Niedośpian

Niedośpian
Ilustracja
Niedośpian kłosolistny
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

akantowate

Rodzaj

niedośpian

Nazwa systematyczna
Hypoestes Solander ex R. Brown
Prodr. 474. 27 Mar 1810[3]
Typ nomenklatoryczny

H. floribunda R. Brown[3]

Synonimy
  • Amphiestes S. Moore
  • Periestes Baill.[4]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Hypoestes aristata
Hypoestes forskaolii

Niedośpian (Hypoestes Sol. ex R.Br.) – rodzaj roślin należących do rodziny akantowatych (Acanthaceae). Obejmuje ok. 150 gatunków[5] (138 gatunków zweryfikowanych wymienia baza taksonomiczna Kew Gardens[6]), przy czym niektóre źródła zaliczają tu tylko ok. 40 gatunków[2][7]. Rośliny te występują (niezależnie od ujęcia) w strefie tropikalnej Afryki i Azji (cała Afryka Subsaharyjska z Madagaskarem, gdzie rodzaj jest najbardziej zróżnicowany, południowa część Półwyspu Arabskiego, Azja Południowo-Wschodnia od Indii po Filipiny)[5][6][7].

Popularnie uprawianym przedstawicielem rodzaju jest niedośpian kłosolistny H. phyllostachya – w strefie klimatu ciepłego sadzony jako roślina ogrodowa, a w klimacie umiarkowanym – jako szklarniowa, doniczkowa lub w ogrodach jako roślina jednoroczna[7][8]. Walorem ozdobnym tego gatunku są efektownie nakrapiane i plamiaste liście[8]. Dla ozdobnych, gęstych kwiatostanów uprawia się także H. aristata[8][9]. Ten ostatni gatunek uprawiany jest także jako surowiec do pozyskania dwóch alkaloidów o działaniu alkilującym (→ leki alkilujące)[7]. Rośliny z tego rodzaju zawierają zresztą szereg substancji czynnych o rozmaitych działaniach (cytotoksycznym, antyseptycznym, antymalarycznym, antyoksydacyjnym, wykorzystywane przeciw leiszmaniozie i świdrowcom) i stosowanych w szerokim i różnorodnym zakresie w tradycyjnej medycynie ludowej[10].

Naukowa nazwa rodzajowa utworzona została z greckiego słowa oznaczającego tunikę i bieliznę, prawdopodobnie ze względu na obecność „podwójnego kielicha” (drobny, bloniasty kielich otulony jest przez przysadki), w każdym razie ta cecha budowy była powodem wyodrębnienia rodzaju przez pierwszego autora – Daniela Solandera z rodzaju jakobinia Justicia (współautorem nazwy jest Robert Brown, który opublikował manuskrypt Solandera)[11].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Kwiat Hypoestes triflora
Kwiat niedośpiana kłosolistnego
Odmiana 'Rose Splash' niedośpiana kłosolistnego
Pokrój
Zimozielone (zazwyczaj) krzewy, półkrzewy i zielne rośliny wieloletnie, czasem jednoroczne[9][6] o pędach prosto wzniesionych lub podnoszących się[5]. Łodygi kanciaste (czasem ostro) lub bruzdowane[6]. Rośliny zawierają cystolity[5].
Liście
Nakrzyżległe, ogonkowe, całobrzegie lub ząbkowane[5].
Kwiaty
Zebrane w szczytowe lub wyrastające w kątach liści kłosy, czasem tworzące kwiatostany złożone (kłosy rozgałęziające się) lub zebrane w wierzchotki wyrastające w kątach liści. Kwiaty wsparte są przysadkami zwykle 4 lub więcej, tworzącymi dwie lub więcej par, zwykle przytulnych do siebie wzajemnie i obejmujących pojedyncze lub większą liczbę kwiatów. Kielich jest drobny, błoniasty, zwykle osłonięty przez przysadki, tworzony jest przez pięć zrośniętych u dołu działek, które mają podobną wielkość. Płatki korony są zrośnięte w dole tworząc skręconą o 180°, stopniowo rozszerzającą się rurkę zakończoną dwiema wargami. Górna warga (znajdująca się w dolnej pozycji) jest dwułatkowa, a dolna (w górnej pozycji) trójłatkowa (łatki płytkie, w postaci ząbków). Korona ma barwę fioletową, różową lub białawą, często z ciemniejszym wzorem wewnątrz. Pręciki dwa, wystające z gardzieli korony, zawierają charakterystyczne, jednoworkowe pylniki. Zalążnia górna, jajowata, dwukomorowa, z dwoma zalążkami w każdej z komór. Szyjka słupka nitkowata, pojedyncza zakończona dwudzielnym znamieniem, wystająca z gardzieli korony[5][6].
Owoce
Torebki osadzone na krótkich szypułkach zawierające dwa lub cztery nasiona o łupinie gładkiej lub ornamentowanej[5][6].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj z plemienia Justicieae z podrodziny Acanthoideae w obrębie rodziny akantowatych Acanthaceae[2][4]. W obrębie plemienia najbliżej spokrewnione i podobne są rośliny z rodzajów Peristrophe i Dicliptera[11], z którymi niedośpian tworzy podplemię Diclipterinae[2].

Wykaz gatunków[6]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-04-06] (ang.).
  3. ↑ a b Hypoestes Solander ex R. Brown. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-04-06].
  4. ↑ a b Genus: Hypoestes Sol. ex R. Br.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-04-06].
  5. ↑ a b c d e f g Jia-qi Hu, Thomas F. Daniel: Hypoestes Solander ex R. Brown. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-04-06].
  6. ↑ a b c d e f g Hypoestes Sol. ex R.Br.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-04-06].
  7. ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 459, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  8. ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 463, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  9. ↑ a b Christopher Brickell (red.): Encyclopedia of plants & flowers. New York: American Horticultural Society, 2012, s. 604. ISBN 978-0-7566-6857-0.
  10. ↑ Rwaida A. Al Haidari. A review of traditional uses, phytochemicals and bioactivities of the genus Hypoestes. „African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines”. 15, 3, 2018. 
  11. ↑ a b K. Balkwill, Fiona Getliffe Norris. Taxonomic studies in the Acanthaceae; the genus Hypoestes in southern Africa. „S. Afr. J. Bot.”. 51, s. 133-144, 1985.