Michał Tokarzewski-Karaszewicz

Michał Tokarzewski-Karaszewicz

Michał Tokarzewski

Doktor, Karasiewicz, Stawski, Stolarski, Torwid, Tadeusz Mirowyj

generał dywizji
Data i miejsce urodzenia	5 stycznia 1893 Lwów, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	22 maja 1964 Casablanca, Maroko
Przebieg służby
Lata służby	1914–1947
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie Armia Krajowa Polskie Siły Zbrojne
Formacja	Legiony Polskie
Jednostki	Ministerstwo Spraw Wojskowych 25 Dywizja Piechoty Okręg Korpusu Nr III Okręg Korpusu Nr VI Okręg Korpusu Nr VIII
Stanowiska	szef Biura Personalnego dowódca dywizji piechoty dowódca okręgu korpusu komendant Służby Zwycięstwu Polski
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, wojna polsko-ukraińska, wojna polsko-bolszewicka, II wojna światowa
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Michał Karaszewicz-Tokarzewski

Michał Tokarzewski

Ksiądz
Kraj działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	5 stycznia 1893 Lwów
Data i miejsce śmierci	22 maja 1964 Casablanca
Miejsce pochówku	cmentarz Powązkowski w Warszawie
Kapłan Liberalnego Kościoła Katolickiego w Polsce
Okres sprawowania	1926–1939
Wyznanie	Niezależne Kościoły katolickie
Kościół	liberalnokatolicki
Prezbiterat	14 listopada 1926
Multimedia w Wikimedia Commons

Michał Karaszewicz-Tokarzewski jako kapitan Legionów

Michał Karaszewicz-Tokarzewski po aresztowaniu przez NKWD 1940 pod nazwiskiem Tadeusz Mirowy

Generałowie: Michał Tokarzewski-Karaszewicz, Władysław Anders, Mieczysław Boruta-Spiechowicz (pierwszy rząd, od lewej), Zygmunt Bohusz-Szyszko, płk Leopold Okulicki (drugi rząd). Polskie Siły Zbrojne w ZSRR 1942

Michał Karaszewicz-Tokarzewski, Jerozolima 1943

Michał Tadeusz Tokarzewski-Karaszewicz^[1], ps. Doktor, Stawski, Stolarski, Torwid (ur. 5 stycznia 1893 we Lwowie, zm. 22 maja 1964 w Casablance) – generał dywizji Polskich Sił Zbrojnych, w 1964 mianowany przez władze emigracyjne generałem broni, wolnomularz, teozof, duchowny Kościoła liberalnokatolickiego.

Życiorys

Pochodzenie i młodość

Urodził się we Lwowie, w rodzinie Bolesława Tokarzewskiego i Heleny z domu Lerch de Lerchensfeld. Wychowywany był przez matkę i ciotki. Ukończył gimnazjum w Drohobyczu. Podczas demonstracji w dniu wyborów do parlamentu austro-węgierskiego 19 czerwca 1911 został ciężko ranny, kiedy jeden z żołnierzy tłumiących zamieszki, przeszył mu pierś bagnetem. W 1913 roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie, kontynuowane później na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W czasie studiów związał się z ruchem socjalistycznym. Działał w organizacjach niepodległościowych Józefa Piłsudskiego. Był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej-Frakcji Rewolucyjnej. Należał do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. Był dowódcą oddziałów Towarzystwa „Strzelec” w Drohobyczu i Samborze oraz inspektorem Okręgu Krakowskiego ZS, w ramach którego odbył latem 1913 roku elitarny kurs oficerski w Stróży koło Limanowej za co otrzymał prawo noszenia odznaki Parasola. Przed I wojną światową, jako obywatel Austro-Węgier, został wcielony do armii, w której ukończył kurs oficerów rezerwy.

I wojna światowa

W sierpniu 1914 roku wstąpił do Legionów Polskich, dowodząc kolejno V, a następnie II batalionem 5 pułku piechoty, III batalionem 6 pułku piechoty, następnie objął dowodzenie 5 pułkiem piechoty. 24 października 1914 roku został ciężko ranny podczas bitwy pod Laskami-Anielinem ^[2]. W 1915 roku Piłsudski awansował go do stopnia majora. W czasie kryzysu przysięgowego został na krótko internowany, później (pozostając w konspiracji) działał w strukturach Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), m.in. w Lublinie, a następnie na terenie Ukrainy i Białorusi, gdzie za swoją działalność m.in. w Moskwie był 3-krotnie aresztowany przez władze bolszewickie. Zwolnienia zawdzięczał kontaktom Kazimierza Pużaka, kierującego pracami PPS na terenie Rosji.

II Rzeczpospolita

W 1918 roku Tokarzewski ponownie objął dowodzenie 5 pułku piechoty Legionów i w grupie operacyjnej dowodzonej przez płk. Juliana Stachiewicza wspomógł oddziały polskie walczące z Ukraińcami o Przemyśl, a 19 listopada 1918 roku zorganizował odsiecz dla walczącego Lwowa, która zaważyła na utrzymaniu miasta. Przybył do Lwowa z odsieczą 20 listopada 1918^[3]. Po zajęciu Lwowa dowodził do początku 1919 roku oddziałami polskimi walczącymi na południe od miasta. W czerwcu 1919 został awansowany do stopnia pułkownika. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w kwietniu 1919 brał udział w tzw. wyprawie wileńskiej, w czasie której dowodził brygadą w 1 Dywizji Piechoty Legionów; następnie został zastępcą inspektora i szefem Departamentu I Piechoty M.S.Wojsk., w 1924 roku uzyskał nominację na dowódcę 19 Dywizji Piechoty w Wilnie. 1 grudnia 1924 roku Prezydent RP Stanisław Wojciechowski na wniosek Ministra Spraw Wojskowych gen. dyw. Władysława Sikorskiego awansował go na generała brygady ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 roku i 19. lokatą w korpusie generałów^[4]. Nominację uzyskał jako jeden z najmłodszych w Wojsku Polskim. Był bardzo wysoko oceniany przez Piłsudskiego, który w 1925 sugerując prezydentowi Stanisławowi Wojciechowskiemu obsadę teki ministra spraw wojskowych, wymienił Karaszewicza-Tokarzewskiego obok generała Lucjana Żeligowskiego, Leona Berbeckiego i Leonarda Skierskiego. W czasie przewrotu majowego 1926 roku opowiedział się po stronie zamachowców^[5]. 17 marca 1927 został zwolniony ze stanowiska dowódcy dywizji i mianowany szefem Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych i przewodniczącym Oficerskiego Trybunału Orzekającego^[6]. 21 marca 1929 został mianowany dowódcą 25 Dywizji Piechoty z miejscem postoju dowództwa w Kaliszu^[7]. W listopadzie 1935 został dowódcą Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie. W poniedziałek 3 sierpnia 1936 roku Prezydent RP mianował go dowódcą Okręgu Korpusu Nr VI we Lwowie^[8]. W lutym 1938 przeniesiony do Torunia, gdzie objął stanowisko dowódcy Okręgu Korpusu Nr VIII^[9]. Na tym stanowisku pozostawał do 11 września 1939 roku.

W lutym 1938 otrzymał tytuł członkostwa honorowego oddziału lwowskiego Związku Byłych Ochotników Armii Polskiej^[10]. W kwietniu 1938 uchwalono nadanie mu członkostwa honorowego okręgu lwowskiego Związek Legionistów Polskich^[11]. W czerwcu 1938 poświęcono Dom Ludowy im. gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego w Budzyniu^[12]. W ramach obchodów 20-lecia Obrony Lwowa otrzymał tytuł członka honorowego Związku Obrońców Lwowa^[13], a 20 listopada 1938 jego imieniem nazwano jedną z ulic we Lwowie^[14] oraz szkole publicznej we Lwowie-Bogdanówce nadano imię „Odsieczy Lwowa grupy ppłk. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego”^[15]. 19 listopada 1938 otrzymał tytuł honorowego obywatela miasta Drohobycz^[16]. Członek Wydziału Wykonawczego Pomorskiego Wojewódzkiego Komitetu Funduszu Obrony Narodowej w Toruniu w 1938 roku^[17].

II wojna światowa

Podczas kampanii wrześniowej od 11 września dowodził grupą operacyjną swojego imienia (15 i 27 DP) w składzie Armii „Pomorze” i wraz z nią uczestniczył w bitwie nad Bzurą. 27 września 1939 stanął na czele organizacji wojskowej – Służby Zwycięstwu Polski, która była pierwszą organizacją konspiracyjną w okupowanej Polsce. Po utworzeniu Związku Walki Zbrojnej – ZWZ został komendantem Obszaru nr 3 Lwów. W marcu 1940 został aresztowany przez funkcjonariuszy NKWD podczas próby przekroczenia z dokumentami na nazwisko Tadeusz Mirowy niemiecko-sowieckiej linii demarkacyjnej na terenie okupowanej Polski. Niezidentyfikowany trafił do łagru pod Workutą, a po odkryciu jego prawdziwej tożsamości do więzienia NKWD na Łubiance. Po tym, jak został zwolniony w sierpniu 1941, podjął służbę w Armii Polskiej w ZSRR jako dowódca 6 Dywizji Piechoty „Lwów”.

16 marca 1943 został zastępcą dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie, generała dywizji Władysława Andersa. Obowiązki zastępcy dowódcy armii łączył z funkcją dowódcy Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie, a od sierpnia 1944 – dowódcy III Korpusu Polskiego. Generał Sikorski w trakcie swojej ostatniej podróży do oddziałów polskich na Bliskim Wschodzie zakończonej śmiercią w Gibraltarze rozważał odwołanie Tokarzewskiego z pełnionych funkcji i przeniesienie go do Londynu w związku z jego opozycją wobec polityki Sikorskiego^[18]. Od grudnia 1944 do sierpnia 1946 pozostawał w dyspozycji Ministra Obrony Narodowej, zajmując się „sprawami specjalnymi”.

Po II wojnie światowej

Do 31 grudnia 1946 przebywał w Dowództwie 2 Korpusu Polskiego, a następnie Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, biorąc czynny udział w życiu polskiej emigracji, wygłaszając liczne odczyty, między innymi na temat początków tworzenia Armii Krajowej^[19]. Pracował zawodowo jako robotnik w fabryce sprzętu radiowego. Od 1954 był Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i ministrem obrony narodowej w rządzie Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie. Zmarł 22 maja 1964 roku w Casablance, gdzie przebywał na leczeniu^[20][21]. Pierwotnie został pochowany na cmentarzu Saint-Sauveur-des-Monts w prowincji Quebec w Kanadzie^[22]. We wrześniu 1992 urna z jego prochami została przeniesiona z Brompton Cemetery w Londynie na cmentarz Powązkowski (kwatera 155b-4-13)^[23].

Decyzją prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dnia 12 listopada 2019 roku na wniosek prezesa koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Targu, grób M. Karaszewicza-Tokarzewskiego został wpisany do prowadzonej przez IPN ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski pod numerem ewidencyjnym 214^[24].

Działalność pozawojskowa

Osobiście uważał się za socjalistę^[25].

Poświęcał się teozofii i masonerii. Generał poza naukami Kościoła katolickiego sam próbował szukać klucza do zrozumienia miejsca człowieka w naturze. W 1921 r. wstąpił do wileńskiej loży masońskiej im. Tomasza Zana. Zdaniem biografa generała Daniela Bargiełowskiego skłoniły go do tej decyzji socjalistyczne przekonania i pragnienie dokonania zmian społecznych poprzez ukształtowanie etyczne obywateli. Z jego światopoglądem korelowało wolnomularstwo, którego podstawowym przesłaniem był kult rozumu i tolerancja religijna.

Michał Karaszewicz-Tokarzewski pragnął także zrozumienia harmonii wszechświata, gdzie odpowiedzi na swoje rozterki odnalazł w teozofii. Matką tej doktryny duchowej była XIX-wieczna rosyjska mistyczka Helena Bławatska, która z połączenia europejskich i buddyjskich tradycji filozoficznych stworzyła oryginalny system duchowego rozwoju, proponujący wyjaśnienie mechanizmów rządzących kosmosem, a nawet osiągnięcie niecodziennych możliwości parapsychologicznych.

Karaszewicz-Tokarzewski był jedną z trzech osób mających prawo do noszenia srebrnej swastyki. Brał udział w seansach organizowanych przez Polskie Towarzystwo Teozoficzne w Mężeninie. Od 1925 wierny Liberalnego Kościoła Katolickiego. 14 listopada 1926 przyjął stan duchowny. Święceń kapłańskich udzielił mu w Warszawie biskup James Ingall Wedgwood^[26].

Obowiązki teozofa łączył z członkostwem w masonerii. Z jego inicjatywy udostępniono kobietom dostęp do Sztuki Królewskiej, tworząc w Warszawie w maju 1925 r. pierwsze koło tzw. loży mieszanej, przedstawicielstwa obediencji Droit Humain (Prawo człowieka). Przy okazji prac nad powstaniem nowej loży Michał Tokarzewski zaprzyjaźnił się z dr. George’em Sydneyem Arundalem, wysoko inicjowanym brytyjskim masonem hinduskiego pochodzenia, i jego żoną. Znajomość ta przydała się generałowi w jego masońskich kontaktach, ponieważ dr Ayurdale z czasem doczekał się stanowiska prezydenta Międzynarodowego Towarzystwa Teozoficznego, z siedzibą w Adyarze, pod indyjskim Madrasem^[27].

Grób Michała Tokarzewskiego-Karasiewicza na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (2023)

Generał Karaszewicz-Tokarzewski był jednym z najaktywniejszych polskich wolnomularzy. Należał do Wielkiej Loży Narodowej Polski i Zakonu Le Droit Humain. Był współzałożycielem i członkiem lóż: Tomasz Zan, Orzeł Biały, Święty Graal i Św. Michał Archanioł. W 1937 uzyskał najwyższy w rycie szkockim dawnym i uznanym 33. stopień wtajemniczenia.

Życie prywatne

Żonaty z Antoniną Julią z Kondziołłów-Kamecką (1899–1976)^[22]. Miał córkę. Był kuzynem Jana Tokarzewskiego-Karaszewicza i krewnym Jadwigi Tokarzewskiej-Karaszewicz^[28].

Awanse

• porucznik – 29 września 1914
• kapitan – 5 marca 1915
• pułkownik – 22 maja 1920 zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920, w piechocie, w „grupie byłych Legionów Polskich”
• generał brygady – 1 grudnia 1924 roku ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 roku i 19. lokatą w korpusie generałów
• generał dywizji – ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1943
• generał broni^[29] – ze starszeństwem z dniem 19 marca 1964 przez Prezydenta RP Augusta Zaleskiego

Ordery i odznaczenia

• Order Orła Białego (pośmiertnie, 23 maja 1964 przez prezydenta RP na Uchodźstwie Augusta Zaleskiego)^[30][31][32]
• Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 23^[33]
• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 2526^[33] (1922)^[34]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)^[35][33][36]
• Krzyż Niepodległości z Mieczami (17 marca 1932)^[37][33][38]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)^[33][39]
• Krzyż Walecznych (czterokrotnie: trzykrotnie^[33])
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (dwukrotnie)^[33]
• Złoty Krzyż Zasługi (16 marca 1928)^[40]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921^[41]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości^[41]
• Odznaka za Rany i Kontuzje^[41]
• Znak oficerski „Parasol”
• Odznaka „Za wierną służbę”^[41]
• Odznaka Pamiątkowa Dawnych Harcerzy Małopolskich (1937)^[42]
• Krzyż Wielki Orderu Korony Rumunii (Rumunia)
• Wielki Oficer Orderu Trzech Gwiazd (Łotwa)
• Krzyż Komandorski Orderu Białego Orła (Jugosławia)^[43]
• Krzyż Komandorski Orderu Łaźni (Wielka Brytania)
• Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej (Francja)
• Medal 10 Rocznicy Wojny Niepodległościowej (Łotwa)^[44]
• Medal Zwycięstwa („Médaille Interalliée”)^[45]

Łącznie posiadał 26 orderów^[21].

Upamiętnienie

W 1991 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 200 000 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 750 w nakładzie 25 000 egzemplarzy, miała średnicę 35 mm i wagę 19,3 g, rant gładki^[46].

Jego imię noszą ulice między innymi w kilku polskich miastach wojewódzkich: Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Warszawie.

Przypisy

1. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 27 z 29 listopada 1927 roku, s. 354, sprostowano nazwisko „Tokarzewski-Karasiewicz” na „Tokarzewski-Karaszewicz”.
2. Urbankowski 2014 ↓, s. 175.
3. Semper Fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990, s. Tab. 99.
4. Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 131 z 17 grudnia 1924 roku.
5. Antoni Czubiński, Przewrót majowy 1926 roku, Warszawa 1989, s. 169.
6. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych z 19 marca 1927 r., Nr 10, s. 93.
7. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych z 27 kwietnia 1929 r., Nr 9, s. 110.
8. „Polska Zbrojna” Nr 212 z 4 sierpnia 1936 roku, s. 1.
9. Małopolska wschodnia pożegnała generała Tokarzewskiego. „Wschód”. Nr 75, s. 1, 20 lutego 1938. 
10. Związek b. Ochotników Armii Polskiej w działalności we Lwowie. „Wschód”. Nr 75, s. 11, 20 lutego 1938. 
11. Wskazanie wojewody Biłyka na zebraniu Związku Legionistów.. „Wschód”. Nr 81, s. 7, 20 kwietnia 1938. 
12. Dom Ludowy im. gen. Tokarzewskiego w Budzyniu. „Wschód”. Nr 88, s. 4, 30 czerwca 1938. 
13. Gen. Tokarzewski honorowym członkiem Związku Obrońców Lwowa. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 266 z 23 listopada 1938. 
14. Symboliczne nadania nazw związanych z Obroną Lwowa szeregowi ulic we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, Nr 265 z 22 listopada 1938. 
15. Szkoła powszechna na Bogdanówce przyjmuje nazwę gen. Tokarzewskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 2, Nr 267 z 24 listopada 1938. 
16. Gen. Karaszewicz-Tokarzewski obywatelem honorowym Drohobycza. „Gazeta Lwowska”, s. 3, Nr 265 z 22 listopada 1938. 
17. Pomorski Wojewódzki Komitet Funduszu Obrony Narodowej w Toruniu : Obywatele! [Inc.:] W dniach 19 i 20 czerwca 1938 r., Pomorze święcić będzie w obecności Pana Marszałka Edwarda Śmigłego Rydza, dzień wielkiego tryumfu ofiarności [...]
18. EugeniuszE. Duraczyński EugeniuszE., Między Londynem a Warszawą. Lipiec 1943 – lipiec 1944, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 32, ISBN 83-06-01406-5, OCLC 830222429 .
19. U podstaw tworzenia AK. Odczyt wygłoszony w 1951 w Montrealu, w 1952 r. w Nowym Jorku i w 1953 r. w Londynie.
20. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 maja 1964r.. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 16, Nr 3 z 24 czerwca 1964. 
21. Pamięci gen. Waleriana Czumy. „Biuletyn”. Nr 1 (6), s. 64, Maj 1964. Koło Lwowian w Londynie. 
22. Lista grobów polskich na cmentarzu w Saint-Sauveur-des-Monts. biblioteka.info. s. 5. [dostęp 2015-11-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-22)].
23. Cmentarz Stare Powązki: JANINA KARAŚ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-02-22] .
24. Ewidencja grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski [online], BIP Instytutu Pamięci Narodowej [dostęp 2020-08-03]  (pol.).
25. Jan Ciechanowski „Powstanie Warszawskie” Bellona S.A. str. 71 ISBN 978-83-7549-074-9
26. Daniel Bargiełowski: Po trzykroć pierwszy. wolnomularstwo.pl. [dostęp 2010-12-18]. (pol.).
27. Źródło: zasoby Loży „Kultura”.
28. Tetiana Samsoniuk: Ocaleni od zapomnienia: Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Część 2. monitorwolynski.com, 2017-10-02. [dostęp 2023-03-15].
29. Dembiński 1969 ↓, s. 1.
30. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 maja 1964r. o nadaniu Orderu Orła Białego. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 16, Nr 3 z 24 czerwca 1964. 
31. Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705-2008, 2008, s. 308.
32. Krzysztof Filipow: Order Orła Białego. Wyd. Białystok 1995. Brak numerów stron w książce s. 56
33. Polak (red.) 1999 ↓, s. 45.
34. Dekret Naczelnika Państwa L. 11310 V.M. Adj. Gen. z 1922 r. (Dziennik Personalny z 1922 r. Nr 6, s. 226)
35. M.P. z 1928 r. nr 260, poz. 630 „za zasługi na polu pracy niepodległościowej i organizacji wojska”.
36. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 15 z 11.11.1928
37. M.P. z 1932 r. nr 64, poz. 82 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
38. Dziennik Personalny MSWojsk Nr 8/1932, s. 331
39. Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921-1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 30. [dostęp 2015-03-30].
40. M.P. z 1928 r. nr 65, poz. 88 „za zasługi na polu organizacji wojska”.
41. na podstawie fotografii
42. Odznaka pamiątkowa dawnych Harcerzy małopolskich. „Wschód”. Nr 65, s. 11, 10 listopada 1937. 
43. Marek Ney-Krwawicz: Komendanci Armii Krajowej. Warszawa: WSiP, 1992. s. 61
44. Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 12 z 6 sierpnia 1929 r., s. 238.
45. Lista oficerów Wojska Polskiego z lat 1914-1939. Tokarzewski-Karaszewicz Michał Tadeusz. [dostęp 2021-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-05)].
46. Janusz Parchimowicz: Katalog monet polskich obiegowych i kolekcjonerskich od 1916. Szczecin: Nefryt, 1995, s. 192. ISBN 83-902670-1-2.

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Michał Tokarzewski-Karaszkiewicz, U podstaw tworzenia AK. Montreal 1951 (Tekst powielany, bezdebitowy, wydany po sierpniu 1980 r.; [w:] B-ka oddz. „Radogszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 30401/R).
• Stefan Dembiński: Lista oficerów Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie według awansów dokonanych zarządzeniami Prezydenta Rzeczypospolitej, z uwzględnieniem rodzajów broni i służb. [w:] Dziennik Ustaw RP na Uchodźstwie [on-line]. 1969-06-30. [dostęp 2016-11-29].
• Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990, s. 776–777. ISBN 83-211-1096-7.
• Zbigniew Mierzwiński: Generałowie II Rzeczypospolitej. Warszawa 1990: Wydawnictwo Polonia, s. 323–331. ISBN 83-7021-096-1.
• Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Editions Spotkania, Warszawa 1991, wyd. II uzup. i poprawione.
• Daniel Bargiełowski: Pierwszy (montaż dokumentów i relacji dotyczących gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza), „Karta” nr 9/1992.
• PiotrP. Stawecki PiotrP., Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa: Bellona, 1994, ISBN 83-11-08262-6, OCLC 830050159 . Brak numerów stron w książce
• Bogusław Polak (red.): Konspiracja 1939–1945, część 1 (redakcja naukowa Bogusław Polak). T. V. Koszalin: Wydaw. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-98-6.
• Daniel Bargiełowski: Po trzykroć pierwszy. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Generał broni, teozof, wolnomularz, kapłan Kościoła liberalnokatolickiego. Tom 1. Warszawa 2000. ISBN 83-87893-76-5, Tom 2. Warszawa 2001. ISBN 83-88794-76-0, Tom 3. Warszawa 2002. ISBN 83-7399-007-0
• MarcinM. Spórna MarcinM., Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich, Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006, ISBN 83-7435-094-6, OCLC 69297626 . Brak numerów stron w książce
• Bohdan Urbankowski: Józef Piłsudski. Warszawa: Zysk i Spółka, 2014. ISBN 978-83-7785-480-8.

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000117770317
• VIAF: 98446364
• LCCN: n2014076145
• GND: 123622263
• PLWABN: 9810701768805606
• NUKAT: n97005070
• J9U: 987007302756005171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3920299