Wzdłuż jeziora Ontario znajduje się publiczny rekreacyjny park – Sir Casimir Gzowski Park upamiętniający inżyniera[31][28].
  • 5 marca 1963 roku Poczta Kanadyjska dla uczczenia 150. rocznicy urodzin inżyniera emitowała znaczek pocztowy o nominale 5 centów.
  • 25 maja 1968 roku premier Kanady Pierre Trudeau odsłonił w Toronto pomnik Kazimierza Gzowskiego (ang. Sir Casimir Gzowski Monument) zaprojektowany przez polsko kanadyjskiego inżyniera Richarda D’Wonnika zlokalizowany w parku jego imienia nad brzegiem jeziora Ontario[28].
  • Jego imieniem nazwano kilka ulic w kanadyjskich miastach znajdujących się głównie w prowincji Ontario[1]: Gzowski Street znajduje się w kanadyjskich miastach Toronto, Fergus, Kitchener, Guelph i innych.
  • W 1978 roku Poczta Polska uwieczniła Kazimierza Gzowskiego na znaczkach pocztowych.
  • Kazimierz Gzowski został upamiętniony w filmie dokumentalnym nakręconym w Kanadzie przez reżysera i operatora Andrzeja Waltenberga, który został wyemitowany w TVP w 1985 roku[32].
  • Jego imię nosi również Zespół Szkół Technicznych w Opolu[33].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Budrewicz 1980 ↓, s. 11.
  2. ↑ a b c d Turek 1957 ↓.
  3. ↑ a b c d e f Kos 1984 ↓.
  4. ↑ a b c Iłowiecki 1981 ↓, s. 198.
  5. ↑ Porter 2014 ↓, s. 116.
  6. ↑ Halpenny 1990 ↓, s. 389.
  7. ↑ a b Budrewicz 1980 ↓, s. 16.
  8. ↑ a b c Orłowski 2001 ↓, s. 87.
  9. ↑ Turek 1957 ↓, s. 86.
  10. ↑ a b c d e Halpenny 1990 ↓, s. 390.
  11. ↑ a b c d e f Orłowski 2001 ↓, s. 88.
  12. ↑ a b Budrewicz 1980 ↓, s. 17.
  13. ↑ a b c Orłowski 1987 ↓, s. 166–167.
  14. ↑ Praca zbiorowa 2001 ↓.
  15. ↑ Kealey 1991 ↓, s. 20.
  16. ↑ Toronto Rolling Mills lostrivers.ca.
  17. ↑ a b c d e Orłowski 2001 ↓, s. 89.
  18. ↑ Praca zbiorowa 2009 ↓, s. 45–46.
  19. ↑ a b c Berton 2011 ↓.
  20. ↑ Zob.W.Turek,Sir Casimir S.Gzowski,Toronto 1957; B.Grzeloński,Wkład polskiej emigracji do cywilizacji amerykańskiej,[w:]Problemy dziejów Polonii, pod.red.M.Drozdowskiego,Warszawa 1979.
  21. ↑ Casimir Gzowski Medal art. Technical Paper Awards na stronach Canadian Society for Civil Engineers.
  22. ↑ Halpenny 1990 ↓, s. 395.
  23. ↑ Praca zbiorowa 2009 ↓, s. 58.
  24. ↑ Casimir Gzowski Cup na stronach Kanadyjskiego Towarzystwa Inżynierów Wojskowych.
  25. ↑ Turek 1957 ↓, s. 79.
  26. ↑ Buczek 1985 ↓, s. 89.
  27. ↑ Sir Casimir Stanislaus Gzowski na portalu findagrave.com.
  28. ↑ a b c Filey 1998 ↓, s. 95.
  29. ↑ Budrewicz 1980 ↓, s. 18.
  30. ↑ Kazimierz Stanisław Gzowski, Description of the International Bridge, constructed over the Niagara River, near Fort Erie, Canada and Buffalo, U. S. of America, Toronto: Copp, Clark, 1873.
  31. ↑ Sir Casimir Gzowski Park na stronach polishheritage.ca.
  32. ↑ Praca zbiorowa 2009 ↓, s. 51.
  33. ↑ http://www.gzowski.opole.pl/ Zespół Szkół Technicznych w Opolu.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Bolesław Orłowski: Inżynierowie polscy XIX i XX wieku, 100 najwybitniejszych polskich twórców techniki (red. Józej Piłatowicz) hasło Kazimierz Gzowski. Warszawa: Polskie Towarzystwo Historii Techniki, 2001, s. 87–90. ISBN 83-87992-15-1.
  • Praca zbiorowa: Teki Sarmatów rozdz. „Komisarz parku Niagara”. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2009. ISBN 978-83-89188-92-2.
  • Francess G. Halpenny: Dictionary of Canadian Biography hasło Casimir Gzowski. Springer Science & Business Media, 1990, s. 389–396. ISBN 978-0-8020-3460-1.
  • Roman Buczek: Almanach Polonii kanadyjskiej hasło Kazimierz Gzowski. Century Publishing Company, 1985. ISBN 978-0-919786-21-9.
  • Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Interpress, 1981. ISBN 83-223-1876-6.
  • Olgierd Budrewicz: Rodacy spod klonowego liścia rozdz. „Piotr prawnuk Kazimierza”. Warszawa: Interpress, 1980, s. 11–24. ISBN 83-223-1825-1.
  • Ludwik Kos: Sir Gzowski. Warszawa: Iskry, 1984. ISBN 83-207-0649-1.
  • Wiktor Turek: Sir Casimir S. Gzowski Tom 1 ze Studies (Polish Research Institute in Canada), Polish Research Institute in Canada. Polish Alliance Press, 1957.
  • Bolesław Orłowski: Polacy światu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1987, s. 166–167. ISBN 83-10-08854-X.
  • Mike Filey: Discover & Explore Toronto’s Waterfront: A Walker’s, Jogger’s, Cyclist’s, Boater’s Guide to Toronto’s Lakeside Sites and History. Dundurn, 1998, s. 95. ISBN 9781550023046.
  • Praca zbiorowa: A Glimpse of Toronto’s History: Opportunities for the Commemoration of Lost Historic Sites. Toronto: City Planning Division, Urban Development Services, City of Toronto, 2001.
  • Gregory Kealey: Toronto Workers Respond to Industrial Capitalism, 1867-1892. Toronto: University of Toronto Press, 1991, s. 20. ISBN 978-0-8020-6883-5.
  • Chris Porter: Scapegoat – Scales of Justice Burning. Westbow Press, 2014, s. 116. ISBN 978-1-4907-1665-7.
  • Pierre Berton: Niagara: A History of the Falls. Doubleday Canada, 2011. ISBN 978-0-385-67365-5.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]