Murzyn

Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.
Anna Bilińska-Bohdanowiczowa, Murzynka, 1884

Murzyn – określenie osoby czarnoskórej stosowane w języku polskim od XIV wieku[1][2][3]. Określenie kontrowersyjne, pierwotnie mające neutralne znaczenie i pochodzenie, współcześnie jest przez niektórych uznawane za obraźliwe z powodu związanej z nim frazeologii[4][5].

Obecnie obserwuje się proces stopniowej pejoratywizacji tego wyrazu w polszczyźnie. Ze względu na odczucia niektórych osób czarnoskórych współcześnie część językoznawców (w tym Rada Języka Polskiego) nie zaleca używania tego określenia w przestrzeni publicznej[6][7][8].

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]

Etymologia słowa nie jest jednoznacznie ustalona, może wywodzić się od staropolskiego „murzyć” (czernić coś)[9], z kolei z łac. maurus poprzez dodanie -in[10].

Frazeologia

[edytuj | edytuj kod]

Potocznie, w charakterze przenośni wyraz „murzyn” (zapisywany małą literą) to również określenie osoby ciężko pracującej nie na swoje nazwisko, osoby wykorzystywanej do ciężkiej pracy lub osoby bardzo mocno opalonej (por. wieloznaczność)[2][11]. W tym znaczeniu murzyn funkcjonuje także w utartych związkach frazeologicznych, np.:

  • „być sto lat za murzynami”[a],
  • „robić za murzyna”,
  • „murzyn zrobił swoje, murzyn może odejść”,
  • „biały murzyn”,
  • „opalić się na murzyna”[11][3][13].

Kontrowersyjny status

[edytuj | edytuj kod]
Apteka „Pod Murzynem” zlokalizowana w kamienicy w Pszczynie (2015)
Kawiarnia „Murzynek” w Warszawie (2011)
Dom pod Murzynkiem w Gdańsku zawdzięcza swą nazwę dekoracji Murzynek.

Kwestia uznawania określenia „Murzyn” za jednoznacznie neutralne bądź pejoratywne wzbudza kontrowersje wśród użytkowników języka polskiego, a zdania na temat jego charakteru są podzielone. W badaniu CBOS z 2007 r. 19% Polaków stwierdziło, że słowo to jest obraźliwe lub krzywdzące, 12% – że czasem jest, a czasem nie jest, a 68% że nie jest obraźliwe[14][15].

Mimo swojego pierwotnie neutralnego pochodzenia i znaczenia, współcześnie określenie to jest niekiedy uważane za pejoratywne przez część użytkowników języka, w tym niektórych czarnoskórych, m.in. ze względu na związaną z nim frazeologię[16][17][18][19][20][21][22][23][4][5].

Jednocześnie argumentem za neutralnością wyrazu jest możliwość jego łączenia z wyrazami oznaczającymi cechy pozytywne, np. „piękna Murzynka”, „przystojny Murzyn”, w odróżnieniu od określeń o wydźwięku pejoratywnym, w przypadku których takie połączenia budziłyby przeciwstawne odczucia, np. „miły czarnuch”[24]. Opinię o neutralności tego słowa podzielają m.in. dwaj językoznawcy: profesorowie Jerzy Bralczyk[25] i Jan Miodek[26].

Status w słownikach

[edytuj | edytuj kod]

Starsze słowniki często nie zawierają informacji o negatywnych skojarzeniach związanych z tym słowem[27]. Jeszcze w czerwcu 2020 r. Słownik Języka Polskiego PWN uznawał słowo „Murzyn” za neutralne i nie było ono opatrzone żadnymi kwalifikatorami czy notami o użyciu[28] (w przeciwieństwie do słowa „czarnuch”, które oznaczone było jako „pogardliwe”[29][30]). Aktualnie Słownik Języka Polskiego PWN oznacza ten wyraz jako „obraźliwy”, Wielki Słownik ortograficzny PWN jako „często uważany za obraźliwy”, a Wielki Słownik Języka Polskiego PAN jako „uważany za obraźliwy”[2][3].

Opinia Rady Języka Polskiego

[edytuj | edytuj kod]

W sierpniu 2020 r. członek Rady Języka Polskiego Marek Łaziński, w odpowiedzi na list dotyczący słowa „Murzyn”, który został nadesłany do organu, wydał opinię, w której stwierdził m.in.[27][31]:

Odbiór słów „Murzyn” i „Murzynka” (…), niegdyś neutralnych i podstawowych wśród możliwych nazw oznaczających osoby czarnoskóre, dziś niewątpliwie jest obarczony bagażem negatywnych konotacji. (…) Osoby, które używały go w latach osiemdziesiątych czy dziewięćdziesiątych, nie mają w żadnym razie powodu do wyrzutów sumienia. Jednak słowa zmieniają skojarzenia i wydźwięk w toku naturalnych zmian świadomości społecznej. Dziś słowo „Murzyn” jest nie tylko obarczone złymi skojarzeniami, jest już archaiczne. (…)

Słowo „Murzyn” w języku polskim obrosło wyjątkowo silną frazeologią obraźliwą, jak „100 lat za Murzynami”. (…) Czarno- i ciemnoskórzy Polacy (…) oraz mieszkający w Polsce czasowo czarnoskórzy Amerykanie w zdecydowanej większości traktują to słowo jako obraźliwe. (…) Określa [ono] nie narodowość ani pochodzenie geograficzne, tylko kolor skóry, a ta cecha podobnie jak kolor włosów, wzrost, typ figury nie musi być istotna w opisie człowieka. (…)

[Zalecam więc], by słowa „Murzyn” nie używać inaczej niż na prawach historycznego cytatu (…). Ponieważ trudno jest zmienić przyzwyczajenia mówiących, ograniczam swoją rekomendację do komunikacji publicznej: mediów, administracji, szkoły. (…) Osoby przyzwyczajone do języka sprzed lat będą dalej używać słowa „Murzyn” w rozmowach prywatnych w przekonaniu, że słowo to jest neutralne. Taką opinię podziela część językoznawców. Dlatego nie zachęcam do poprawiania wszystkich i w każdej sytuacji.

Opinia spotkała się zarówno z wyrazami poparcia, jak i krytyki, przede wszystkim ze strony środowisk konserwatywnych, które zarzuciły Łazińskiemu zbytnią poprawność polityczną[8].

W październiku 2020 r. na 55. posiedzeniu plenarnym Rada Języka Polskiego jednogłośnie przyjęła opinię Marka Łazińskiego jako swoje oficjalne stanowisko[8][7]. Decyzja ta spotkała się z jednej strony negatywnymi komentarzami ze strony konserwatywnych mediów i prawicowych polityków[32][33][34][35], z drugiej strony z wyrazami zadowolenia[36].

W opinii osób publicznych

[edytuj | edytuj kod]
Sprzątanie Wikipedii
Tę sekcję należy dopracować:
od 2023-03 → usunąć nieencyklopedyczne treści,
Prywatne opinie przytoczonych tu osób mogą nie mieć wartości encyklopedycznej.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Polski poseł Killion Munyama zapytany, czy uważa słowo „Murzyn” za obraźliwe, odpowiedział twierdząco, dodając, że murzyn kojarzy się ze złymi powiedzeniami typu „sto lat za murzynami” i jest obraźliwym określeniem[37].

Bianka Nwolisa, która zasłynęła na warszawskiej manifestacji transparentem Stop calling me Murzyn („Przestań nazywać mnie Murzynem”), pojawiła się na okładce Vogue jako „znak nadziei i walki z dyskryminacją”[38]. Pięć Polek zainicjowało akcję #DontCallMeMurzyn, w której stwierdziły, że określenie to „kojarzy się im z upokorzeniem, bólem czy strachem”.

Do nazwy „Murzyn” przychylnie odniósł się inny czarnoskóry Polak, dziennikarz Brian Scott, który nazwał siebie „pierwszym Murzynem Rzeczypospolitej”, a także wydał książkę o tym tytule[39][40].

Początkowo opinię o neutralności rzeczownika „Murzyn” podzielał też czarnoskóry były poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej John Godson, który w 2011 r. stwierdził, że nie widzi nic złego w tym słowie, dodając, że nie obraża się, jeśli słyszy je od osoby, która czuje szacunek do czarnoskórych[41]. Jednak w czerwcu 2020 r. Godson wyraził krytyczny stosunek wobec używania słowa „Murzyn” wobec osób, które sobie tego nie życzą, pisząc na Twitterze: [...] Podobnie jest do słowa Murzyn. Ewoluował. Skoro zainteresowani nie chcą być nazwani murzynami – proszę ich tak nie nazywać[42].

Opinię RJP z 2020 r. skrytykował między innymi czarnoskóry polski prawicowy aktywista Bawer Aondo-Akaa, który nazwał ją „motywowaną politycznie”, dodając, że w kulturze polskiej: słowo „Murzyn” nie ma obraźliwych konotacji, na przykład tak, jak ma to miejsce w Stanach Zjednoczonych, we Francji czy w Wielkiej Brytanii[43].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Zapisywane również jako „być sto lat za Murzynami”[12].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Karolina Kwiecińska, Charakterystyka pojęć dotyczących Afryki zawartych we współczesnych słownikach języka polskiego, s. 76.
  2. ↑ a b c Murzyn – definicja, synonimy, przykłady użycia. Słownik Języka Polskiego PWN. [dostęp 2021-03-08].
  3. ↑ a b c publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Murzyn [w:] Wielki słownik języka polskiego [online], Instytut Języka Polskiego PAN [dostęp 2023-03-08].
  4. ↑ a b rasa i Murzyn – Poradnia językowa PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2023-03-08] (pol.).
  5. ↑ a b Kłopotliwy Murzyn – Poradnia językowa PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2023-03-08] (pol.).
  6. ↑ Marek Łaziński, „Murzyn” i „Murzynka”.
  7. ↑ a b Komunikat o opiniach RJP wydanych w okresie od 15 XI 2019 do 15 X 2020 r.. rjp.pan.pl. [dostęp 2021-03-06].
  8. ↑ a b c Wiktor Ferfecki: „Murzyn” oficjalnie odradzany przez Radę Języka Polskiego. rp.pl. [dostęp 2021-03-06].
  9. ↑ Afrykańczyk nie jest Murzynem [online], Afryka.org, 7 sierpnia 2008 [dostęp 2020-06-12] (pol.).
  10. ↑ Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927, s. 366, OCLC 749803663.
  11. ↑ a b publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać murzyn [w:] Wielki słownik języka polskiego [online], Instytut Języka Polskiego PAN [dostęp 2021-03-08].
  12. ↑ publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać ktoś jest sto lat za Murzynami [w:] Wielki słownik języka polskiego [online], Instytut Języka Polskiego PAN [dostęp 2021-03-08].
  13. ↑ Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego, hasło: Murzyn.
  14. ↑ Michał Feliksiak, Społeczna percepcja przemocy werbalnej i mowy nienawiści. Komunikat z badań., Warszawa: CBOS, maj 2007, Tabela 3 [dostęp 2020-05-04].
  15. ↑ Wojciech Tymowski: Afrykanin to nie Murzyn. Jak mówić, by nie obrażać. Gazeta Wyborcza, 2010-06-11. [dostęp 2020-02-28].
  16. ↑ „Murzyn” dyskryminuje. afryka.org, 31 stycznia 2012. [dostęp 2021-03-08].
  17. ↑ Julian Jeliński: Czy „Murzyn” odejdzie wreszcie na emeryturę?. natemat.pl, 4 lipca 2014. [dostęp 2021-03-08].
  18. ↑ Katarzyna Kłosińska, Kłopotliwy Murzyn – Poradnia językowa PWN [online], Poradnia językowa Wydawnictwa Naukowego PWN, 31 stycznia 2017 [dostęp 2020-05-04], Cytat: „Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że część czarnoskórych Polaków uważa ją za niestosowną, obraźliwą czy wręcz raniącą. Wiedząc o tym, staram się jej przy nich nie używać – nie w imię politycznej poprawności, lecz zwykłej ludzkiej życzliwości.” (pol.).
  19. ↑ Edyta Gietka, Nie mów do mnie Murzyn [online], Przegląd, 7 sierpnia 2005 [dostęp 2020-05-04], Cytat: „Polak myśli, że jest sympatyczne, jak w waszym wierszyku dla dzieci. Ale gdy ktoś mówi do mnie »Murzynka«, nie czuję, że to coś dobrego. Nie brzmi tak, jakby powiedział »piękna«. W Kamerunie też jest takie jedno słowo na białych. Po polsku znaczy »świnia«.” (pol.).
  20. ↑ Michał Nogaś, Rusinek: Słowo „Murzyn” deprecjonuje [online], Podcast 8:10. Gazeta Wyborcza, 10 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  21. ↑ Dorota Wysocka-Schnepf, Stop calling me MURZYN. Rozmowa z mamą młodej aktywistki [online], Podcast 8:10. Gazeta Wyborcza, 11 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  22. ↑ Magda Fjołek, Czy słowo „Murzyn” jest obraźliwe? „Tu nie chodzi o cenzurę języka, lecz o empatię” – mówi prof. Kłosińska [online], 12 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15], Cytat: „Zaryzykuję tezę, że to nie musi być wyłącznie kwestia słowa „Murzyn” (choć, trzeba to jasno powiedzieć, niebagatelną rolę odgrywa tu to słowo, które – jak mówiłam – w odczuciu wielu osób jest obraźliwe).” (pol.).
  23. ↑ #DontCallMeMurzyn. Afropolki tłumaczą dlaczego to słowo boli [online], Noizz, 11 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  24. ↑ Pomagamy, Problem z Murzynem.
  25. ↑ BezMaskiVideo: Bez Maski odc 10 Profesor Jerzy Bralczyk. YouTube. [dostęp 2020-05-04].
  26. ↑ Gusła, odc. 177. Słownik polsko@polski. [dostęp 2020-05-04].
  27. ↑ a b Marek Łaziński: „Murzyn” i „Murzynka”. rjp.pan.pl. [dostęp 2024-03-02].
  28. ↑ Murzyn – definicja, synonimy, przykłady użycia. sjp.pwn.pl. [dostęp 2021-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-27)].
  29. ↑ Czarnuch – definicja, synonimy, przykłady użycia. Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2020-05-04].
  30. ↑ Murzyn, „PolskieRadio.pl” [dostęp 2017-03-30].
  31. ↑ Rada Języka Polskiego: słowo Murzyn jest archaiczne i nacechowane negatywnie [online], Noizz, 12 sierpnia 2020 [dostęp 2021-03-05] (pol.).
  32. ↑ Pawłowicz oburzona opinią Polskiej Rady Językowej ws. słowa „Murzyn”. Burzliwa dyskusja w sieci. natemat.pl, 6 marca 2021. [dostęp 2021-03-06].
  33. ↑ Rada Języka Polskiego „odradza” używania słowa „Murzyn”. Internauci: „‘Dziady’ też były zakazane. Śpieszmy się czytać dzieciom”. wPolityce.pl, 5 marca 2021. [dostęp 2021-03-06].
  34. ↑ Były szef MSZ kpi z decyzji RJP ws. słowa „Murzyn”. Waszczykowski pyta o kolejne rady. wprost.pl, 5 marca 2021. [dostęp 2021-03-06].
  35. ↑ Warzecha: Lewica próbuje nam wyznaczać, które słowa mają negatywne zabarwienie. dorzeczy.pl, 5 marca 2021. [dostęp 2021-03-08].
  36. ↑ Sebastian Łupak: Co zamiast „Murzyna”? Czarnoskóry Polak wskazuje konkretne słowo. ksiazki.wp.pl, 5 marca 2021. [dostęp 2021-03-08].
  37. ↑ Anna Śmigulec-Odorczuk: Jeśli nie Murzyn, to kto?. wyborcza.pl, 2012-08-21. [dostęp 2019-05-06].
  38. ↑ Młoda aktywistka Bianka Nwolisa na okładce „Vogue Polska” [online], Noizz, 27 sierpnia 2020 [dostęp 2021-03-05] (pol.).
  39. ↑ Książki Brian Scott | Autor - Księgarnia www.znak.com.pl [online], znak.com.pl [dostęp 2024-04-24] (pol.).
  40. ↑ Brian Scott „Pierwszy murzyn RP. Brian Scott o Polsce, mediach i polityce”, WAM 2016, ISBN 978-83-277-1217-2.
  41. ↑ Godson: Nie obrażam się na słowo „Murzyn”, jeśli... [online], classic.wyborcza.pl, 26 stycznia 2012 [dostęp 2021-03-08].
  42. ↑ John Abraham Godson, Wpis Johna Abrahama Godsona na Twitterze [online], Twitter, 21 czerwca 2020 [dostęp 2021-03-05] (pol.).
  43. ↑ Słowo „Murzyn” obraźliwe? Czarnoskóry Polak dr Aondo-Akaa odpowiada RJP: „Decyzja motywowana ideologicznie”. wPolityce.pl. [dostęp 2021-01-09].