Marian Januszajtis-Żegota

Marian Józef Żegota-Januszajtis

generał dywizji
Data i miejsce urodzenia	3 kwietnia 1889 Mirów, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	24 marca 1973 Royal Tunbridge Wells, Wielka Brytania
Przebieg służby
Lata służby	od 1914
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie Polskie Siły Zbrojne
Formacja	Legiony Polskie
Stanowiska	komendant „Armii Polskiej” i Polskich Drużyn Strzeleckich, d-ca: 2 pułku piechoty, I Brygady Legionów Polskich, Obozu Warownego „Chełmno”, 12. Dywizji Piechoty
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa: bitwa pod Kirlibabą, wojna polsko-bolszewicka, II wojna światowa: kampania wrześniowa, obrona Lwowa
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Marian Januszajtis po aresztowaniu przez NKWD 1939

Marian Januszajtis w mundurze generała Polskich Sił Zbrojnych

Marian Józef Żegota-Januszajtis (ur. 3 kwietnia 1889 w Mirowie^[1] k. Częstochowy, zm. 24 marca 1973^[2] w Royal Tunbridge Wells) – generał dywizji Wojska Polskiego, inżynier rolnik, komendant „Armii Polskiej” i Polskich Drużyn Strzeleckich (1912–1914), ostatni dowódca I Brygady Legionów Polskich (1916–1917), kawaler Orderu Virtuti Militari.

Życiorys

Młodość

Urodził się w rodzinie Konstantego, nauczyciela, i Marii ze Staszewskich^[3] . Miał ośmioro rodzeństwa, m.in. Wiesława Franciszka (1893–1942), oficera Legionów Polskich, majora piechoty Wojska Polskiego, kawalera Virtuti Militari, zamordowanego w KL Auschwitz^[4]  oraz Annę (1909–1970)^[5].

Od 1908 roku studiował na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej, a w latach 1909–1912 na Wydziale Rolno-Lasowym Akademii Rolniczej w Dublanach, gdzie uzyskał dyplom agronoma. Był członkiem i organizatorem polskich organizacji paramilitarnych w zaborze austriackim – m.in. tajnej organizacji narodowej „Zet”, brał udział w tworzeniu „Zarzewia”, a w latach 1912–1914 był komendantem tajnej organizacji wojskowej „Armia Polska” i jej jawnej formy Polskich Drużyn Strzeleckich we Lwowie. Od 1912 członek Wojskowej Komisji Porozumiewawczej i Skarbu Wojskowego przy Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.

I wojna światowa

Tuż przed wybuchem I wojny światowej podporządkował Drużyny Strzeleckie Józefowi Piłsudskiemu i znalazł się w Legionach Polskich. Od sierpnia 1914 roku dowodził batalionem, a potem 2 pułkiem piechoty w II Brygadzie Legionów Polskich w Karpatach, na Bukowinie, w Galicji i na Wołyniu. Dzięki talentowi dowódczemu i odwadze szybko awansował: wrzesień 1914 – kapitan, w listopadzie 1914 – major, marzec 1915 – podpułkownik, w listopadzie 1915 – pułkownik.

Był najmłodszym pułkownikiem legionowym – został nim w wieku 26 lat. W lipcu 1916 roku, po odejściu Józefa Piłsudskiego, objął dowództwo I Brygady, sprawował je do kwietnia 1917 r. W latach 1917–1918 był szefem sztabu Inspektoratu Wyszkolenia Polskiej Siły Zbrojnej oraz wicedyrektorem Komisji Wojskowej. Chcąc ratować od rozpadu choćby część wojska, opowiedział się za złożeniem przysięgi na wierność Niemcom i Austro-Węgrom. Faktycznie kierując Komisją Wojskową stworzył zawiązki przyszłego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego i Ministerstwa Spraw Wojskowych.

W czasach legionowych Januszajtis blisko się przyjaźnił z Michałem Żymierskim i mecenasem sztuki prof. Jerzym Mycielskim. Żona regenta Zdzisława Lubomirskiego Maria z Branickich bardzo pozytywnie opisała wrażenie, które odniosła przy pierwszym spotkaniu z Januszajtisem z okazji uroczystego obiadu wydanego na cześć legionistów w Warszawie 8 maja 1917 roku (na którym obecni byli m.in. Żymierski, Sikorski, Berbecki i Nieniewski)^[6].

Dwudziestolecie międzywojenne

Od 1 listopada 1918 r. w Wojsku Polskim. Dowódca Okręgu Generalnego „Białystok” w Łapach i dowódca Grupy „Łapy”. Ułatwił tam ewakuację wojsk niemieckich do Prus Wschodnich. Organizator zamachu stanu na rząd Jędrzeja Moraczewskiego przeprowadzonego w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 roku, firmowanego przez Eustachego Sapiehę. Mimo początkowego powodzenia zamach po 8 godzinach wygasł, a płk Januszajtis został zawieszony w czynnościach. Po zamachu przeniesiony do rezerwy. 1 lutego 1920 r. powołany do czynnej służby i mianowany dowódcą Obozu Warownego „Chełmno”. Od 19 marca 1920 r. do sierpnia 1924 r. dowódca 12. Dywizji Piechoty w Tarnopolu. Dywizją dowodził podczas wojny polsko-bolszewickiej, wyróżniając się w bitwach pod Mikulińcami, Przemyślanami i Lwowem.

Marian Żegota-Januszajtis, pocztówka

22 maja 1920 zatwierdzony został z dniem 1 kwietnia tego roku w stopniu pułkownika piechoty, w grupie oficerów byłych Legionów Polskich^[7]. 28 lutego 1921 Naczelny Wódz mianował go z dniem 1 kwietnia 1920 generałem podporucznikiem w piechocie, w grupie oficerów byłych Legionów Polskich^[8]. 3 maja 1922 zweryfikowany został w stopniu generała brygady ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 i 22. lokatą w korpusie generałów^[9].

Po wojnie nadal dowodził 12 Dywizją, aż do sierpnia 1924 roku, kiedy to na prośbę gen. Władysława Sikorskiego objął stanowisko generała-wojewody nowogródzkiego dla zaprowadzenia porządku na tym terenie, nękanym komunistycznymi bandami przenikającymi przez granicę ze wschodu. 27 sierpnia 1924 został przeniesiony w stan nieczynny na okres 12 miesięcy bez prawa do poborów^[10], co miało związek z mianowaniem na stanowisko wojewody nowogródzkiego. 1 grudnia 1924 został mianowany na stopień generała dywizji ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 i 6. lokatą w korpusie generałów^[11]. Funkcję wojewody sprawował do 24 sierpnia 1926. Następnie pozostawał w dyspozycji ministra spraw wojskowych. Z dniem 30 listopada 1929 został przeniesiony w stan spoczynku^[12].

Będąc w stanie spoczynku gospodarował na działce wojskowej w osadzie Szyły pod Krzemieńcem jako inżynier rolnik. Stworzył tam wzorową placówkę doświadczalną, uprawiając wiele roślin w Polsce nieznanych i krzyżując różne rasy bydła.

W latach trzydziestych XX w. członek w Centralnym Związku Osadników Wojskowych oraz Stronnictwa Narodowego działający na Wołyniu i w Komitecie Głównym w Warszawie. W latach 1936–1939 był członkiem Komitetu Głównego Zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego we Lwowie.

II wojna światowa

Ponownie ruszył do walki o Polskę we wrześniu 1939 r. Zgłosił się jako ochotnik – przydziału nie otrzymał – uczestnik obrony Lwowa, był organizatorem Korpusu Ochotniczego i oddziałów „benzyniarzy” do walki z czołgami niemieckimi. Po kapitulacji Lwowa przed Armią Czerwoną organizował podziemny ruch oporu związany ze Stronnictwem Narodowym. Od 22 września 1939 r. stał na czele Polskiej Organizacji Walki o Wolność, zaś od 13 października był komendantem organizacji wojskowej Stronnictwa Narodowego (po nim kierowali POWoW gen. bryg Mieczysław Boruta-Spiechowicz i płk Jerzy Dobrowolski^{[potrzebny przypis]}). Aresztowany przez NKWD 27 października 1939 roku, był więziony we Lwowie i na Łubiance w Moskwie, gdzie udało mu się znaleźć drogę do ważnych rozmów, m.in. z Ławrientijem Berią i Wsiewołodem Mierkułowem, na temat ewentualnej przyszłej polsko-sowieckiej współpracy wojskowej w wypadku wojny niemiecko-sowieckiej, której możliwość widział niezależnie od stanowiska Rządu RP na uchodźstwie. Sugerował dygnitarzom NKWD złagodzenie polityki wobec Polaków i przestrzegał przed zagrożeniem niemieckim^[13]. Ławrientij Beria zorganizował w czerwcu 1940 wykład generała dla 150 wyższych oficerów sowieckich o możliwości wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej.

Januszajtis został zwolniony z więzienia po wybuchu wojny z Niemcami, na mocy układu Sikorski-Majski (31 lipca 1941 roku). Za zezwoleniem władz sowieckich zwiedził wiele fabryk, sowchozów i kołchozów, aby zorientować się o istotnym położeniu ZSRR. Rozmawiał z Ilją Erenburgiem, Aleksiejem Tołstojem, wdową po Maksimie Gorkim i innymi osobistościami.

Na wezwanie Władysława Sikorskiego odleciał do Londynu, gdzie od września tego roku został przywrócony do służby (do 1942 r. pozostawał w dyspozycji Naczelnego Wodza). W Londynie przekazał swoje spostrzeżenia na temat potencjału wojennego ZSRR. Krytycznie oceniał układ polsko-sowiecki, ze względu na brak w nim potwierdzenia polskiej granicy wschodniej. To doprowadziło do konfliktu z gen. Sikorskim. Zamiast odegrania czołowej roli, otrzymał podrzędne stanowiska. W latach 1943–1944 był Inspektorem do Spraw Zarządu Wojskowego Ziem Okupowanych na Zachodzie, przewidzianym na dowódcę wojsk okupujących terytoria, które miały być przyznane Polsce na Zachodzie^[14]. Jednocześnie do 1945 roku był szefem Biura Ziem Zachodnich i Północnych w Sztabie Głównym w Londynie oraz Przewodniczącym Wojskowego Trybunału Orzekającego do 1947 r.

Okres powojenny

Po wojnie pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Założył dużą farmę pieczarkarską koło Crawley, którą prowadził do 1956 r. W latach 1947–1955 był członkiem III i IV Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Był doradcą prezydenta na uchodźstwie, jednym z założycieli Koła Generałów i Pułkowników, przewodniczącym Instytutu Spraw Zamorskich i Rady Związków Rolników Polskich oraz innych organizacji. W latach 1956–1959 mieszkał w Outwood (hrabstwo Surrey), a w latach 1959–1968 w Londynie. Ostatnie pięć lat spędził w domu syna w Royal Tunbridge Wells w hrabstwie Kent. Pisał pamiętniki, badał najnowsze dzieje Polski, hodował kwiaty i uprawiał warzywa. Zmarł 24 marca 1973 r. w Tunbridge Wells, pochowany na cmentarzu w Crawley obok żony. W listopadzie 1981 roku jego prochy sprowadzono do Polski – spoczęły na Nowym Cmentarzu w Zakopanem w Kwaterze Legionistów.

Grób gen. Mariana Januszajtisa na Nowym Cmentarzu w Zakopanem

Miał dwóch synów, zamieszkałych w Anglii: Jerzego – właściciela firmy inżynierskiej i Marka – fotografa artystycznego.

Spuścizna literacka

• Zamach 5 stycznia 1919.
• Rozmowy z Berią.
• Życie moje tak burzliwe. Wspomnienia i dokumenty, Bis-Press, Warszawa 1993. OCLC 37361344.

Awanse

• kapitan – wrzesień 1914
• major – listopad 1914
• podpułkownik – marzec 1915
• pułkownik – listopad 1915
• generał podporucznik – 28 lutego 1921 z dniem 1 kwietnia 1920
• generał dywizji – 1 grudnia 1924 ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari Nr 145^[15] (1921)^[16]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)^[17]
• Krzyż Niepodległości
• Krzyż Walecznych (czterokrotnie)
• Złoty Krzyż Zasługi^[15]
• Znak oficerski „Parasol”
• Odznaka Pamiątkowa „Pierwszej Kadrowej”^[18]
• Order Korony Żelaznej III klasy z dekoracją wojenną (Austro-Węgry, 1916)^[19]
• Order Legii Honorowej IV klasy (Francja, 1922)^[20]

Przypisy

1. Obecnie dzielnica Częstochowy.
2. Według niektórych źródeł zmarł 7 kwietnia 1973.
3. Żołnierze Niepodległości 2 ↓.
4. Żołnierze Niepodległości 1 ↓.
5. Marian Januszajtis-Żegota Życie moje tak burzliwe... Wspomnienia i dokumenty, wyd. 1993, s. 55.
6. Pamiętnik... s. 499: „najmilszego zachowałam na koniec, młodego brygadiera Januszajtisa. Z krwi Litwin, rodem z Częstochowy – niskie ma czoło, jasne włosy i oczy dobrego syna. Chciało by się go po głowie głaskać – a to bohater ożeniony z bohaterką. Echa jego sławy wplatają się w Karpatach w orle gniazda. Może trochę pewien siebie – ale pełen przyszłości”.
7. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 20 z 29 maja 1920 roku, s. 382.
8. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 19 marca 1921 roku, s. 457.
9. Lista starszeństwa 1922 ↓, s. 15.
10. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 90 z 5 września 1924 roku, s. 507.
11. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 131 z 17 grudnia 1924 roku, s. 730.
12. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 17 z 16 listopada 1929 roku, s. 343.
13. Stanisław Jaczyński. „Willa szczęścia” w Małachówce. Próby pozyskania przez NKWD oficerów polskich do współpracy politycznej i wojskowej (1940–1941). „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3(236), s. 61–63, 2011. Warszawa. ISSN 1640-6281. 
14. Akta jawne 1941-1944 ↓, s. 361.
15. Polak (red.) 1993 ↓, s. 79.
16. Dekret Wodza Naczelnego L. 2793 z 26 marca 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 13, poz. 412).
17. Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 18.
18. 6 sierpień: 1914 – 1934, Warszawa: Zarząd Główny Związku Legjonistów Polskich, 1934, s. 18 .
19. Odznaczenia w Legionach Polskich Kurier Lwowski 1916 nr 624 s. 2.
20. Decyzja Naczelnika Państwa L. 3625.22 G. M. I. z 1922 r. (Dziennik Personalny z 1922 r. Nr 8, s. 250).

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2020-03-31].
• Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922.
• Akta jawne 1941-1944. [w:] Kancelaria Przyboczna Naczelnego Wodza, sygn. A.XII.1/4 [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. [dostęp 2017-02-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-17)].
• Tadeusz Kryska-Karski, T. Żurakowski – Generałowie Polski Niepodległej, wyd. Editions Spotkania, Warszawa 1991
• Henryk Piotr Kosk: Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2001. ISBN 83-87103-81-0. Brak numerów stron w książce
• Maria Lubomirska, Janusz Pajewski, Aleksandra. Kosicka-Pajewska: Pamiętnik Księżnej Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, 1914-1918. Poznań: Wyd. Poznańskie, 1997. ISBN 83-86138-92-0. Brak numerów stron w książce
• Zdzisław Nicman, Życie moje tak burzliwe..., „Polska Zbrojna”. Magazyn tygodniowy nr 40/156
• Jacek Majchrowski, Grzegorz Mazur, Kamil Stepan: Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1994. ISBN 83-7066-569-1. Brak numerów stron w książce
• Bogusław Polak (red.): Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. T. 2/2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Koszalinie, 1993. ISBN 83-900510-0-1.
• Radia Wolności, RWE: Rozmowa Pawła Zaremby z gen. Marianem Januszajtisem 1 grudnia 1963 roku (podcasty z Radio Wolna Europa). [dostęp 2011-01-14]. (ang.).
• Fragmenty protokołów przesłuchań Mariana Januszajtisa-Żegoty przez NKWD 1939
• Żołnierze Niepodległości. Wiesław Franciszek Januszajtis. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. [dostęp 2020-06-24].
• Żołnierze Niepodległości. Marian Józef Januszajtis. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. [dostęp 2020-06-24].

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000109691539
• VIAF: 47567479
• LCCN: no95028430
• GND: 119258137
• SUDOC: 219975779
• NKC: js2013748028
• Open Library: OL5163225A
• PLWABN: 9810537149905606
• NUKAT: n95200947

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3916918