Lembit (1936)

Lembit

„Lembit” jako wolno stojący okręt-muzeum, 2008 rok
Klasa	podwodny stawiacz min
Typ	Kalev
Historia
Stocznia	Vickers-Armstrongs, Barrow-in-Furness
Położenie stępki	19 czerwca 1935
Wodowanie	7 lipca 1936
Eesti merejõud
Nazwa	Lembit
Wejście do służby	14 maja 1937
Marynarka Wojenna ZSRR
Nazwa	Lembit
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność • na powierzchni • w zanurzeniu	665,48 ton 853,44 ton
Długość	59,512 metra
Szerokość	7,493 metra
Zanurzenie testowe	90 metrów
Napęd
Silniki wysokoprężne: 2 x 600 KM Vickers-Armstrongs Silniki elektryczne: 2 x 395 KM Metropolitan-Vickers 2 śruby
Prędkość • na powierzchni • w zanurzeniu	13,5 węzła 8,5 węzła
Zasięg	3000 mil morskich / 8 węzłów (na pow.) 80 mil morskich / 4 węzłów (w zan.)
Sensory
sonar Atlas Werke
Uzbrojenie
40 mm armata przeciwlotnicza Bofors 7,7 mm karabin maszynowy Lewis 8 lub 10 torped Mk VIII 20 min EMA wzór 1912
Wyrzutnie torpedowe	4 × 533 mm
Załoga	31–33 (Eesti merejõud) 37 (Marynarka ZSRR)
Multimedia w Wikimedia Commons

Lembit – estoński podwodny stawiacz min typu Kalev. Zwodowany w lipcu 1936 roku, służył pod banderą Estonii, a po aneksji republiki przez Związek Radziecki został włączony do radzieckiej Floty Bałtyckiej. Na tle okrętów estońskich i radzieckich wyróżniał się zaawansowanymi rozwiązaniami technicznymi. W czasie wojny odbył siedem patroli bojowych. Po wojnie dział jako jednostka eksperymentalna. W 1985 roku został udostępniony zwiedzającym jako okręt-muzeum.

Geneza

W latach trzydziestych Estonia związała swoje bezpieczeństwo z Finlandią. W ramach przeciwdziałania atakowi Związku Radzieckiego obie republiki zawarły sojusz, który zakładał wspólną akcję floty w Zatoce Fińskiej. Plan polegał między innymi na postawieniu zagrody minowej w najwęższym miejscu zatoki. Okręty przeciwnika, które przedarłyby się przez miny i ostrzał artyleryjski z obu brzegów zatoki, miały być atakowane przez okręty podwodne sojuszników^[1][2] . Zamówienie na budowę okrętów podwodnych postanowiono złożyć w Wielkiej Brytanii.

Budowa i konstrukcja

Stępkę pod okręt o numerze budowy 706 położono w stoczni Vickers-Armstrongs w Barrow-in-Furness w 19 czerwca 1935 roku^[3]. Kadłub „Lembita” został zwodowany 7 lipca 1936 roku o godzinie 13:07 – trzynaście minut przed wodowaniem bliźniaczego „Kaleva”. Matką chrzestną okrętu została żona ambasadora Estonii w Wielbkiej Brytanii, Alice Schmidt^[4][5].

Przedział torpedowy na bliźniaczym „Lembicie”

„Lembit” był okrętem półtorakadłubowym – kadłub lekki otaczał kadłub sztywny jedynie częściowo. Kadłub sztywny podzielony był grodziami na pięć przedziałów. Znajdowały się w nich kolejno:

1. wyrzutnie torpedowe i pomieszczenia mieszkalne;
2. baterie akumulatorów, butle ze sprężonym powietrzem, mesa i koje oficerów, oddzielna kabina dowódcy;
3. stanowisko kierowania, baterie akumulatorów, butle ze sprężonym powietrzem, kabina radiowa, hydraulika, koje i kambuz;
4. silniki wysokoprężne i elektryczne;
5. mechanizmy sterowania, pomieszczenie mieszkalne podoficerów.

W przestrzeni burtowej pomiędzy kadłubem sztywnym a lekkim znajdywały się studzienki minowe oraz zbiorniki balastowe. Kadłub lekki przystosowany był do pływania w warunkach zimowych. Kiosk miał kształt cylindra^[6].

Układ napędowy

Silnik wysokoprężny na „Lembicie”

Okręt napędzały dwa 4-suwowe silniki wysokoprężne o sześciu cylindrach, wyprodukowane przez firmę Vickers-Armstrongs. Każdy z nich miał moc 600 KM przy 500 obrotach na minutę. Parę silników elektrycznych dostarczyła firma Metropolitan-Vickers. Każdy z nich osiągał moc 395 KM przy 412 obrotach na minutę^[3]. Były one połączone z silnikami Diesla za pomocą sprzęgieł kłowych^[7], dzięki czemu podczas pracy diesli mogły być używane jako generatory prądu. W tej roli służyły głównie do ładowania baterii akumulatorów Exide Ironclad wyprodukowanych przez firmę Chloride Electrical Storage Company – dwóch grup po 60 ogniw kwasowo-ołowiowych o mocy 4670 A^[3]. Na okręcie znajdowały się dwie sprężarki powietrza typu „Ravel” o wydajności 3,7 litra na minutę oraz dwie sprężarki niskiego ciśnienia o wydajności 13,75 metra sześciennego na minutę^[7].

Uzbrojenie

Niemiecka mina EMA

Podstawowym uzbrojeniem „Lembita” były miny. Stawiane były przez dziesięć studzienek minowych, po pięć na obu burtach. W każdej ze studzienek przechowywane były po dwie miny, zwalniane za pomocą systemu hydraulicznego, który odblokowywał podtrzymujące je rygle. Studzienki były zakrywane od strony pokładu blachą aluminiową, wylot zaś pozostawał cały czas niezabezpieczony. Etatowo okręt wyposażony był w niemieckie miny EMA wzór 1912, do których kotwice dorobił Vickers-Armstrongs. Zapasy Eesti Merevägi stanowiło 200 min tego typu, jednak kotwic posiadano jedynie 40. Miny EMA były nazywane przez Estończyków minami typu „Matola” (prawdopodobnie), zaś w marynarce radzieckiej otrzymały nazwę min BGL ((ros.) Большая германская лодочная мина). Mina EMA posiadała 120 kg ładunku wybuchowego i mogła być stawiana na głębokości do 120 metrów^[8].

Okręt posiadał cztery dziobowe pneumatyczne wyrzutnie torpedowe kalibru 533 mm. Po wystrzeleniu torpedy specjalny system wypuszczał powietrze do wnętrza przedziału, dzięki czemu podczas wystrzału nie pojawiały się pęcherzyki powietrza. Standardowo do użytku na jednostkach przeznaczone były torpedy Mk VIII kalibru 533 mm, jednak wkładki redukcyjne umożliwiały wystrzelenie również torped kalibru 457 mm. Po włączeniu jednostki do radzieckiej marynarki wojennej używane mogły być również radzieckie torpedy 53-27 kalibru 533 mm. Okręt przewoził jednorazowo zapas 8 lub 10 torped – cztery załadowane w wyrzutnie, cztery ustawione na stelażach i być może dwie na pokładzie przedziału torpedowego^[7].

Uzbrojenie artyleryjskie „Lembita” stanowiła 40 mm armata przeciwlotnicza Bofors zamontowana na bliźniaczych okrętach we wrześniu 1938 roku^[9]. Działo było chowane w specjalnie do tego przystosowanym szybie. Jego podnoszenie przy użyciu elektrycznego mechanizmu trwało około półtorej minuty. Lufa o długości 36^[10] lub 43^[3] kalibrów mogła być podnoszona aż do pionu, jej donośność pozioma wynosiła 8000, zaś pionowa 4000 metrów. Pocisk o masie 0,9 kg wystrzeliwany był z prędkością początkową 700 m/s^[10]. Działo mogło wystrzelić 120 pocisków w ciągu minuty^[10], na pokład zabierano ich zaś 500^[3] lub 1000^[11]. Na pokładzie znajdował się również przenośny karabin maszynowy Lewis z zapasem 2000 naboi^[3]. Według niektórych źródeł dodatkowo w uzbrojeniu jednostek był przenośny wkm Madsen kal. 20 mm L/60 z zapasem 1000 naboi^[3], według innych chodziło o działo przeciwlotnicze Oerlikon 20 mm, którego jednak Szwajcarzy nie zdążyli przekazać przed rozpoczęciem radzieckiej okupacji Estonii^[12] .

Szkolenie załogi

Proces szkolenia załogi rozpoczął się na długo przed zamówieniem okrętów podwodnych. Dowódca „Lembita”, porucznik Ferdinand Schmiedeheim, był już wyznaczony na to stanowisko w 1926 roku. Razem z wytypowanym na dowódcę drugiego okrętu podwodnego porucznikiem Alfredem Pontakiem wziął udział w kursie odbywającym się w Wielkiej Brytanii od 14 sierpnia 1926 roku do 8 czerwca 1927 roku. Załatwione dzięki negocjacjom ministra wojny Jaana Sootsa szkolenie obejmowało zarówno zajęcia teoretyczne dotyczące dowodzenia okrętem podwodnym i jego budowy, jak i zajęcia praktyczne na okrętach wchodzących w skład Royal Navy^[13]. Dodatkowa kadra dowódcza została wybrana we wczesnych latach trzydziestych. Zastępca Schmiedehelma – porucznik Richardem Kokk wraz z zastępcą Pontaka – porucznikiem Vernerem Hansem Puurandem, odbyli w Wielkiej Brytanii analogiczny kurs jak dowódcy okrętów. Porucznicy Voldemar Jakobson i Villem Kirotar wytypowani na stanowiska oficera mechanika i oficera specjalisty przeszli wyłącznie szkolenie teoretyczne^[5].

W celu skompletowania załogi budowanych okrętów w pierwszej kolejności wybrano marynarzy z załóg sprzedanych niszczycieli. Spośród 65 osób siedmiomiesięczne szkolenie ukończyła niecała połowa. Etat uzupełniono innymi zawodowymi marynarzami Eesti Merevägi (oraz kucharzem z poboru^[10]) do końca września 1936 roku^[5].

Służba

W Eesti Merevägi

Okres pokoju

„Kalev” i „Lembit”

W czasie gdy na obu okrętach trwało jeszcze wyposażanie, część załogi mogła zapoznać się z jednostkami. Oficjalne przekazanie „Lembita” Estończykom nastąpiło 14 maja, zaś podniesienie bandery odbyło się 1 czerwca 1937 roku. Do Tallinna okręt wypłynął (z niepełnym etatem) 3 lipca, na miejsce dotarł po sześciu dniach^[14].

W październiku 1937 roku na obu okrętach podwodnych zainstalowano sonary produkcji niemieckiej firmy Atlas Werke. Kontrakt na okrętowe działo przeciwlotnicze podpisano już po zwodowaniu jednostek, 25 września 1936 roku, z firmą Bofors. Zakładał on, że za kwotę 7300 funtów Szwedzi dostarczą działo przeciwlotnicze Bofors kal. 40 mm 18 miesięcy po podpisaniu umowy. Uzbrojenie zamontowano na okrętach we wrześniu 1938 roku^[9]. W tym celu udały się one w rejs do Szwecji^[15].

„Lembit” odbył jeden oficjalny rejs zagraniczny – w 1938 roku odwiedził wraz z „Kalevem” Rygę. Na jednostce prowadzone były intensywne szkolenia dotyczące realizacji planu współpracy z Finlandią. Latem 1939 przeprowadzono dwukrotnie wspólne tajne manewry w których ćwiczono odpieranie agresji radzieckiej floty, w czasie których okręt bazowany był w Helsinkach. Analogiczne ćwiczenia przewidziano na lato 1940 roku^[9]. W czasie ćwiczeń oszczędzano środki bojowe – nigdy nie przeprowadzono próbnego stawiania min, które było głównym zadaniem okrętu^[10].

Na okręcie doszło do kolejnych zmian personalnych. Wiązały się one z przejściem dowódcy – starszego porucznika Schmiedehelma na stanowiska administracyjne. Jego miejsce zajął dotychczasowy zastępca starszy porucznik Kokk, zaś stanowisko zastępcy przejął oficer specjalista porucznik Kitor. Oficerski wakat zapełnił porucznik Arnold Nael^[9].

Wojna i naciski ZSRR

„Kalev” na karcie pocztowej

Polski okręt podwodny ORP „Orzeł” wpłynął na redę tallińską 14 września 1939 roku w celu dokonania drobnych napraw i wysadzenia chorego dowódcy. Pod naciskiem ambasadora III Rzeszy „Orzeł” został internowany i rozpoczęło się jego rozbrajanie. Okręt uciekł nocą 18 września^[16]. Udana ucieczka spowodowała, że Estończycy przemalowali na czarno własne okręty podwodne^[12] . Dodatkowo do stanu uzbrojenia weszło 14 torped 533 mm wyładowanych z polskiej jednostki, które mogły zostać użyte na „Kalevie” i „Lembicie”. Było to znaczne zwiększenie zapasów, bowiem od Brytyjczyków, wraz z okrętami, zakupiono jedynie 8 torped kalibru 533 mm oraz 3 torpedy 457 mm^[9].

Incydent z ucieczką „Orła” stał się pretekstem dla ZSRR do wywierania nacisku na Estonię, co doprowadziło do podpisania 28 września układu „o wzajemnej pomocy” między obydwoma państwami^[17]. Zaniepokojona tym Finlandia zażądała od władz Estonii przekazania obu okrętów podwodnych typu Kalev, by nie wpadły one w ręce sowietów. Żądanie to spotkało się z odmową Estończyków nie chcących prowokować agresywnego sąsiada^[9].

Nie tylko Finowie byli zainteresowani estońskimi okrętami podwodnymi. Chęć pozyskania okrętów wyrazili również Niemcy – 22 listopada 1939 roku Kriegsmarine otrzymało memorandum z Kierownictwa Wojny Morskiej sugerujące zakup jednostek w celu szkolenia załóg. Tego samego dnia Naczelne Dowództwo Kriegsmarine zleciło ambasadorowi w Estonii i attaché morskiemu na Finlandię i kraje bałtyckie podjęcie negocjacji. Odpowiedź od ambasadora, otrzymana dopiero 21 lutego 1940 roku, informowała o niechętnej postawie rządu Estonii. Negocjacje przejął zastępca attaché wojskowego w Estonii, płk. Körner. Zaraportował on już 23 lutego, że Estończycy zgodzą się na sprzedaż, jeśli zgodę wyrazi również ZSRR. Na kupno „Kaleva” i „Lembita” zgodę wyraził Hitler, żądając jednak, by to Estończycy uzyskali zgodę Stalina. Dowództwo Kriegsmarine ponawiało kilkakrotnie naciski na ambasadę w celu przyśpieszenia negocjacji, na co 23 kwietnia otrzymano odpowiedź attaché morskiego, kontradmirała von Bonina, że zdaniem większości członków rządu estońskiego transakcja jest niemożliwa. Miesiąc później Bonin raportował o spotkaniu z handlarzem bronią z otoczenia prezydenta Estonii – Borisem Lindem. Stwierdził on, że ze względu na duże przywiązanie społeczeństwa do okrętów transakcja drogą oficjalną nie wchodzi w grę, zaś część czołowych polityków zgodzi się na sprzedaż za pośrednictwem Szwecji. Na to jednak ze względów politycznych nie zgodził się Hitler. Niemieckie nalegania trwały w dalszym ciągu, nawet po aneksji Estonii przez ZSRR. Ostatecznie z transakcji zrezygnowano 6 lipca 1940 roku^[18][19] .

We Flocie Bałtyckiej ZSRR

Przejęcie okrętu

Estonia została oficjalnie włączona do ZSRR 6 sierpnia 1940 roku. Po tygodniu, 13 sierpnia „Lembit” został włączony pod starą nazwą do Floty Bałtyckiej ZSRR, nową banderę podniesiono 19 sierpnia^[9].

Nie od razu wymieniono załogę „Lembita”. Jako pierwsi, na znak protestu, odeszli oficerowie Kokk i Jakobson, a stało się to 1 września. Część estońskiej załogi, w tym porucznika Nala, zwolniono 21 września. Do 3 października funkcje dowódcy pełnił jeszcze starszy porucznik Kirator, kiedy to jego miejsce zajął kapitan marynarki Władimir Antonowicz Poleszuk, służący do w czasie wojny zimowej na okręcie podwodnym Szcz-322(inne języki). Stopniowo zwalniano pozostałych załogantów – do końca 1940 roku pozostawiono w celu szkolenia nowej załogi jedynie czterech dowódców działów i bosmana, którzy stanowiska zachowali do września 1941 roku. Zwalniani załoganci byli wysyłani do gułagu, część z nich weszła w grudniu 1941 roku w skład 7. Estońskiej Dywizji Strzelców^[20][11]. Spośród oficerów służących na „Kalevie” najcięższy los spotkał jego dowódców. Schmiedehelm został aresztowany przez NKWD 1 lipca 1941 roku. Skazano go 31 marca 1942 roku na karę śmierci za rzekomą zdradę i rozstrzelano 11 dni później – 10 maja. Richard Kokk został aresztowany 29 czerwca 1941 roku, po czym został rozstrzelany^[11] lub skazany na więzienie i łagry 27 czerwca 1945 roku^[21]. Na 10 lat więzienia i 5 lat łagrów władze radzieckie skazały także 7 grudna 1944 roku Naela. Jedynie Kiratorowi udało się uciec do Niemiec^[21][11].

Okręty podwodne typu Kalev znacznie przewyższały pod względem technologicznym osiągnięcia Związku Radzieckiego w tej dziedzinie. Wyższy poziom techniczny prezentowały również łotewskie okręty podwodne typu Ronis. W celu nadrobienia zaległości, 19 listopada 1940 roku ludowy komisarz floty Nikołaj Kuzniecow powołał specjalną komisję mającą szczegółowo zbadać konstrukcję okrętów. W związku z tym, „Kalev” wraz z pozostałymi okrętami podwodnymi znalazł się poza strukturą sił morskich, jako jednostka eksperymentalna. Stan taki utrzymywał się do zakończenia prac 11 lutego 1941 roku. Raport, sporządzony przez komisję, został przekazany Kuzniecowowi 22 marca 1941 roku. Mówił on o wysokim poziomie technicznym jednostek typu Kalev, z którym nie szło jednak w parze przystosowanie do współczesnych warunków. Mankamentem miała być niewielka prędkość nawodna (13,5 węzła) oraz maksymalna głębokość zanurzenia (przez ekspertów określona na 75 metrów). Dodatkowo autorzy raportu podkreślali, że załoga zdolna do obsługi okrętów musi mieć gruntowną wiedzę teoretyczną, nie zapewnianą w trakcie standardowego szkolenia w marynarce ZSRR^[21]. W rezultacie, Związek Radziecki zaproponował III Rzeszy sprzedaż „Kaleva” oraz bliźniaczego „Lembita” wraz z niektórymi radzieckimi okrętami podwodnymi, jednak tym razem Adolf Hitler odrzucił radziecką ofertę^[22].

Początek służby

Po zakończeniu badań, 11 lutego 1941 roku oba okręty typu Kalev zostały wcielone do 3. Dywizjonu 1. Brygady Okrętów Podwodnych. W kwietniu rozpoczęto szkolenie załogi, które jednak nie przyniosło oczekiwanych efektów. W wyniku obsługi przez niedoświadczonych radzieckich marynarzy okręt 5 moja zderzył się z nabrzeżem. Uszkodzony kadłub sztywny jednostki wyremontowano w Lipawie między 15 a 17 maja^[21].

W dniu ataku Niemiec na ZSRR okręt przebywał w Lipawie. Ponieważ szkolenie załogi udało się przeprowadzić jedynie w części dotyczącej podstawowych manewrów, „Lembit” (a wraz z nim „Kalev”, S-7 oraz trałowiec „Fugas”) otrzymał rozkaz wycofania się do Windawy, gdzie dotarł 23 czerwca. W związku z aktywnością Luftwaffe 25 czerwca okręty przebazowano do Dyjamentu (obecnie dzielnica Rygi). Postępy Niemców spowodowały kolejne przebazowania – 27 czerwca okręty przeniesiono do Kuivastu i 1 lipca do Tallinna. Stąd „Lembit” i „Kalev” zostały 5 lipca skierowane do Kronsztadu, gdzie miały zostać poddane remontowi. Prace zakończono 31 lipca, między innymi przystosowano wyrzutnie okrętów do korzystania z radzieckich torped 53-22, co wiązało się z niskim stanem ilościowym torped produkcji brytyjskiej. Już 2 sierpnia obie jednostki powróciły do bazy 1. Brygady Okrętów Podwodnych w Tallinnie^[21].

Pierwszy patrol bojowy

„Lembit” swój pierwszy patrol bojowy rozpoczął 10 sierpnia 1941 roku. Okręt dopłynął do przylądka Arkona, gdzie 17 sierpnia rozmieścił 5 rzędów min na głębokości 2,5 metra, po 4 miny w rzędzie. Do Tallinna jednostka powróciła 21 sierpnia^[23].

Ewakuacja Tallinna

 Osobny artykuł: Ewakuacja Tallinna.

W związku z postępami Niemców została podjęta decyzja o ewakuacji Tallinna. „Lembit” został włączony w skład głównego zespołu, którym dowodził wiceadmirał Władimir Tribuc. Przejście floty do Kronsztadu rozpoczęto w nocy z 27 na 28 sierpnia^[24].

Ze względu na uszkodzenia powstałe w wyniku niewłaściwego użycia przez słabo wyszkolonych marynarzy, jednostkę poddano remontowi w Leningradzie. Naprawa zakończyła się po około dwóch tygodniach. W Leningradzie podporucznik Aleksiej Matijasewicz przejął od Poleszuka dowództwo okrętu^[24].

Drugi i trzeci patrol

„Lembit” w swój drugi patrol wyszedł 19 października. Jego zadaniem było rozpoznanie stanu obiektów naziemnych, znajdujących się pod kontrolą Niemców – Fabryka cementu w Aseri(inne języki) i stacja kolejowa w Valaste. Po tygodniu jednostka powróciła do Kronsztadu^[24].

Trzeci patrol okręt odbył 5 listopada. Jego misją było postawienie zagrody minowej w cieśninie Björkösund(inne języki). Po rozmieszczeniu 20 min „Lembit” wrócił do Kronsztadu. 7 listopada okręt udał się do Leningradu na remont generalny, przeprowadzany przez zakłady Sudomech (nr 196)^[25].

Czwarty patrol

Remont jednostki zakończył się 22 lipca 1942 roku. W czwarty patrol „Lembit” wyruszył 17 sierpnia z Kronsztadu. Tym razem okręt podwodny nie stawiał min, gdyż zakończył się zapas typ A we Flocie Bałtyckiej, a okręt nie był przystosowany do korzystania ze standardowego uzbrojenia produkcji radzieckiej. Dwukrotnie – 4 i 13 września – w okolicach wyspy Utö wystrzelił w kierunku niemieckiego konwoju dwie torpedy. Dowódca raportował trafienie, jednak w rzeczywistości ataki nie wyrządziły szkód – za drugim razem pociski wybuchły po zderzeniu ze skałami. Dopiero atak na trzeci konwój, przeprowadzony 13 września o godzinie 12.07 z pozycji 59°35’5N 21°12’5E, okazał się skuteczniejszym, albowiem jedna z torped spowodowała znaczne uszkodzenia na niemieckim motorowcu „Finnland” o wyporności 5281 ton, wyłączając go z użycia do 1 lipca 1943 roku^[25].

Eskorta konwoju – V 302, V 307, V 310 i „Adler”(inne języki) – przystąpiła do kontrataku przy użyciu bomb głębinowych. Część z około 50 pocisków dosięgnęła okrętu, w wyniku rannych zostało 6 załogantów. Zniszczenia materialne obejmowały II grupę baterii akumulatorów oraz pomieszczenie radiowe – zniszczone przez pożar. „Lembita” atakowały później jeszcze fińskie trałowce VMV 2 i VMV 13, nie spowodowały jednak dodatkowych uszkodzeń. Okręt powrócił do Kronsztadu 22 września, a już 5 października przeszedł do Leningradu na generalny remont^[26].

Remont jednostki trwał do 11 kwietnia 1943 roku. W tym czasie przede wszystkim wymieniono zniszczone ogniwa baterii akumulatorów – zamontowano 54 ogniwa amerykańskie i 6 produkcji własnej. Rozpoczęto też pracę nad przystosowaniem zrzutni minowych do radzieckiego typu min EP. Zajęcie to przerwano po przybyciu dostawy 48 brytyjskich min T Mk IV, a już przerobione dwie studzienki przywrócono do pierwotnej specyfikacji^[26].

Na podstawie meldunku Matijasewicza patrol został uznany za szczególnie udany i jego uczestników przedstawiono do nagród państwowych. Nominowany do tytułu Bohatera Związku Radzieckiego dowódca musiał się ostatecznie zadowolić Orderem Lenina, który przyznano również dziesięciu członkom załogi. Czternaście osób otrzymało Order Czerwonego Sztandaru, a dwunastu Order Czerwonej Gwiazdy^[26].

Piąty patrol

„Lembit” powrócił na listę floty 15 maja 1943 roku, jednak na skutek blokady Zatoki Fińskiej pozostawał bezczynny aż do kapitulacji Finlandii 19 września 1944 roku. Na piąty patrol okręt wyruszył 7 października. Jego zadaniem było postawienie zagrody minowej w rejonie Borholmu i Kołobrzegu, co też wykonał 11 października. Na głębokości 2,4 metra postawił 5 rzędów po 4 miny^[27].

Duński fractowiec „Hilma Lau” zatopiony dwiema torpedami „Lembita” w nocy z 13 na 14 października 1944 roku.

Po spełnieniu wyznaczonego celu „Lembit” wchodził jeszcze w sytuacje bojowe. Co prawda 12 października, z uwagi na zbyt wysoką odległość, musiał zrezygnować z ataku torpedowego na niemiecki krążownik („Nürnberg”?), jednak już następnego dnia wystrzelił dwie torpedy w kierunku pozbawionego eskorty frachtowca „Hilma Lau” – duńskiego statku o wyporności 2445 ton. Jako że pociski chybiły celu Matijasewicz rozpoczął pogoń. Ponowny atak, przeprowadzony o godzinie 2.26, zakończył się zatonięciem trafionej dwiema torpedami jednostki. Wrak osiadł na dnie 55°20'N, 15°20'E. Kolejnej nocy „Lembit” ponownie przeprowadził atak torpedowy. W jego wyniku zatonąć miał trawler rybacki „Taunus” lub pomocniczy trałowiec M 3619, jednak informacje te zostały zweryfikowane negatywnie. Patrol zakończył się 15 października, wraz z przybyciem jednostki do bazy na Utö^[3].

Okręt powrócił z zadania w niezadawalającym stanie technicznym – rozszczelniony na skutek bliskich wybuchów torped kadłub oraz przepalone podczas pościgu tłumiki silników wymagały naprawy. Ta odbyła się w Leningradzie, w okresie 30 października–14 listopada 1944 roku^[3].

Szósty patrol

Swój szósty patrol „Lembit” rozpoczął 28 listopada 1944 roku. Misja polegała na postawieniu zagrody minowej w okolicach Brüsterortu(inne języki). 3 grudnia, 3 mile morskie na północ od tamtejszej latarni morskiej okręt postawił na głębokości 20 min w dwóch rzędach. Po postawieniu zagrody okręt patrolował okolice Gotlandii, gdzie 11 grudnia dostrzegł niemiecki konwój. V 302, Vs 342 i V 346 eskortowały pomiędzy Lipawą a Piławą transportowce „Ida Bluemental”, „Mimi Cords”, „Hela” oraz ropowiec „Amrum”. Obie wystrzelona z „Lembita” torpedy chybiły celów. Trzy dni później, w drodze powrotnej, na szerokości geograficznej 59°43’N i wysokości 21°19’6E idąc na głębokości 20–30 metrów okręt zderzył się z innym obiektem. Domysłom historyków radzieckich, iż był to niemiecki U 479, przeczy fakt, iż dowództwo Kriegsmarine od miesiąca nie miało już kontaktu z tym okrętem podwodnym. „Lembit” zakończył szósty patrol 15 grudnia w Turku, po czym udał się na kolejny remont, tym razem do Helsinek. 6 marca 1945 roku zadokokowany przy Suomenlinna okręt otrzymał Order Czerwonego Sztandaru^[28].

Siódmy patrol

Ostatnim zadaniem „Lembita” w trakcie wojny z III Rzeszą był patrol w okolicach Ustki. Misje tą wypełniał w dniach 23 marca – 14 kwietnia 1945 roku. I w tym przypadku postawiono zagrodę złożoną z 20 min rozłożonych w 4 rzędach na głębokości 2,5 metra. Tradycyjnie nie obeszło się bez uszkodzeń w wyniku nieumiejętnego dowodzenia. Na skutek wpadnięcia okrętu w sieci rybackie zwichrował się wał lewej śruby. Uszkodzono też ster kierunku oraz kolektor spalin lewego silnika. Remont ponownie odbywał się w dokach Suomenlinna^[29].

Ósmy patrol

Ostatnim zadaniem „Lembita” w służbie czynnej było rozpoznanie rejonu Bornholmu. Na patrol wyruszył 13 czerwca 1945 roku. W wyznaczonym sektorze szukał brytyjskiego lotniskowca, po czym 8 lipca wrócił do bazy^[29].

Okręt szkoleniowy

Czynną służbę „Lembit” zakończył 17 stycznia 1946 roku. Przeklasyfikowano go na okręt szkoleniowy i przydzielono do Szkoły Podwodnego Pływania imienia Kirowa. Wiązało się ze zmianą większości załogi, w szczególności nowym dowódcą został komandor porucznik Jurij Russin. Po nim dowódcami jednostki byli także komandor podporucznik Aleksandr Kirtok i komandor podporucznik Jurij Kryłow. Poza załogą zmieniano również imię „Lembita”: 28 czerwca 1946 roku na U-1, zaś 9 czerwca 1949 roku na S-85. Miały miejsce również zmiany techniczne – prawdopodobnie w tym czasie zastąpiono działo przeciwlotnicze Boforsa rodzimą armatą morską kalibru 45 mm 21-K – oraz systematyczne – jednostkę przeklasyfikowano jna średni okręt podwodny (12 stycznia 1949). Spośród wypełnianych zadań można wymienić przejście trasy z Kronsztadu do kolejno Tallinna, Lipawy, Bałtyjska, Świnoujścia i z powrotem do Kronsztadu w 1949 roku, a także ćwiczenia środków bojowych w roku 1951^[30].

Jednostka eksperymentalna

Okręt został pozbawiony broni 10 czerwca 1956 roku. 30 styczna 1956 roku otrzymał oznaczenie STŻ-24, zaś 27 grudnia tego roku zmieniono je na UTS-29. Ze względu na brytyjskie pochodzenie jednostka były „Lembit” uzyskał status jednostki eksperymentalnej. Z tym statusem znajdował się od 3 sierpnia 1957 do 28 sierpnia 1979 roku w stoczni Krasnoje Sormowo(inne języki) w mieście Gorki^[31].

Okręt muzeum

Inicjatywa i udostępnienie

W związku ze stopniowym demontażem wyposażenia okrętu (radiostacja, działo, peryskopy, urządzenia akustyczne, log, żyrokompas) istniała obawa, iż zostanie on zezłomowany. W tym czasie w Estońskiej SRR pojawiła się idea upamiętnienia wysiłku morskiego republiki w wielkiej wojnie ojczyźnianej, co odzwierciedlało powszechniejszy trend w Związku Radzieckim. W 1974 roku na łamach Sowietskoj Estonii(inne języki) zasugerowano umieszczenie na piedestale lodołamacza „Suur Tõll”. Jako, że ten pomysł nie został zrealizowany, w następnym roku wysunięto analogiczną propozycję, dotyczącą właśnie „Lembita”. W takim tonie przemawiał na przykład artykuł wydrukowany 4 czerwca w gazecie Wieczernyj Tallin, a Mołodież Estonii(inne języki) zamieściła na swych łamach listy czytelników, wyrażające poparcie dla tego pomysłu. Forsowaniem inicjatywy w Leningradzie zajmował się między innymi dowódca okrętu z okresu wojny, Aleksiej Matijasiewicz oraz oficer polityczny marynarki S. A. Smirnow. Zarówno przyznany jednostce Order Czerwonego Sztandaru, jak i powojenne propagandowe nagłaśnianie służby jednostki, czyniły z niej odpowiedni obiekt do ekspozycji. Sztab generalny Marynarki Wojennej ZSRR 29 marca 1977 roku wydał zgodę na transport okrętu podwodnego do Tallinna. W 1978 roku powstała specjalna komisja do spraw utworzenia pomnika. Władze miejskie zadecydowały o wciągnięciu okrętu na brzeg, w celu jego lepszej ekspozycji, co później jednak oprotestowali urzędnicy miejscy, z racji braku możliwości wydzielenia miejsca na pomnik przed Igrzyskami 1980 roku, podczas których konkurencje żeglarskie miały być rozgrywane w Tallinnie. Innym powodem ostatecznego pozostawienia „Lembita” w wodzie była awaria dźwigu holowanego w tym celu z Kronsztadu^[32][31][33].

Okręt przemieszczono do miasta 28 sierpnia 1979 roku. We wrześniu zorganizowano uroczyste powitanie „Lembita” w Tallinnie. Brali w nim udział Jaan Tanvel i Allan Kullaste z ramienia miejskiego oddziału Komunistycznej Partii Estonii oraz były dowódca, kapitan I rangi Aleksiej Matijasiewicz. Po uroczystości okręt przetransportowano do znajdującej się w mieście 7. stoczni Marynarki Wojennej ZSRR(inne języki), gdzie przechodził remont w latach 1980–1985. Oficjalnie okręt przekazano Muzeum Floty Bałtyckiej 12 listopada 1980 roku. W maju 1982 roku okręt został (obok Włodzimierza Lenina) patronem 12. szkoły średniej(inne języki)^[34].

Udostępnienie „Lembita” zwiedzającym odbyło się 5 maja 1985 roku. Okręt został przyholowany do redy przy olimpijskiego centrum żeglarstwa(inne języki). Z ramienia partii przemawiał I sekretarz komitetu miejskiego Matti Pedak, zaś marynarkę wojenną reprezentował kontradmirał Leonid Zarubin(inne języki), który przekazał dyrektorowi banderę i proporzec dziobowy. Obecny był także Matijasiewicz oraz dwóch członków estońskiej załogi okrętu – Toivo Sumera i Alfred Sikemäe^[34].

W niepodległej Estonii

Po ogłoszeniu niepodległości przez Estonię 20 sierpnia 1991 roku Estończycy obawiali się, iż Rosjanie zechcą zabrać okręt z Tallinna. W 1992 roku rozprzestrzeniły się informacje, jakoby planowali oni odholować „Lembita” i pociąć go na złom. Aby zapobiec stracie obiektu 27 kwietnia 1992 roku został on przejęty siłą przez członków Kaitseliit – reaktywowanej obrony terytorialnej. 2 sierpnia 1994 roku na „Lembicie” podniesiono banderę i wpisano go na listę Eest Merevägi z honorowym numerem 1. W dalszym ciągu był udostępniany zwiedzającym, teraz jako filia Eesti Meremuuseum. Przed remontem odwiedziło go ponad 70 tysięcy osób^[31][33].

Na okręcie nieustannie prowadzono prace konserwacyjne, jednak środki na generalny remont pozyskano dopiero w 2001 roku, z funduszów ministerstwa kultury. Było to 1,5 miliona^[33] lub 2,5 miliona^[31] koron estońskich. Remont rozpoczął się w październiku i zakończył w 2002 roku. Wtedy też jednostkę umieszczono przy nabrzeżu Lennusadam, a w 2011 roku – po remoncie hangaru – został przeniesiony do wnętrza budynku^[31][35].

Przypisy

1. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 39.
2. Glock 2008 ↓.
3. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 48.
4. Oll 2017 ↓, s. 88.
5. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 42.
6. Mitrofanov 2008a ↓, s. 46–47.
7. Mitrofanov 2008a ↓, s. 47.
8. Mitrofanov 2008a ↓, s. 47–48.
9. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 43.
10. Mitrofanov 2008a ↓, s. 48.
11. Mitrofanov 2008a ↓, s. 49.
12. Mierzejewski 2004 ↓.
13. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 40.
14. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 42–43.
15. Morozow i Kułagin 2008 ↓, s. 18.
16. Lewandowski 2001 ↓, s. 132.
17. Lewandowski 2001 ↓, s. 133.
18. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 44.
19. Ilmjärv 2007 ↓.
20. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 44–45.
21. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 45.
22. Paul Grooss: The Naval War In The Baltic, s. 64
23. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 45–46.
24. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 46.
25. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 46–47.
26. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 47.
27. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 47–48.
28. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 48–49.
29. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 49.
30. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 49–50.
31. Bartelski i Morozow 2014 ↓, s. 50.
32. Oll 2017 ↓, s. 205–206.
33. Mitrofanov 2008b ↓, s. 58.
34. Oll 2017 ↓, s. 206.
35. Mitrofanov 2008b ↓, s. 58–59.

Bibliografia

• Arto Oll: Kalev ja Lembit. Eesti allveelaevade lugu. Tallinn: Eesti Meremuuseum, 2017. ISBN 978-9949-607-20-4. (est.).
• Andrzej S. Bartelski, Mirosław Morozow. Okręty podwodne Estonii. „Morze, statki i okręty”, s. 38–50, marzec/kwiecień 2014. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 3/4 2014 (143). (pol.). 
• Aleksandr Mitrofanov. „LEMBIT” Bądź godny swojego imienia, część I. „Okręty Wojenne”, s. 46–53, 2008. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo „Okręty Wojenne”. ISSN 1231-014X. 4/2008 (90). (pol.). 
• Michał Glock. Fińsko-estońska zapora ze stali i ognia. „Okręty Wojenne”, s. 46–49, 2008. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo „Okręty Wojenne”. ISSN 1231-014X. 3/2008 (89). (pol.). 
• Paul Grooss: The Naval War In The Baltic 1939-1945. Naval Institute Press, 2018. ISBN 978-1526700001. Brak numerów stron w książce
• Hartmut Ehlers. Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940. „Okręty Wojenne”, s. 46–49, 2012. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo „Okręty Wojenne”. ISSN 1231-014X. 1/2012 (111). (pol.). 
• Jan Lewandowski: Estonia. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2001, seria: Historia Państw Świata w XX Wieku. ISBN 83-88542-04-4.
• Piotr Mierzejewski: Facta Nautica – Lembit/Kalev. 2004. [dostęp 2014-06-11]. (pol.).
• Magnus Ilmjärv. Faced with an alternative. A failed submarine deal. „Acta Historica Tallinnensia”, s. 80–95, 2007. Tallinn: Estonian Academy Publishers. ISSN 1736-7476. 11. (ang. • est.). 
• Mirosław Morozow, K.L. Kułagin. «Англичане» в Красном Флоте: Подводные лодки британской постройки в составе КБФ. „Морская коллекция”, 2008. Moskwa. ISSN 1736-7476. 10 (109) 2008. (ros.). 

Linki zewnętrzne

• The Dock Museum: The Vickers Photographic Archive. 2001. [dostęp 2014-11-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).Sprawdź autora:1. – dokumentacja zdjęciowa z budowy „Lembita” i „Kaleva”