Natalia Zylberlast-Zand

Natalia Zylberlast-Zand
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

28 marca 1883
Warszawa

Data i miejsce śmierci

ok. 12 sierpnia 1942
Warszawa

Zawód, zajęcie

lekarz neurolog

Alma Mater

Uniwersytet Genewski

Małżeństwo

Maksymilian Zand

Natalia Zylberlast-Zand (Zandowa, Zylberlastówna, Zylberlast) (ur. 28 marca 1883 w Warszawie[1] lub Okradzinowie, wsi koło Sławkowa[2], zm. ok. 12 sierpnia 1942 w Warszawie) – polska lekarka neurolog i psychiatra[3].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Córka kupca Dawida Zylberlasta (Silberlasta) (zm. 18 listopada 1913 w wieku 78 lat)[4][5] i Emilii z Batawiów (zm. 28 grudnia 1904)[6]. Jej siostrami były Julia Szliferstein (ur. 1897-?)[7][8][9], Regina (Rega) Kon[10] (zm. 5.05.1941 w Warszawie) i Paulina Gurtzman (ur. 1873, uznana za zmarłą po wojnie[11]; patrz też Jan Gurtzman)[12][13]. Natalia Zand miała też brata Alfreda Niemirskiego (ur. 1879–zm. po 1938), który zmienił nazwisko rodowe na Niemirski[14] i był reżyserem oraz producentem filmowym[1].

Ukończyła II Gimnazjum żeńskie w Warszawie w 1899 roku[15]. Studiowała medycynę na Uniwersytecie Genewskim, uzyskując dyplom lekarski w 1906 na podstawie rozprawy Un cas de leucémie myéloïde chez un enfant de neuf mois, przygotowanej pod kierunkiem Edouarda Martina. W 1907 roku dyplom nostryfikowała (zdała egzamin państwowy) na Uniwersytecie Charkowskim[16][1]. Od 1907 roku związana z oddziałem neurologicznym Edwarda Flataua w Szpitalu Starozakonnych na Czystem, gdzie pracowała jako pierwszy asystent przez przynajmniej 17 lat oraz 4 lata na oddziale chorób nerwowych i uważała go za swojego nauczyciela[17]. Od 1910 pracowała też w laboratorium neurobiologicznym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, kierowanym przez Edwarda Flataua[18]. Dawała porady na temat wychowania dzieci w Uniwersytecie dla Wszystkich w ramach Sekcji Pedagogicznej[19]. W 1909 roku pracowała w Szpitalu Kochanówka pod Łodzią u Antoniego Feliksa Mikulskiego.

Należała do Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Na zjeździe psychiatrów polskich w Lublinie i Chełmie w 1936 roku wygłosiła referat „O potrzebie przystąpienia do Międzynarodowej Ligi Opieki nad Chorymi padaczkowymi”.

Natalia Zandowa była jedną z założycieli Instytutu Neurobiologicznego im. Edwarda Flataua, który działał do wojny na Puławskiej 41 w mieszkaniu numer 9. Pięć lat po smierci Flataua, w 1937 roku, w tym lokalu odbyła się pierwsza sesja naukowa, na której jego uczniowie wygłosili szereg przemówień. Materiały te zostały później wydrukowane w Warszawskim Czasopiśmie Lekarskim. Zandowa wygłosiła wtedy referat[20] o badaniach eksperymentalnych i nauczaniu Edwarda Flataua. Jeszcze w czerwcu 1939 pojawiła się publikacja z akredytacją Warszawskiego Instytutu Neurobiologicznego[21] ale po wojnie instytucja ta już nie działała.

Podczas II wojny światowej przebywała w getcie warszawskim, gdzie kontynuowała pracę lekarza. Współpracowała z Januszem Korczakiem w Głównym Domu Schronienia (potocznie nazywanym Domem Podrzutków) na Dzielnej 39[22][23]. Ludwik Hirszfeld[23] pisał: "Było to piekło na ziemi. […] Przy wejściu uderzał zapach kału i moczu. Niemowlęta leżały zanieczyszczone, pieluch nie było, zimą mocz zamarzał i na tym lodzie leżały zamrożone trupki. Dzieci nieco starsze siedziały po całych dniach na podłodze lub ławeczkach, kiwały się monotonnie, jak zwierzęta, żyły od posiłku do posiłku, oczekując marnej, zbyt marnej strawy. Szalał dur plamisty, czerwonka. Lekarze nie byli złymi ludźmi, ale nie potrafili opanować niesłychanego złodziejstwa personelu żerującego na tej nędzy”. Janusz Korczak na ręce Natalii Zylberlast-Zandowej, złożył 2 kwietnia 1942 roku list do dzieci, w którym deklarował, że pamięta o nich i dobrze im życzy. Wspominał także poprzedni dzień, kiedy mimo formalnego zwolnienia był jednak na Dzielnej 39. Natalia Zand organizowala kolonie dla żydowskich dzieci[24]. Kierowała także lecznicą przy ul. Elektoralnej 32[25]. Leczyła też wychowanków "Domu Sierot" Janusza Korczaka jako członek towarzystwa "Pomoc dla Sierot" (ta organizacja działała w latach 1907–1942).

Po wojnie Julia Szliferstein, wnioskowała o uznanie za zmarłą swoją siostrę Natalię Zand i podała, że w nocy z 23 na 24 września 1942 roku Natalia Zand została wywieziona na Pawiak. Stanisław Jankowski i Maria Ciesielska[26][27] opisują, że Zofia Garlicka przechowywała u siebie Natalię Zand na ulicy Topolowej 8 (obecnie Aleja Niepodległości 216). Natalia Zand uciekła z getta i z trudem udało się jej wymknąć tropiących ją szmalcowników. Zamieszkala wtedy u Zofii Garlickiej[27]. 11 sierpnia 1942 roku po południu Zofia Garlicka, jej córka Zofia Jankowska, Natalia Zand, oraz zbiegli jeńcy Christopher Silverwood oraz John Crawford zostali aresztowani przez gestapo i zawieziono ich do więzienia na Pawiaku[28]; w.g. tej relacji Natalię Zand zastrzelono natychmiast lub po kilku dniach. Inny opis tego wydarzenia jest podany u Glińskiego[29].

Jej mężem był Maksymilian Zand (1876–1932), działacz socjalistyczny[30]. Przypuszczalnie ślub nastąpił około 1920 roku, kiedy zmieniła nazwisko w publikacjach.

Eufemiusz Herman we wspomnieniu pośmiertnym pisał o niej:

„Niezwykle pracowita, dokładna i sumienna w swoich badaniach, żywiołowo i z temperamentem traktująca wszystkie zagadnienia w danej chwili będące w kręgu jej zainteresowań, bezkompromisowa, jeśli chodziło o wyświetlenie prawdy jakiegoś zjawiska lub jeśli sprawa dotyczyła poglądów jej na daną kwestię, uważna i troskliwa w stosunku do chorych, brała czynny udział w życiu społecznym i naukowo-lekarskim ówczesnej Warszawy”.

W 1938 roku mieszkała pod adresem Aleje Ujazdowskie 18/14[31].

Zrzeszenie Lekarek Polskich

[edytuj | edytuj kod]

We wrześniu 1925 roku w Warszawie, wraz z Balbiną Biszchofswerder, Justyną Budzińską-Tylicką, i Zofią Garlicką, była założycielką Zrzeszenia Lekarek Polskich[32][33][34][35]. Organizacja była członkiem Medical Womens Internationale Association (MWIA), międzynarodowego stowarzyszenia, które powstało w 1919 roku. Głównym celem organizacji było działanie społeczne, naukowe i propagandowe mające na celu zawodową, naukową i towarzyską aktywizację lekarek. Do zadań stowarzyszenia należała opieka nad matką i dzieckiem, inicjowanie badań nad zdrowiem kobiet, dbałość o wychowanie fizyczne i higienę szkolną dziewcząt, ochrona pracy kobiet i nieletnich oraz walka z gruźlicą, alkoholizmem, prostytucją i chorobami wenerycznymi. Zrzeszenie organizowało samopomoc zawodową, moralną i materialną. W 1933 roku dała wywiad na temat sytuacji kobiet lekarek[36] w Warszawie (było ich wtedy około 500). W 1937 roku była delegatką na zjazd Międzynarodowego Stowarzyszenia Lekarek w Edynburg a w lutym 1938 roku opisywała swoje impresje z tego kongresu w Kurjerze Warszawskim[37].

Dorobek naukowy

[edytuj | edytuj kod]

Opublikowała około 100 prac w językach polskim, francuskim i niemieckim, w tym monografię poświęconą splotowi naczyniówkowemu (Choroid plexus)[38][39][40]. Do francuskiego wydania pracy przedmowę napisał Gustave Roussy. Zajmowała się m.in. śpiączkowym zapaleniem mózgu, szlakami piramidowymi, dolnymi oliwkami, splotem naczyniówkowym komór mózgu i sztywnością odmóżdżeniową[41]. Wykazała, że zapalenie opon u chorych z gruźlicą narządową odznacza się innym przebiegiem. Podała trzy postacie odczynu opon na zakażenie gruźlicze w 1921 roku, wspólnie z Flatauem. Jako pierwsza opisała odruch oczno-palcowy w parkinsonizmie pośpiączkowym[42]. Lista prac Natalii Zand znajduje się w oddzielnym haśle Dzieła Natalii Zylberlast-Zandowej.

"The Dinner Party" Judy Chicago. Jedna z płytek poświęcona jest Natalii Zand

Dorobek literacki i odbiór społeczny

[edytuj | edytuj kod]

Pod pseudonimem Maria Quieta wydała powieść[43][44] Nowa legenda: o tem jak być mogło, a może i było. Książka ta jest dostępna online[45]. "Nowa Legenda" to powieść pełna głębokich refleksji nad ludzką duchowością i poszukiwaniem sensu życia.

Publikowała w "Kobiecie Współczesnej" swoje impresje z podróży do Hiszpanii[46].

Działalność Natali Zand była dostrzegana w okresie międzywojennym jako wybitna kobieta zajmująca się nauką i pracami eksperymentalnymi. W 1928 roku była nominowana, wraz z Józefą Joteyko oraz Jadwigą Wołoszyńską, do nagrody Ellen Richards (pierwsza kobieta przyjęta do MIT) amerykańskiego stowarzyszenia "Association to aid scientific research by women". Nominacje były zaproponowane przez Stowarzyszenie Kobiet z Wyższem Wykształceniem w Warszawie[18]. W 1921 roku nagrodę tę otrzymała Maria Skłodowska[47][48].

W literaturze i sztuce

[edytuj | edytuj kod]

Rafał Skąpski opisuje fragmenty życiorysu Natalii Zand w książce "Panny z Genewy"[49].

Judy Chicago poświęciła jej inskrypcję na trójkątnych płytkach podłogowych "Heritage Floor" swojej instalacji "The Dinner Party". Porcelanowe płytki oznaczone imieniem Nathalie Zand są przypisane do miejsca z nakryciem dla Elizabeth Blackwell (1821-1910, pierwsza kobieta w USA, która skończyła uczelnię medyczną)[50].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Sąd Grodzki w Warszawie. „Monitor Polski”. 25 (55), 24 czerwca 1946. Łódź. (pol.). [KB-432]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Warszawa: Druk. Wydawnicza, 1939, s. 211, 358.
  2. ↑ Akta w Sprawie Cywilnej Julii Szliferstein o stwierdzenie zgonu Natalii Zandowej, Sąd Grodzki, sygnatura 1/65 (Zg. 79/46, rok 1946; Cz 204). Halina Wyrzykowska podała, że Natalia Zand urodziła się w Okradzinowie, wsi koło Sławkowa w powiecie Olkuskim 27 marca 1882 roku.
  3. ↑ Natalia Zylberlast-Zand (28.03.1883–09.1942) [online], Muzeum Getta Warszawskiego, 8 czerwca 2021 [dostęp 2024-05-16].
  4. ↑ Zgon. „Kurjer Poranny”. 37 (322), 20.11.1913. 
  5. ↑ Ofiary. „Nowa Gazeta”. 10 (528), 18.11.1915. 
  6. ↑ (...) w pierwszą bolesną rocznicę śmierci B.P. Emilji z Batawiów Zylberlastowej. „Kurjer Warszawski”, s. 4, 27 grudnia 1905. 
  7. ↑ Julia Szliferstein (Szlifersztejn) ur. 28 grudnia 1897 w Warszawie; znana też jako Julia Głowacka w czasie wojny, zaraz po wojnie zamieszkała Skolimów, Kościelna 14.
  8. ↑ Marysia Głowacka-Myślińska (1910-1991) była córką Julii and Jakuba Szlifersztejn (Szbfersztein). Jest pochowana wraz z matką na Cmentarzu Komunalnym Wojskowym (Kwatera: H II Rząd: 2 Grób: 8). Patrz http://www.eilatgordinlevitan.com/warsaw/w_pages/warsaw_portraits.html
  9. ↑ Jadwiga Przybylska. Muzeum Powstania Warszawskiego.
  10. ↑ Sąd Grodzki w Warszawie, Akta Zg.1946 (Sygn. 655). [dostęp 2014-11-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-29)].
  11. ↑ Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, Sąd Grodzki w Tomaszowie Mazowieckim, 49/511/0/-/1260, 1948-1949. (pol.).
  12. ↑ Rafał Degiel. Jan Gurtzman, (1906-1942?) - Zaginiony polarnik i radiotechnik. „Rocznik Legionowski”. 9, s. 165-179, 2018. 
  13. ↑ Ślub pomiędzy Pauliną Zylberlast i Al. Gurtzmanem nastąpił około 9 września 1905 roku. Małżonkowie wystąpili o odrębność majątkową. Paulina, miała syna Jana Gurtzmana (1906-1942?) ogłoszenie prasowe. „Deutsche Warschauer Zeitung”. 3 (226 + Beibl.), s. 8, wzmianka 59, 1917. 
  14. ↑ M.P. z 1921 r. nr 11 Zmiana nazwisk, s. 6.
  15. ↑ Ze szkół. Izrelita 30.6.1899 s. 278
  16. ↑ Osobiste. Nowa Gazeta 2, nr 128 (19.7.1907) s. 3
  17. ↑ Natalia Zandowa. Zamiast kwiatów na grób nieodżałowanego nauczyciela. „Kurjer Warszawski”. R.112, nr 163, 14 czerwca 1932 - wyd. wieczorne. [dostęp 2024-05-14]. (pol.). 
  18. ↑ a b Helena Waniczek. Z niwy naukowej. „Kobieta Współczesna: Ilustrowany tygodnik społeczno-literacki”. 2 (6), s. 4-5, 1928. 
  19. ↑ Miąso J. Działalność oświatowa Uniwersytetu dla Wszystkich. Rozprawy z dziejów oświaty, 2, 225-259, 1959
  20. ↑ Zdanowa N. Edward Flatau jako eksperymentator i pedagog. Warszawskie Czasopismo Lekarskie, 1937, nr 21-22, 406-408.
  21. ↑ Zmiany histopatologiczne w oponach miękkich mózgu u osób zmarłych z powodu różnych chorób. „Warszawskie Czasopismo Lekarskie”. 16 (20-22), s. 1-19, czerwiec 1939. (pol.). 
  22. ↑ Witkowska-Krych, Agnieszka. Główny Dom Schronienia. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, s. 372-398, grudzień 2017. DOI: 10.32927/ZZSiM.364. 
  23. ↑ a b Ludwik Hirszfeld: Historia jednego życia. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1989 s. 308
  24. ↑ Janusz Korczak: Pamiętnik, 108, 373, 438
  25. ↑ Getto Warszawskie [online], warszawa.getto.pl [dostęp 2017-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2014-08-11] (pol.).
  26. ↑ Maria Ciesielska. Dr Zofia Garlicka (1874­-1942) – lekarz ginekolog, przewodnicząca Zrzeszenia Lekarek Polskich, więźniarka Pawiaka i Auschwitz­-Birkenau. „Acta Medicorum Polonorum”. 4, s. 79-91, 2014. (pol.). 
  27. ↑ a b Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie: wspomnienia 1939-1946. T. 1. 1988. (pol.).
  28. ↑ Sebastian Pawlina. Zebranie konspiracyjne piętro wyżej. „Stolica”, s. 19-21, 2016. 
  29. ↑ Gliński J.B. Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów – ofiar drugiej wojny światowej. Wrocław: Urban & Partner, 1997. ss. 495–496
  30. ↑ Z karty żałobnej. Nasz Przegląd 10, nr 117 (27.4.1932)
  31. ↑ Rocznik Lekarski RP na 1938 rok. Warszawa, 1938 s. 782
  32. ↑ Zrzeszenie Lekarek Polskich. [w:] Słowniki Polskiej Modernizacji [on-line].
  33. ↑ M. Ciesielska. Dr Zofia Garlicka (1874¬-1942) – lekarz ginekolog, przewodnicząca Zrzeszenia Lekarek Polskich, więźniarka Pawiaka i Auschwitz¬-Birkenau. „Acta Medicorum Polonorum”. 4, 2014. 
  34. ↑ B. Urbanek: Aktywność kobiet w polskich medycznych organizacjach zawodowych w okresie międzywojennym. W: A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc: Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po roku 1918 (na tle porównawczym). T. II. Warszawa: 2009.
  35. ↑ Natalia Zandowa. Ze świata lekarek. „Kobieta współczesna : Ilustrowany tygodnik społeczno-literacki”. R. 4, nr 16, 1930. [dostęp 2024-05-14]. (pol.). 
  36. ↑ Kr-a. Lekarki walczą o byt, Kryzys i konkurencja kolegów. „Dobry Wieczór! i Kurjer Czerwony : ilustrowane pismo codzienne”. R.12, nr 15, s. 4, 19 stycznia 1933. (pol.). 
  37. ↑ Natalia Zandowa. Jak za granicą organizują się lekarki. „Kurjer Warszawski”. R.118, nr 56 - wyd. wieczorne, s. 13, 26 lutego 1938. (pol.). 
  38. ↑ Natalia Zandowa: Splot naczyniasty (Plexus chorioideus: anatomja, fizjologia, patologja). Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1928. (pol.).
  39. ↑ Nathalie Zand: Les plexus choroïdes: anatomie, physiologie, pathologie. Masson & Cie, 1930.
  40. ↑ Kate Campbell Hurd. Nathalie Zylberlast - Zand : Warsaw Histologist A Review of Her Investigations, 1912-1936. „Medical Life”. 44, 1937. United States: Medical Life Company. (ang.). 
  41. ↑ E. Herman, History and Development of Neurology in Poland, „World Neurology”, 2, 1961, s. 78-84, PMID: 13713598.
  42. ↑ Herman E. Dr Natalia Zylberlast-Zandowa. Neurologia Polska 24 (1-4), ss. 3–6, 1950
  43. ↑ Słownik pseudonimów pisarzy polskich: XV w. – 1970 r. T. 2, J-Q. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995 ISBN 83-04-04110-3 s. 861
  44. ↑ Kinga Czulak: Żydowska i kobieca tożsamość jako nieświadomy kompleks. Nowa legenda Natalii Zylberlast - Zand (1883-1942). Kraków: Wydział Filozoficzny, Uniwersytet Jagielloński, 2019-10-03.
  45. ↑ Natalia Zandowa: Nowa legenda: o tem jak być mogło, a może i było. Warszawa: s.n., 1933.
  46. ↑ Natalia Zandowa. Wrażenia z Hiszpanii. „Kobieta współczesna : Ilustrowany tygodnik społeczno-literacki”. R. 4, nr 36, 1930. [dostęp 2024-05-14]. (pol.). 
  47. ↑ H.S.. Polki jako kandydatki do naukowej nagrody amerykańskiej. „Bluszcz”, s. 16, 31 marca 1928. 
  48. ↑ Historia czy herstoria w prasie dla kobiet w Polsce międzywojennej. W: Małgorzata Dajnowicz, Adam Miodowski: Badania historii kobiet polskich na tle porównawczym. Kierunki, problematyka, perspektywy. Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2021, s. 119-138. (pol.).
  49. ↑ Rafał Skąpski: Panny z Genewy. Austeria, 2024. ISBN 978-83-7866-752-0.
  50. ↑ Brooklyn Museum: Nathalie Zand.